[zaloguj się]
[pdf]

RUTA (195) sb f

a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg
N ruta
G ruty
D rucie
A rutę
I rutą
L ruci(e)

sg N ruta (53). ◊ G ruty (95). ◊ D rucie (1). ◊ A rutę (22). ◊ I rutą (24). ◊ [L ruci(e).]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia
1. bot. Ruta graveolens L. (Rost.); ruta zwyczajna, bylina z rodziny rutowatych (Rutaceae), lecznicza i trująca, hodowana w ogrodach; ruta Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn (133): ale uydzymy yſz ſyą kamyenye a zyola ktore moczą ſwą to [cielesne pożądanie] wludzyech uſzmyerzayą yako safyr Calcedon a ruta PatKaz III 109v; Ruta Rauten Ruta Murm 115; Mymer1 18v; drugi [krwawnik] ieſt ktory zową ſporiſzem/ ktore ziełe [!] kładzie ſie po ziemi maiącz liſtki iakoby ruta FalZioł I 20c; Serapio powieda y Diaſcorides [!] mu prziſwiadcża: iż ruta ieſt rzecż ktora wiatri wnętrzne trawi y gamraciją pſuie/ vrynę y chorobę białych głow wywodzi. FalZioł I 118c; Też barzo pomaga ku richłemu porodzeniu. Wziąć ruty iarey: wyciſnąć z niey ſok. FalZioł V 24v; Też naprzeciw ſmrodliwoſci z vſt dla iedzenia Cżoſnku/ takieſz Czebule, Ruta ma być iedzona/ albo maſtikowana y połykana FalZioł V 81, +4c, I 16d, 25c, 27c, 54c (58); Cżemu iedzenie ruty ſmrodliwy pot cżyni. GlabGad I4, I4; LibMal 1544/85v; Lacerti rutati, Rutą oplecione. Mącz 362b, 362b; weźmiſz Ruty świeżey/ źiarn ſłonecznikowych zárowno/ á vwierćiawſzy to miáłko pomázuy tym wſzyſtko ćiáło/ pewnie ich [wszy] pozbędźieſz/ gdźie ie kolwiek maſz SienLek 49v; Strzekánie wbokoch y indźie leczy rutá wárzona s figámi SienLek 87v; Oſobliwe lekárſtwo ku lekkiemu á śpieſznemu porodzeniu: Weźmi pieprzu źiarn czthernaśćie/ piołynowych látorośći/ thákże bylicowych/ ieleniego źiela/ ruty/ wſzyſtkiego zárowno SienLek 113v; A ieſliby im bydło káżono/ tedy w ocćie rutę wárzyć/ y dáć ią bydłu pić SienLek 158, 8, 9v, 36v, 37v, 39v (54); Calep 933b [2 r.]; Ale biádá wam Pháryzeuſzom/ iż dawaćie dźieśięćinę z miętki y z ruty y z káżdego źiela WujNT Luc 11/42; [Cresc 1571 252, 253, 254].
Wyrażenia: »listki ruty« [szyk 1:1] (2): Ruty liſtkow iey dobrą garſć [...] zmieſzay z Kaparowym korzeniem FalZioł III 14b; Weźmi dwá włoſkié orzechy/ á dwie fidze/ dwádźieśćiá liſtkow ruty/ á ſzczypkę ſoli/ ktho tho ráno ná czczo zié/ cáły dźień od iádu wſzelkiégo wolen. SienLek 157.

»proch z ruty« (1): Albo weźmi liſt bluſzczowy/ á miodem ij pomaż/ poſyṕże nań miáłkiego prochu z ſuchey ruty/ á ná powieki przyłoż SienLek 66.

»sok z ruty, ruty« (2:1): To wſzytko ſtłukłſzy á z żołcią wołową, y z ſokiem ruty ſwieżey roſpuſciwſzy/ vcżyń knot z wełny/ á w tymże macżaiącz dobrze, wpuſzcżay w żywot rodzączey. FalZioł V 33, V 116; Kogo zęby bolewáią/ ma częſto fiołki w winie wárzyć/ á tym zęby płokáć/ álbo ſokiem z Celidoniey/ álbo z ruty. SienLek 77.

»wodka z ruty« (2): weźmi wodki z kopru z Celidoniey/ z koſzyſká/ z opichu/ z ruty/ rowno SienLek 64, 65v.

Zestawienia: »ruta domowa« (2): Wezmi roiowniku, ruty domowey/ kokornaku/ koſzyſzcżka/ wſzytkich po cżemu chczeſz, poki ſą cżyſte ſwieże á zielone FalZioł II 20c, I 117d; [SienHerb 146b; Cresc 1571 253].

»ruta ogrodna« (1): Rutá ogrodna SienLek Xxx3v; [SienHerb E2#d].

2. bot. Zestawienie: »murna, namurna ruta« = Adiantum capillus-veneris a. Asplenium trichomanes L.; niekropień właściwy (adiantum właściwe, włosy Wenery), paproć z rodziny adiantowatych (Adiantaceae) używana w lecznictwie a. zanokcica skalna, paproć z rodziny zanokcicowatych (Aspleniaceae) używana w lecznictwie (2:1): Callitrichon, Capillus Veneris, herba est pulchros faciens crines, Murna ruta/ właſniey Pánny Mariey włoski/ ziele yeſt. Mącz 32b; Trichomanes, Ziele/ namurna rutá. Alias capillus veneris, Aptekárze polytrochon zową. Mącz 464c, 34c.
3. bot. Zestawienie: »polna ruta« = Fumaria officinalis L. (Rost); dymnica pospolita, roślina jednoroczna z rodziny dymnicowatych (Fumariaceae), lecznicza i trująca; fumus terrae Mącz, Calep, Cn; capnos, fumaria Calep, Cn [szyk 53:2] (55): Im zieleńſza ieſt tym nalepſza polna rutha/ ale ſucha nic nieważi FalZioł I 51a; Fumus terre. Polna ruta. FalZioł I 51a; Wezmi maſſi piłuł de reubarbaro dwa ſcropuły/ Maſſi piłuł s polney ruthy ieden ſcropuł FalZioł I 72d; LAſicza [...] z wężmi y z baziliſzki walcży/ á gdy ſie ma znimi potykać/ tedy polney ruty pożiwa FalZioł IV 12c, +[3]c, I 11b, 13c, 21c, 31a (18); Fumus terrae, herba, Polna rutá. Mącz 139b; A dáwáć mu [szalonemu od czarnej żółci] pić polną rutę/ wárząc w ſyrwatce koźiey. SienLek 53v; Ná pierśi bolące/ przykłáday ruthę z figámi wárzoną/ kthora ma do połowice wywrzeć/ wſzákże ktey rzeczy lepſza ieſt rutá polna. SienLek 83, 37v, 120v, 123v, 133v, Xxx3v; Calep 162a, 640a.
Wyrażenia: »korzeń polnej ruty« (1): Kto w ſobie iad poczuie niech zwierći korzeń polnéy ruty/ á niech go z winem wypije/ wypędźi go. SienLek 156v.

»nasienie polnej ruty« [szyk 2:1] (3): Weźmi oliwy funt/ ſześć łótów polney ruty náśienia vtłuczonégo/ to weſpół zmieſzay SienLek 149, 61v, 155v.

»sok polnej ruty, z polnej ruty« [szyk 9:1] (9:1): Też ſok polney ruty s czukrem ieſt dobri naprzeciwko zatkaniu ſledziony FalZioł I 51c; Maſc na ſwierzb. Wezmi ſoku z polney ruty/ ſoku z polney drijakwie/ prochu hałunowego/ zmieſzay ten hałun z temi ſoki á przyley trochę ocztu FalZioł V 109v, I 8c, 10c, 44a, 51b, c [3 r.]; Polney też ruty ſok z miodem zmieſzány bielmo ſpądza/ gdy nim pomázuią. SienLek 70.

»syrop polnej ruty, z polnej ruty« (4:1): zmieſzayże ty tho piłuły s ſiropem polney ruty á vcżyń dziewięć [piłuł] FalZioł I 13c; Naprzeciw ſwierzbowi/ y naprzeciw trędowi. Wezmi ſyropu z polney ruty (w aptecze) ieden łot. FalZioł V 104, I 11b, 51b, 72d.

»wod(k)a polnej ruty, z polnej ruty« [szyk 7:1] (7:1): Theż gdy namocżyſz na nocz naſienie albo liſcie wilcżego łyka w wodzie piołynkowey albo polney ruty [...] á tego ſie napijeſz [...] opuchlinę [...] oddala FalZioł I 76b; A POlney ruthy wodkha ſkłania ſie ku ciepłoſci y ku cierpnoſci FalZioł II 9d; Ale maſz [...] dawać mu w tydzień raz prochu Senes z apteki, czo złoty zaważy/ z wodką boragową/ á z polney ruty ciepło na ſwitaniu FalZioł V 76v, +5c, II 9d, 14a, b, d.

4. bot. Zestawienie: »leśna ruta« = Hypericum perforatum L.; dziurawiec zwyczajny (ruta polna, ziele św. Jana), pospolita roślina lecznicza z rodziny dziurawcowatych (Guttiferae) (1): Corion, herba et chamepitys dicitur, Swiętego Yaná ziele/ Leśna rutá. Alias perfoliata. Mącz 65d.
5. bot. Zestawienie: »ptasza ruta« = Genista pilosa L. a. Genista Germanica L. a. Cytisus biflorus L'Herit; janowiec włosisty a. janowiec ciernisty a. żarnowiec, gatunki niewielkich krzewów z rodziny bobowatych (Fabaceae Lindl.) występujących w Europie i Azji, znanych pod wspólnymi nazwami, np. żarnowiec, zanowiec, janowiec (2): Genista – Zarnowiec quibusdam, ptaſza ruta. Calep 450b; Spartum – Zarnowiec, alias ptąſza ruta. Calep 995a.
6. bot. Zestawienie: »ruta polna, leśna« = Peganum harmala L.; poganek rutowaty (ruta stepowa), sukulent z rodziny łużnikowatych (Nitrariaceae) występujący w północnej Afryce, na Bliskim Wschodzie i terenach śródziemnomorskich; w zielnikach, za Dioskorydesem wymienia się go jako jeden z dwu rodzajów ruty, obok ruty domowej (1): RVta ieſt ciepła y ſucha w trzecim ſlopniu/ ieſth dwoiaka iedna domowa/ druga polna FalZioł I 117d; [Ieſt Rutá ćiepła y ſucha w trzećim ſtopniu. Ieſt dwoiáka/ iedná domowa á druga polna. SienHerb 146b; Cresc 1571 253].

Cf RUTKA

MN