[zaloguj się]
[pdf]

PRĘDKOŚĆ (82) sb f

prętkość, przętkość (58), prędkość (24); prętkość, przętkość PatKaz III, BartBydg (3), MiechGlab, RejPs, RejRozpr, HistAl (3), Leop (2), BielKron (4), Mącz (26), SienLek, RejZwierc, MycPrz, SkarŻyw, ActReg (2), Calep (6); prędkość OpecŻyw, GlabGad, LubPs, BielSpr, ModrzBaz (6), Calag, KochPs, GórnRozm, KochFrag, OrzJan, SarnStat (5); prętkość : prędkość FalZioł (1:2), BibRadz (2:1), WujNT (1:1).

prętkość, prędkość (81), przętkość (1); prętkość : przętkość Mącz (25:1).

o jasne.

Fleksja
sg
N prędkość
G prędkości
D prędkości
A prędkość
I prędkością
L prędkości

sg N prędkość (37). ◊ G prędkości (9). ◊ D prędkości (1). ◊ A prędkość (13). ◊ I prędkością (15). ◊ L prędkości (7).

Sł stp notuje, Cn: prętkość, Linde XVII – XVIII w.

1. Szybkość ruchów i działań, pośpiech; celeritas Mącz, Modrz, Calep, Cn; agilitas Mącz, Calag, Calep, Cn; velocitas HistAl, Calep, Cn; pernicitas Mącz, Calep, Cn; festinatio, impetus Mącz, Vulg; rapiditus Mącz, Calep; praecipitatio BartBydg; fugacitas, incitatio Mącz; agilis levitas Calag; celeritatio, impigritas, mobilitas Cn (40): BartBydg 121b; Huſarze Fedweres przepráwiwſzy ſie/ ſzli prętko/y puśćili ſie po Krfierśćie ktorego pośćigli pod láſem rzecżonym Locháná/ [...] tám ſie podkáli pierwey niż Ceſarz z zbroiſtym ludem nádiechał/ poráźili Krfierſthow lud/ [...] miał Krfierſt ludu niemáło/ ále w tákiey prętkośći/ niemogli ſie ſpołu ſtocżyć BielKron 229; Mącz 6a, 53c, 125b, 138d, 292c, 295d, 346a; Behendigkeit. Prędkość/ et rącżość. Agilitas. Agilis levitas. Calag 67a; Calep 44a, 786a; Podobieńſtwo záś wozow lecących/ znáczy prętkość ktorey [heretycy] vżywáią ná ośięgnienie wiela kráiow y kroleſtw Chrześćjáńſkich. WujNT 3860.

prętkość w czym (1): In capiendis castris celeritas, W dobywaniu zamków álbo obozów prętkość. Mącz 46a.

prędkość czyja [w tym: G sb i pron (3), pron poss (2), ai poss (1)] (6): ábowiem [Filip] mowił Alexandrowi/ ſynu prętkoſć twoię miłuię/ y dowćip rozumu twego chwalę HistAl A7; ktory [Aleksander Wielki] thu ieſt przyrownywan z Lámpártem ſkrżydláſthym dáwáiąc znác o wielkiey prędkoſći tegoż Alexándrá kthory zá dwánaśćie lat podbił pod moc ſwoię ták wiele Kroleſthw y źiem iż to rzecz nie podobna. BibRadz I 451a marg; IEſt przecż dziwowáć ſie ſpráwie Tureckiey/ á nawięcey prętkośći ich/ iż oni rzecży przedſię wźiętych w tákiey wielkośći zebránia ludu rycerſkiego nigdy nieomięſzkáią BielKron 259v; Mącz 53b, 295d; ModrzBaz 108v; To tedy/ y inſzych rzeczy wiele/ [...] gdy iáwnie czuie y baczy/ [cesarz turecki] nie odkłáda/ áni zwłóczy: ále zwyćiężywſzy Węgry/ wnetże tu przypádnie/ áby prędkośćią ſwoią/ y bróń wáſzéy kró: M. vbieżał/ y [...] OrzJan 85.

W połączeniu szeregowym (1): [Bóg] Opiſuie też y prędkość/ y moc/ y gotowość/ y biegłość walcżenia woyſk przychodzących: áby dał znáć/ że nietrzebá im nic wątpić/ áby nád Izráelitámi niemieli zwyćięſtwá otrzymáć ModrzBaz 108v.

Wyrażenia przyimkowe: »z prętkości« = prędko (1): ſtemi [dziwnymi stworami] ſie pomieſzáli Gryfowie ktorzy z wielkiey prętkoſći [velocitate maxima] w oblicże rycerzom ſie miotáli/ á thákowey byli mocy/ iż rycerzá s koniem przewracáli HistAl M2v.

»z prędkością« = prędko; cum festinatione Vulg (4): Ad me accurrit, Przibieżał ku mnie s prętkością. Mącz 74a, 346d; SkarŻyw 52; A nátychmiaſt wſzedſzy z prędkośćią (marg) ábo z pilnośćią.G. (–) do krolá/ prośiłá mowiąc WujNT Mar 6/25.

a. Szybkość pokonywania przestrzeni (15):
Wyrażenie: »duch [= tchnienie] prędkości« = wiatr (1): ſtál ſie w rychloſci z nieba zwięk/ iakoto przychádzaiącégo ducha prędkoſci/ a napelnil wſſytek dóm gdzie ſiedzieli. OpecŻyw 175v.
Wyrażenie przyimkowe: »w prędkości [czego]« = prędko (2): Wſtąpiłći ieſt [Pan] ná Cherubim w ſwey boſkiey możnośći/ A latał ná ſkrzydłach wyátrow w ich dziwney prędkośći LubPs E; viął go [Abakuka] Angioł Páńſki zá wierzch głowy y nioſl zá włoſy głowy iego/ á poſtáwił go w Bábilonie nád iámą/ w prętkośći duchá ſwego [in impetu spiritus sui]. Leop Dan 14/35.
α. O ludziach i zwierzętach (10): FalZioł IV 8b; MiechGlab 24; Tanta celeritate ut visum fallant, Tákiey przętkośći że yeden łatwie przeźrzeć może. Mącz 117a, 81a [2 r.]; Dał mi prędkość/ że z ieleniém porownáć moge [!]/ A ná ſkále naiwyżſzéy poſtáwię nogę. KochPs 25; GórnRozm N; Przed śmierćią żaden ſchrónić ſie niemoże: Y piérzchliwému prędkość nie pomoże. KochFrag 17.

prętkość czego (1): Si quid celeritate itineris proficere possem, Bych prętkością drógi moyey pozitku yakiego doſtáć á poścignąć mógł. Mącz 116a.

co [jakiej] prędkości = prędki (1): Delphin et Delphinus, Morska śwynia Delphin niewymowney prętkośćy ſnadź nietylko zwyérzęta poziemne/ ále też ptaki prętkością zwycięża á przeto gdy go máluyą pretkość przes to známionuyą. Mącz 81a.

[I sg w funkcji okolicznika sposobu: »prędkością« = prędko: I Kozaczyć i w ziemie nasze y cessarza jegomczi tureckiego y czarską wpadaią y szkody czynią, a prędkoscią zbywaią. CorfusDocum 1598 nr 200.]

β. O nurcie wody (2):

prętkość czego (1): Tá rzeká [...] ták prętko bieży/ iż gdiby kto wſzedł w nię/ nátychmiaſtby prętkoſcią iey [velocitate fluvii] był pochopion HistAl F.

Wyrażenie: »bystra prędkość« (1): Rapiditas Velocitas, et ipse celeritatis impetus – Biſtra prętkoſcz, na wodzię. Calep 895a.
2. Powtarzanie się w krótkich odstępach czasu (1): Ieſlić Skoki [pulsu] śilne ſą/ pełne/ á iákoby vćinał: Owſzeyki ieſt/ ze krwie. Aboćiem czerſtwe ruſzánie/ gorącość známienuie/ A prętkość wilkość wiátrową SienLek 24.
3. Szybki upływ czasu; upływ krótkiego czasu (4): Záś one cżterzy y dwádźieśćiá godźin [tj. schwytanie zabójcy po dwudziestu czterech godzinach od popełnienia morderstwa]/ á co inſzego ſpráwuią/ iedno zápálcżywość do chęći pomſty wzruſzáią/ á nádętość vmysłu doſyć wyniosłą przez ſię prędkośćią [celeritate] rozmnażáią. ModrzBaz 80v.
Wyrażenie: »prętkość wieku« (2): A ták proſſę pomni ná to káżdy Iż zá czáſem wſſytko ginie záwżdy A iż ſkokiem prętkoſć wieku bieży W tem ſie kochay co czynić należy. RejRozpr K3; PRzetoć dano ty Kſiąſzki ábyś ſie rozmyſlał/ A co ieſt poććiwego ábyś pilno kryſlał. Pomniąc ná prętkość wieku iáko z wodą płynie RejZwierc B4.
Wyrażenie przyimkowe: »z prętkością« (1): Bo zwielką prętkoſćią náſtroyone ſą/ ku zginieniu czáſy iego [człowieka] bo ſnadz ni ſie obaczy gdzie ſie podziáły ſpráwy iego RejPs 134v.
4. Szybki przebieg działania od początku czynności lub stanu do zakończenia; celeritas Vulg, Modrz, JanStat (11): Tosz było zdanie Kro. Iego M. wczora vltro wspominane, abymu posłac woiewodztwo dzis. Ale na pretkosci mało nalezy wiecey natym, ze ia aſzdo iego rezolucyei zaniechąm Titułu Dat?. ActReg 51; SarnStat 154, 691.

prędkość czego (1): Gdyż Pánowie Rádni nie ták śię máią popiſowáć prędkośćią wotowánia/ iáko ważnośćią rzecży ModrzBaz 26v.

prędkość w czym (3): Prędkość w ſądzeniu y w odpráwowániu kauz nie záwzdy pozyteczno. SarnStat 790, 154, 691.

prętkość czyja (1): Alem ſlyſſał o prętkośći Sędziego ktory ma być. Leop 4.Esdr 8/18.

Szereg: »prędkość albo kwapliwość« (1): ACzkolwiek w wielu ſpráwách prędkość zálécáią/ á wſzákóż táż prędkość álbo kwápliwość [celeritas JanStat 631] w ſądzeniu y odpráwowániu niektórych kauz/ ſłuſznie nie ma bydź záchowána/ á owſzem przedłużona y przymnażána SarnStat 154.
Wyrażenie przyimkowe: »z prętkością« = prędko (1): wieść przyſzłá pewna/ że iuż cżęść woyſká Ceſárzá Tureckiego Draw rzekę przebyłá/ á drugą cżęść Ceſarz z wielką prętkośćią przepráwuie BielKron 306v.

»na prędkości« = na poczekaniu, od ręki (2): (nagł) Na kolikę gdy popadnie: na prędkoſci. (–) Wezmi małmazijey ſkleniczę/ na trzy [!] w nie Imbieru/ á zagrzawſzy/ potym wypić. FalZioł V 92; BielSpr 63v; [Potym mu połocką włość Mars z księstwem przysądził, Bo zebrawszy, jakie mógł, wojska na prędkości Połoczan wciągnął mocą zufałej hardości StryjPocząt 183].

5. To, że coś zdarzyło się od razu, na początku (2):

prętkość czego (1): Zal nasz od PP. Polakow w Electiey prętkoscią nominacy vczyniony ActReg 39.

Wyrażenie: »prętkość czasu« (1): przeto mouyą yſz yeſt poſzwyączona [Panna Maryja] na początku ſwego począczya [...] Trzeczye roſzmyſzlmy/ yeſzly nad ynſze wzyuoczye ſwych matek poſzwyączone ta panna uyſſzey yeſt poſzwyączona kczemu mouyącz odpouyedam yſz przeuyſſa panny maryey poſzwyączenye ynſzych wſzytkych Naprzod ſprątkoſzczy czaſu bo heremyaſz blyſko naro dzenya byl poſzwyączon [...] yan krczyczel wſzoſtym myeſyączu kyedy elzbyetą marya nauyedzyla a on wzyuoczye ſyą uradoual PatKaz III 95v.
6. Cechy osobiste człowieka (19):
a. Chęć, umiejętność, gotowość; prom(p)titudo BartBydg, Mącz; credulitas Mącz; declinatio PolAnt; alacritas Modrz; aptitudo, dexteritas Calep (12): Mącz 325b; Ze ſie nieprzyiaćiel káżdy muſi pohámować w przedſięwźięćiu ſwym/ bacząc ſerce iego ták wielkie y ták chćiwe do Rycerſkich á do boiowych rzeczy/ k themu theż máiąc ták wiele ludu Koronnego Polſkiego tákże y ſwego/ máiąc w ſobie prętkość y czułość wielką/ á przywykły będąc wſzyſtkim niewczáſom MycPrz II D; Calep 317a.

prędkość do czego (1): ModrzBaz 52 cf W połączeniu szeregowym.

prędkość ku czemu (3): O tymże też ſwiadcży Galienus/ iże gorcżycza cżyni pomnożenie w męſkiem naſieniu/ y wiatry w żyłach/ á thak y prędkoſć ku rzecżam cieleſnym FalZioł I 50d; Człowiek gniewliwy nie może być poczythan ſpráwiedliwym/ ábowiem iego pręthkość ku gniewu przywodźi go w vpadek. BibRadz Eccli 1/21; Mącz 67d.

prędkość w czym (1): Zaſię kroki drobne á prędkie roſtropny rozum, richłe pobacżenie y prędkoſc w każdey ſprawie vkaże. GlabGad P7v.

prętkość czyja [G sb i pron] (2): Ktorzyſz ſą ći co iáko obłok przyláthuią (marg) Tho mowi dla prętkośći y ochoty wiernych/ a zwłaſzcżá tych ktorzy ſię do Páná náwroćić mieli. (–) BibRadz Is 60/8; BielKron 368.

W połączeniu szeregowym (1): potym gdy ſię go [wina] więcey nápije/ dodawa dobrey nádźieie/ y więtſzego o ſobie rozumienia: potym gdy ieſzcże lepiey náchyli/ przydawa vfnośći/ śmiáłośći/ do mowienia y cżynienia prędkośći [reddat ... ad quidvis et dicendum et faciendum promptiores] ModrzBaz 52.

Szeregi: »prętkość, (i) gotowość« [szyk 1:1] (2): BartBydg 124b; Ziecháli ſie do Poznániá pánowie [...] rádzić o innym pánie [...]/ gdzie ſie ich wiele zgadzáło ná Włádziſłáwá Lokietká/ rozważáiąc miedzy ſobą iego prętkość y gotowość/ thakież bliſkość przyrodzoną ku kroleſtwu Polſkiemu BielKron 368.

»prętkość a łatwość« (1): Credulitas, Prętkość á łatwość ku wierzeniu Mącz 67d.

»prędkość i ochota« (2): BibRadz I 378d marg; Ale naywięcey Hetman/ [...] ktoryby w ſercá żolnierſkie prędkość y ochotę [alacritatem et prompitudinem] iákoby wlać mogł: ktoryby ná rzecż pożytecżną námowić ſproſtał. ModrzBaz 115.

b. Popędliwość (1): Surreptio, prąnthkoscz, repentina suggestio, quando quis ex passione subito in verba prorupit BartBydg 154b.
c. Inteligencja; celeritas Modrz, Cn; acies ingenii, docilitas, perspicuitas Mącz; velocitas Cn (3):

prętkość ku czemu (1): Dodlitas, Prętkość ku nauce Roſtropność. Mącz 93b.

Wyrażenie: »prędkość rozumu« (2): Acies ingenii, id est, perspicuitas. Dowćipny rozum/ prętkość rozumu. Mącz 2c; á niechay niemáią zá to/ áby prędkośćią rozumu/ á nieiáką przyrodzoną oſtrośćią mogłá ſię káżda ſpráwá odpráwić: boć do ſpráwy á do vporu zátrudnionego trzebá náuki ModrzBaz 13v.
d. Łatwość wysłowienia; volubilitas Mącz, Cn; impetus Mącz; celeritas, incitatio, mobilitas Cn (3): Impetus orationis, Prętkość. Mącz 295d.
Wyrażenia: »prętkość języka« (1): Volubilitas linguae, Prętkość/ toczność/ ochotność yęzyká. Mącz 506d.

»prętkość słow« (1): Volubilitas verborum Prętkość słów. Mącz 506d.

*** Bez wystarczającego kontekstu (5): Velocitas, Prętkość/ rychłość/ skorość. Mącz 479b; Celeritas, Velocitas – Poſpiech wartkoſzc, prętkoſzc. Calep 177a, 1106b.
Wyrażenia: »bystra prętkość« (1): Celeritas rapida, Byſtra prętkość. Mącz 346a.

»skora prętkość« (1): Pernix velocitas, Skora prętkość. Mącz 292c.

Synonimy: 1. bystrość, chutliwość, chybkość, rączość, wartkość, żartkość; 3. krotkość; 6.a. chęć, umiejętność; b. popędliwość; c. baczność, dowcip, porozumienie, rozum, umysł, zmysł; d. ochotność.

Cf NIEPRĘDKOŚĆ

MP