Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEBIEGŁY

Następne hasło: PRZEBIERAĆ SIĘ »

PRZEBIERAĆ (25) vb impf

Pierwsze e oraz a jasne; -bié- (3) OrzQuin, Strum, GórnTroas, -bie- Mącz (3).

Fleksja

indicativus
inf	przebiéráć
praes
	sg	pl
1	przebiéråm	przebiéråmy
2	przebiéråsz	przebiéråcie
3	przebiérå	przebiérają

praet
	sg		pl
3	m	przebiéråł	m pers	przebiérali

fut
	sg
1	m	będę przebiråł

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś przebiéråł	m pers
3	m	by przebiéråł	m pers	by przebiérali

inf przebiéráć (7). ◊ praes 1 sg przebiéråm (1). ◊ 2 sg przebiéråsz (1). ◊ 3 sg przebiérå (5). ◊ 1 pl przebiéråmy (1). ◊ 2 pl przebiéråcie (2). ◊ 3 pl przebiérają (3). ◊ praet 3 sg m przebiéråł (1). ◊ 3 pl m pers przebiérali (1). ◊ [fut 1 sg m będę przebiråł.] ◊ con [2 sg m byś przebiéråł. ◊ 3 sg m by przebiéråł.] ◊ 3 pl m pers by przebiérali (1). ◊ part praes act przebiérając (2).

Sł stp: przebirać, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Wybierać spośród wielu co lepsze (lepszych); wybredzać (19)
- Przen (3)
2. Przewyższać (1)
3. Przesadzać, przekraczać; przen (2)
4. [Brać do ostatka, wyczerpywać]
5. Wykonywać ruchy (3)
6. [Usuwać zanieczyszczenia, oczyszczać; przen]
7. [Prawdopodobnie: Zanadto rozcieńczać]

1. Wybierać spośród wielu co lepsze (lepszych); wybredzać; excerpere Calep; facere delectum Modrz, Cn; interlegere Cn (19): Więc też owi rycerze/ co ná woynę iádą/ Nigdy nie przebieráią/ śiwą álbo gniádą/ By iey iedno doſtáli/ álić ią wnet łupią RejWiz 163, 38v; Calep 383a.

przebierać kogo, co (4): Ociec workow potrząſa przebiera bochnáry/ Bo podobno płátnieyſze tám będą táláry. RejWiz 90; OrzQuin B3; Winá tu niemożemy bárzo przebieráć/ że ſye go nie wiele rodźi. SienLek 6; RejPos 170; [Numá Pompili [...] ludźie zápráwuiąc, role im wymiérzał: á ná ich wypráwowániu álbo wyrábiániu, ludźie w pracéy trwałé przebiéráiąc, rzeczámi wielkimi á páństwo ono stánowiącémi zábáwiał. OczkoPrzymiot 30].

przebierać komu [zawsze: sobie] (2): RejPos 170; [Tarliska mają panowie, ale i chłopi] Ieſli ſye mu [panu] domá nie zdárza [tj. nie obrodził mu narybek]/ Tedy chłopóm zápowié/ áby nikómu inſzemu nie przedawáli. A ták ma ſobie w czym przebiéráć. Strum P3v.

przebierać kim, [czym] (1): Acż przedſię przebieráć oſobámi wedle cnoty/ potrzebna rzecż ieſt ſprawcy Rzecżypoſpolitey: ále pożytek/ ktoryby z kogo odnieść mogł/ przekłádáć nád cnotę/ ieſt rzecż zgołá nieprzyſtoyna. ModrzBaz 20; [Bo napÿſſano Ps: 74 ya pan Bug gdy czas przed ſzię weſmę będę waſzymy ſprawiedlywoſcziamy przebyral: ÿ będę ÿe ſądzÿl ArgWykład 40/113].

przebierać w kim, w czym (7): Myáłáć y Yewá w Ráyu wczym przebyeráć/ y ná rozumyeć yey nye ſchodźiło KromRozm I N2; Fastidientis stomachi esse, Przebieráć w potráwiech/ Niewſzyſtkiego rad yádáć. Mącz 119b; Słuſznie ſie tedy wy bać maćie/ ktorzy w Kśięgách Piſmá świętego przebieraćie WujJud 29; Strum P3v; WujNT Iac 2 arg, s. 788 marg, Aaaaaa3; [PismaPolit 48].

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Bo owi [szaleni] ćicho ſiedząc wſzytek ſwiát ſkrzyſláią/ A przy cżym właſniey zoſtáć/ pięknie przebieráią RejWiz 17.

W porównaniu (1): á gdźie rózność ieſt w wierze/ tám miłośći/ áni iednośći/ nie może być miedzy ludźmi żadnéy. Ktemu/ ſtany Koronnymi brákuiemy/ Przywileie Koronné/ ták iáko ná przetáku groch z wyki przebiéramy OrzQuin B3.

[Zwrot: »nazbyt nie przebierać«: Przytym nie záwádzi byś pámiętał/ Byś s corką twą názbyt nie przebierał. Bowiem w mężach zbytnie przebieránie/ Cżyni/ że druga domá zoſtánie. WirzbGosp C4.]

Szeregi: »nie brakować i nie przebierać« (1): OSOBAMI Bog nie brákuie/ y nieprzebiera w nich. WujNT Aaaaaa3.

[»przebierać a szacować«: Nie káżdemuć chleb ſwoy właſny płuży/ Ták iáko więc gdy v kogo ſłuży. Przebiera/ á potráwy ſzácuie/ w chlebye cudzym/ ſobye przekwintuie. WirzbGosp A3.]

Przen (3):

przebierać co (2): ále then niewdźięczny Poſeł/ á przekażcá/ náſzych rzeczy wſzyſtkich/ to ieſt/ śmierć niechcąc iemu [autorowi tych ksiąg] dłużey folgowáć/ wźięłá go od tey niedokonáney roboty: á przeto co on śiał/ nieprzebieráiąc/ ále ták weſpoł miecąc: thom ia dopiero pożąwſzy/ przebieráć muśiał SienLek 44v.

Przysłowie: Smierć nie dźieli nas/ ni oná przebiéra/ Gdy ćiáło zgryźie/ y duſzá vmiéra. GórnTroas 31.

2. Przewyższać [co w czym] (1): Zá łáſką Bożą do tego cżáſu choćiaż w roznośći nabożeńſtwá/ przedśię/ w tym powſzechnym zámieſzániu/ y zátrząśnieniu świátá/ Polſká náſzá w pokoiu záchowána byłá/ ſnadź inſze Páńſtwá w tym przebieráiąc NiemObr 20.

3. Przesadzać, przekraczać; przen [co] (2):

Zwrot: »miarę [w czym] przebierać« = excedere modum, transire modum et finem Cn (2): ono ná cżás poważne y do cżáſu trwáiące zwierzchowne ſzábátu poſtánowienie/ odrzucał: iáko to/ w ktorym bywáłá omyłká: y w ktorym Zydowie miárę przebieráli. CzechRozm 72, 209v.

4. [Brać do ostatka, wyczerpywać [co]: Wedla ratusza po dwie stronie są 2 studnie okwite wodzie, którey nigdy nie przebierają LustrPom 47.

Szereg:»czerpać i przebierać«: ſtudźienna wodá cżyśći śię w ſwych źrzodłach/ á to gdy ią cżęſto cżerpáią y przebieráią Cresc 1571 10.]

5. Wykonywać ruchy (3): Magadium, [...] Lyra [....]. Iugum vero ubi sinistra manu corde praemuntur, Gdzie przebieráyą. Mącz 203d, 483c.

Zwrot: »gardłeczkiem przebierać« = wydawać głos; voce canere, voculis uti Cn (1): Lábęc krzykliwie gardłecżkiem przebiera Kiedy vmiera. KlonŻal A4v.

6. [Usuwać zanieczyszczenia, oczyszczać; przen [co]:

Szereg: »przebierać i przeplewać«: won czas kiedy przyidźie ſyn Boży z Angioły ſwoimi przebierać Pſſenicę i przeplewać z kąkolu OrszakPos 100.]

7. [Prawdopodobnie: Zanadto rozcieńczać [co]: Prziſziągąm yſz doyzrzę pylnye y wyernye vſtawy oth pana Bormiſtrza y Rady vſtanowyony. Aby nygd nye przebieral pywa nad vſtawę panſka. ZapWpolActCon 1543 12/129.]

Synonimy: 1. brakować; 2. przewyszszać; 4. brakować, wyszukawać.

Formacje współrdzenne cf BRAĆ.

Cf PRZEBIERANIE, [PRZEBIRAJĄCY]