Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYCZYNIAĆ

Następne hasło: PRZYCZYNIAJĄCY SIĘ »

PRZYCZYNIAĆ SIĘ (184) vb impf

sie (109), się (75).

a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	przyczyniać się
praes
	sg	pl
1	przyczyniåm się	przyczyniåmy się
2		przyczyniåcie się
3	przyczyniå się	przyczyniają się

praet
	sg		pl
1	m	-m się przyczyniåł	m pers
2	m	-ś się przyczyniåł	m pers	przyczynialiście się
3	m	przyczyniåł się	m pers	przyczyniali się
	f	przyczyniała się	m an
	n	przyczyniało się	subst

fut
	sg		pl
1	m	będę się przyczyniåł	m pers
2	m		m pers	przyczyniać się będziecie
3	m	będzie się przyczyniåł	m pers

imperativus
	sg	pl
2	przyczyniåj się
3		niechåj się przyczyniają

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś się przyczyniåł	m pers	byście się przyczyniali
3	m	by się przyczyniåł	m pers	by się przyczyniali
	f	by się przyczyniała	m an
	n	by się przyczyniało	subst

inf przyczyniać się (31). ◊ praes 1 sg przyczyniåm się (6). ◊ 3 sg przyczyniå się (48). ◊ 1 pl przyczyniåmy się (1). ◊ 2 pl przyczyniåcie się (1). ◊ 3 pl przyczyniają się (15). ◊ praet 1 sg m -m się przyczyniåł (1). ◊ 2 sg m -ś się przyczyniåł (2). ◊ 3 sg m przyczyniåł się (14). f przyczyniała się (5). n przyczyniało się (1). ◊ 2 pl m pers przyczynialiście się (1). ◊ 3 pl m pers przyczyniali się (9). ◊ fut 1 sg m będę się przyczyniåł (1). ◊ 3 sg m będzie się przyczyniåł (1). ◊ 2 pl m pers przyczyniać się będziecie (1). ◊ imp 2 sg przyczyniåj się (6). ◊ 3 pl niechåj się przyczyniają (1). ◊ con 2 sg m byś się przyczyniåł (1). ◊ 3 sg m by się przyczyniåł (15). f by się przyczyniała (2). n by się przyczyniało (2). ◊ 2 pl m pers byście się przyczyniali (1). ◊ 3 pl m pers by się przyczyniali (5). ◊ part praes act przyczyniając się (13).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVI(XVII) – XVII w. s.v. przyczynić.

Znaczenia

1. Zwiększać się, pojawiać się w większej ilości lub z większą intensywnością (9)
- a. O wielkościach mierzalnych (wielkości i ilości) (3)
  - α. O ilości (2)
    - αα. O ludziach (1)
    - ββ. O dobrach materialnych (1)
  - β. O terytorium (1)
- b. O zjawiskach niemierzalnych (6)
  - α. O zjawiskach fizycznych (1)
  - β. O zjawiskach psychicznych i społecznych (5)
2. Prosić o coś dla kogoś, wstawiać się za kimś (157)
- a. Prosić o łaskę (156)
- b. Prosić o karę, oskarżać (1)
3. Wpływać na coś, być przyczyną czegoś, powodować (5)
4. Przygotowywać się (3)
5. Zabiegać, przykładać się do czegoś; starać się (10)
6. [Prawdopodobnie: Atakować]

1. Zwiększać się, pojawiać się w większej ilości lub z większą intensywnością [bezpodmiotowo; w tym: przyczyniało się czego (8)] (9):

a. O wielkościach mierzalnych (wielkości i ilości) (3):

α. O ilości (2):

αα. O ludziach (1):

Fraza: »liczbą się przyczynia« (1): Ożywiay dobrotliwy Pánie/ pobożność Kátholicką: áby zá cżáſow náſzych/ y liczbą/ y wyſługą ludu ſię twego wiernego przyczyniáło SkarKazSej 688b.

ββ. O dobrach materialnych (1): Albo ony niepotrzebne kieliſzki/ ſwiecżnicżki/ krzyżycżki/ ktorych leżą pełne kąty/ cżekáiąc pogáńſkich rąk/ áby ſie w nich roſkocháły á opłokáły. [...] Aby ſie to w poſpolity ſkarb obroćiło/ á ktemu ſie ſkąd inąd przycżyniáło. RejZwierc 186v.

β. O terytorium (1):

Szereg: »przyczyniać się, przysadzać« (1): Cżynſzow Rzemieślnych tego łacwie doyźrzeć: wſzákoż tego przybywa/ gdy ſie też miáſtecżká przycżynia/ przyſadza GostGosp 142.

b. O zjawiskach niemierzalnych (6):

α. O zjawiskach fizycznych (1):

Fraza: »więcej się przyczynia« (1): Tem też obycżaiem ſmak cirpki ſprawuie ięzik ku odtworzeniu w nim porow aby y ſmak rzecży ſłodkiey tim więcey przechodził, przeto ſie tam więcey ſłodkoſci przyczynia w ten cżas. GlabGad I6.

β. O zjawiskach psychicznych i społecznych (5): Bo dar Boży vprzedza vcżynki/ ácżkolwiek zá roſtącemi ná nim vcżynkámi dárow ſię teſz Bożych przycżynia SkarŻyw 212; GórnRozm C4.

przyczyniać się komu (3): Gdy widział Marzábán iſz nic nie wygrawał/ á ćierpliwośći ſię męcżennikowi przycżyniáło: przeſtáć onego bićia roſkazał SkarŻyw 75. Cf przyczyniać się komu z czego, Fraza.

przyczyniać się komu z czego (1): V nas v ludźi rozumienie nie wſzytko ieſt záraz áni zupełne: ále pomáłu go y po troſze przybywa: y mądrośći nam ſię przyczynia/ z náuki/ rozczytánia y doświádczenia. SkarKaz 484b.

Fraza: »[komu] więcej się przyczynia« (1):Bo im ſię grzech w wiernych Bożych więcey rozmnaża: tym ſię Pogáńſtwu więcey śiły ná kośćioł Boży przycżynia SkarŻyw 558.

2. Prosić o coś dla kogoś, wstawiać się za kimś; interpellare Mącz, PolAnt, Vulg; deprecari PolAnt, Mącz, Cn; intercedere, supplicare Mącz, Cn; accurare, precari Mącz; operam a. studium interponere, orare, postulare Cn (157):

a. Prosić o łaskę [w tym: za kim (114)] (156): BierEz D3; tego młodźieńtza/ za ktory^m ſie tako pilnie przicżyniácie chcę rád przijąćz ForCnR B4v; KlerWes Av; Bowiem to ieſt rzecż prawdziwa iż wielekroć ona ſama [wojewodzina Katarzyna] ſzukała tych ktorymby dobrze vcżynić mogła/ tak pzrycżyniaiąc [!] ſie za vciſnionymi iako wſpomagaiąc niedoſtateczne WróbŻołtGlab A2v; Kthorzi [posłowie węgierscy] kyedy banda czyą proſzily aby ym pomagal thedy ym tho obyeczvy awsakoſch ynaczey sią nyeprziczynyay yedno yakoczieſzmy napiſſaly LibLeg 7/104v, 11/71, 138v; Potem wniedoſtatku wody przed ſie nárzekáli [Izraelici] ſſemrąc o bogu ſwoiem/ ták iż iuż byli y Moyzeſſá wzruſſili iż ſie nieprzyczyniał zániemi. RejPs 158, 105v; A Chriſtus ſię prziczinia zanamy gdi ſkrewkoſcy zgrzeſzimy SeklKat V3v, O4v [2 r.]; RejKup Bb; LubPs Z3v; Theż Niewiáſtá Sędźiem być niemoże: Abowiem niewiáſty od wſzelkich vrzędow Mieyſkich/ ſą odłączone/ przeto ná ſobie żadnego przełożeńſtwá mieć nie mogą/ áni żędáć/ áni ſye zá kim przyczyniáć/ áni przes ſye ſpráwowáć/ áni rzeczniczkámi być. GroicPorz b3; A ia tobie vkażę/ kthorymi ſię ſlowy Kryſtus Syn Boży przytzynia zá námi KrowObr 212v, 155, 170, 181v, 210v, 213 [2 r.] (10); BibRadz Ier 7/16; BielKron 145v, 223v, 429v; GrzegRóżn D3; Intercessioni cedere, Prziczynę prziyąć á nieprzećywić ſie woley tych którzi ſie prziczyniáyą. Mącz 44c, 30d, 287d, 311a, 320b; RejAp 54, 72; tu ná ſwiecie być może/ iż godnieyſzy zá niegodnieyſzymi przycżyniáć ſie mogą RejPos 6v; A tu zá tą pogánką ácż ſie przycżyniáli Apoſtołowie/ przed ſię iey wiárá á iey pokorna prośbá ważnieyſza v Páná byłá RejPos 76, 40, 76 [4 r.], 109v, 122v, 139v (13); Pan tę łáſkę vczynił: iż y dźiś przed Máieſtatem Bogá Oycá przyczynia ſye wedle człowieczeńſtwá zá námi BiałKat 161, 88v, 148v [2 r.], 275; WujJud 58; BudNT Hebr 7/13[25]; CzechRozm 95, 181v, 193v, 194; SkarŻyw 30, 226; StryjKron 180; CzechEp 329 [2 r.]; NiemObr 84; ArtKanc B12; PaprUp C3v, G2v; Wymawiali [posłowie] tez Pany swe ze się za Arcyxiązęty Rakuskiemi, na Electiey przyczyniali ActReg 168, 23, 24, 26, 126; LatHar 38, 657; WujNT 309, 550 marg, 551 [2 r.], 724, 810 (12); SarnStat 1266.

przyczyniać się do kogo (23): LibLeg 7/36; SeklKat O3v; Vkaſz teſz ieſztze/ gdzieć roſkazał [Jezus]/ ábyś ſie ty zá Pánem Kryſthuſem do Bogá przytzyniał/ áby Bog nań vbłagáną y weſołą twarzą weyrzał? KrowObr 184; powiedzżemi/ ktorymi ſie wżdy ſlowy ći Swięći wáſzy vmárli ludzie przytzyniáią zá wámi do Bogá? KrowObr 212; iż iáko ſie tu ná ziemi ludzie/ ieden zá drugie^go zwykli modlić y przytzyniáć do Bogá/ ták ſie teſz tám wniebie ſwięći przytzyniáią. KrowObr 214v, 212v marg, 213, 213v, 214, 216, Ss2v; BielKron 62v; BiałKat 148v; Iużemći wyżſzey okazał/ że nie Bogá prośić o przycżynę przyſtoi (bo Bog nie ma ná śię nikogo wyżſzego/ do ktoregoby ſie zá námi przycżyniáć miał) ále więcey Swiętych iego WujJud 59v, 56v, 58; CzechRozm 182; StryjKron 161; prziciniali ſie do Krola zania [ludzie za królową]/ abi niewierzel ludziam pletliwem PaprUp C3v; LatHar 325, 411; WujNT 724, Aaaaaa; [HerbNauka K3 (Linde s.v. przyczynić)].

przyczyniać się u kogo (2): Thesz was zato ządami abisczie sye swey stroni v pana swego otho prziczinyaly abi to wyachanie spolne prozne niebilo LibLeg 11/24, 11/186v.

przyczyniać się komu za kogo (1): Nád tho ieſli Chriſtus Zbáwićiel náſz wedle ſwego cżłowiecżeńſtwá przycżynia ſie Bogu Oycu w niebie zá nas/ cżymże ſłudzy iego máią być godnieyſzy: żeby ſie takież modlić nie mieli. WujJud 183v.

przyczyniać się ku komu (1): Dziękowaliśmy też WM MP, żeście się raczyli WM przyczyniać ku KJM, aby to sejmu złożenie tu w Warszawie tak opatrzono RP było, jakoby się była pismem obwarowała ta przyczyna, prze ktorą ten tu sjem [...] złożon jest. DiarDop 115.

przyczyniać się o co [w tym też: de aliqua re (1)] (16): LibLeg 11/71; RejPs 163; Diar 113; RejWiz 187; A on [Pan] czo przeźrzał wſzytki ſercá ludzki/ iuż wie ocż ſie Duch iego przycżynia zá nimi. RejPos 68v; RejZwierc 154v; BudBibKaw A2v; Przyszli Posłowie doKrola przycyniali się zaPanem Kanclerzem Hetmanem Koronnem, onagrodę za prace ActReg 6; Potym adhortował [hetman] Krola, aby [...] debonis iako obiecał przyczyniął się. ActReg 76. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

przyczyniać się za kogo (8): KrowObr 214v; ono to ieſt dzyecię zá ktoreś ſie przycżyniał do Páná Bogá BielKron 62v; BiałKat 148v; On [Mojżesz] tylko do cżáſu przycżyniał ſie zá lud Izráelſki: á ten [Jezus] ſie vſtáwicżnie okázuie przed oblicżnośćią Bożą zá námi. CzechRozm 106v, 265v; ArtKanc G14; ActReg 128. Cf przyczyniać się komu za kogo.

przyczyniać się za co (2): yeſli kto zgrzeſzy/ mamy przycżyńczę prawdziwego/ do boga oicza/ Ieſvſa Chriſtuſa ſprawiedliwego/ ktory ſię przycżynia za grzechy naſze/ y wſzyſtkiego ſwiata. SeklWyzn e4; LatHar 411.

przyczyniać się przed kim (1): Boć nas wſzyſtkich w Niebie ocżekawa [Jezus]/ przed Oycem zá námi ſię przycżynia ArtKanc G15v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: o to (7); aby, iżby] (10): thedi [poseł] ſprawowacz tho bendzye czo bi bilo kv dobremv yey mczi [Izabeli, królowej węgierskiej] prziczinyayacz ſzye otho. Abi bili rzeczi yey mczi w dobrey myerze poſthanowyone. LibLeg 11/172v, 11/24, 133, 172v, 173, 186v, 187, 188; DiarDop 115; Lagis Lákońſki krol/ gdy ſie máthká iego przycżyniáłá zá iednym poddánym/ áby mu wżdy czo sfolgował ná ſądzie/ powiedział: [...] RejZwierc 55v; StryjKron 161.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia dalszego w zdaniu nadrzędnym [aby] (6): KrowObr 184; przycżyniáłá ſie zá nim [Balentem] Krolowa [...]/ áby był wolen BielKron 313v; PaprUp C3v; Przyczyniali się zaPanią Woiewodzyną Krakowską aby iey te szkody nagrodzone były ActReg 9, 25, 76.

W połączeniach szeregowych (4): A thák [Chrystus] ile cżłowiek Pośrzednik ieſt/ á ile Bog ieden z Oycem/ ile cżłowiek przycżynia ſię/ ofiaruie/ modli ſię/ ćierpi/ kreẃ przelewa. GrzegRóżn L4; Intercedo, Przyczinam ſie/ Yednam/ Zaſtępuyę kogo w czim. Mącz 44b, 73c; BiałKat 228v.

W charakterystycznych połączeniach: przyczyniać się łaskawie, pilnie, słowy (3), ustawicznie (3), ustnie, więcej, zawżdy (a. zawsze) (3).

Wyrażenie: »modlitwą przyczyniać się« (1): gdy ſię wy też do tego modlitwą zá námi przyczyniáć będźiećie [adiuvantibus et vobis in oratione pro nobis]: áby zá dar przez modlitwę wiele oſob nam dány/ dźięki też były od wielu zá nas czynione. WujNT 2.Cor 1/11.

Szeregi: »modlić (się) i (a, albo) przyczyniać (się)« [szyk 4:3] (7): ſpowiedaćie ſie [...] wſzyſtkim ſwiętym/ ktorych tám prośićie/ áby ſie zá wámi przytzyniáli/ y modlili. KrowObr 159, 214v, 215, 216; BibRadz *7; toć tedy y żywych wzywáć y prośić nie mamy/ áby ſie zá námi modlili/ á do Bogá przycżyniáli? WujJud 56v; Bo y Moyzeſz był tákim pośrzednikiem/ y wſzyścy ktorzy ſię modlą y przyczyniáią do Bogá zá námi/ ſą pośrzednikámi. WujNT 724. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»przyczyniać się, (i, a) prosić« [szyk 3:1] (4): BielKron 224v; Mącz 305d; Iż ſię Duch S. przyczynia y prośi zá námi/ gdy ſię w nas przyczynia y prośi/ y vczy nas prośić wzdychániem niewymownym. WujNT 551. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyczyniać się albo zastawować« (1): oto ſlyſzyſz/ iż záwżdy żywie [Jezus] ktemu áby ſię przytzyniał/ álbo záſtáwował zá námi? KrowObr 181v.

b. Prosić o karę, oskarżać [do kogo przeciw komu] (1): A zá niewiećie o Heliaſzu co piſmo mowi? Iáko ſię przycżynia do Bogá przećiw Izráelowi mowiąc. [...] BudNT Rom 11/2.

3. Wpływać na coś, być przyczyną czegoś, powodować [do czego] (5): Azaſz mnimaſz áby páni pychá do tego vkroczenia żywotá też ſie nie przycżyniáłá? RejZwierc 157v; SkarŻyw 309 marg; CiekPotr 9.

przyczyniać się czym (1): á máiąc [Jakub] iuſz obietnicę Bożą/ ktorey vwierzył przez ono widzenie: przedſie áby mu ſię ziśćiłá/ dobremi ſię vcżynkámi do te^go przycżyniáć chćiał. SkarŻyw 347.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A przycżyniay ſie też iáko práwy filar Polſki do tego/ áby tá ſwięta á ſławna oycżyzná náſzá [...] byłá ná lepſzey piecży v tych Polſkich ſynow ſwoich. RejZwierc 240.

4. Przygotowywać się (3): [In apparando conſummunt diem. Przyczyniáiąc ſie dzien im znidzie. TerentMatKęt L8.]

przyczyniać się na kogo, na co (3): Oracż ieden nie rad orał/ Ná źimę ſie nie przycżyniał BierEz I3v, Mv; okazał [Pan] nam drogę iáko kthemu przyść/ y iáko ſie ná tákie goſcie [tj. Chrystusa do serca ludzkiego] przycżyniáć mamy RejPos 143v. Cf [przyczyniać się na kogo czym].

[przyczyniać się na kogo czym: Usłyszawszy Dysput to poselstwo, jął się na Krola przyczyniać [...] stany [tj. namiotami] czystemi a wybornemi PamJancz 61.]

5. Zabiegać, przykładać się do czegoś; starać się; navare, studere Mącz (10): Navo, Pilnuyę/ przikłádam pilnośći/ przicziniam ſie. Mącz 242d.

przyczyniać się do czego (3): NiemObr 136; Prośćie roſtropnie y bácznie. Bo ten niebácznie y bez wſtydu prośi/ ktory rzeczy przećiwne ſwey prośbie czyni/ á do tego ſię o co prośi/ [...] nie przyczynia. SkarKazSej 660b. Cf Zwrot.

przyczyniać się o co (5): Student magis mellificiis quam foetibus apes, więcey ſie przicziniáyą o miód niżli o płód/ álbo więcey pilnośći y prace podeymuyą. Mącz 423c; RejPos 201v, 341v; [LorichKosz 36v (Linde s.v. przyczynić)]. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: o to (2); aby] (3): y owſſemſie oto pilnie będę przyczyniał/ ábych miał łáſkáwe wzglądnienie twoie RejPs 39; Przycżyniay ſie ábyś ſie podobał káżdemu RejWiz 43v; BielKron 210v.

Zwrot: »[do czego] staraniem się przyczyniać« (1): Do cżego [nadziei, że Bóg dopomoże nam w utrzymaniu Korony i wiary] ſie W.K.M. ſłuſznie wſzelákim ſtárániem maſz przycżyniáć/ y pomágáć WujJud bv.

Szeregi: »przyczyniać się i pomagać« (1): WujJud bv cf Zwrot.

»starać się a przyczyniać« (2): Bo ieſli to ſobie vważyſz czo tho ieſt być vſpráwiedliwionym v Páná ſwego/ [...] ſłuſzniebyś ſie mogł rozmyſlić z iákąbyś ſie pilnoſcią o tym ſtáráć á o to przycżyniáć miał RejPos 201v, 341v.

6. [Prawdopodobnie: Atakować [do czego]: w oboźie náſzym ięto dopiero ná Neryngę [= mierzeję] wypráwowáć/ dopiero do moſtu ięli ſię potężnie przycżyniáć BielKron 1597 751.]

Synonimy: 1. przybywać, przysadzać się; 2. orędować, prosić, zastawować się; 4. gotować się, gotowić się, przygotowawać się, przygotowywać się, przyprawować się, sposobić się, sprawować się; 5. starać się.

Formacje współrdzenne cf CZYNIĆ.

Cf PRZYCZYNIAJĄCY SIĘ, PRZYCZYNIANIE, PRZYCZYNIANIE SIĘ

ALKa