[zaloguj się]
[pdf]

RZEZAĆ (101) vb impf

rzezać (30 + kust), rzazać [oboczność dotyczy tylko form inf, praet, con oraz impers] (13); rzazać BartBydg, BielSat, ModrzBaz, ReszPrz, BielSenJoach; rzezać : rzazać LibMal (1:2), BielKron (1:3), SienLek (kust:2), BudBib (3:1).

e oraz drugie a jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie); rza- (9), rzå- (1) BielSenJoach.

Fleksja
inf rzezać, rzazać
indicativus
praes
sg pl
1 rzeżę rzeż(e)my
2 rzeżesz rzeżecie
3 rzeże rzeżą
praet
sg pl
2 m -ś rzazåł m pers
3 m rzezåł m pers rzezali
f rzezała m an
n subst rzezały
fut
pl
2 m pers będziecie rzezać
3 m pers rzazać będą
imperativus
sg pl
1 rzeżmy
2 rzeż, rzeź, rzeży rzeźcie
3 niech rzeżą
conditionalis
sg
3 m by rzazåł
impersonalis
praet rzezåno
participia
part praes act rzeżąc

inf rzezać, rzazać (16). ◊ praes 1 sg rzeżę (6). ◊ 2 sg rzeżesz (1). ◊ 3 sg rzeże (18). ◊ 1 pl rzeż(e)my (1). ◊ 2 pl rzeżecie (1). ◊ 3 pl rzeżą (18). ◊ praet 2 sg m -ś rzazåł (1). ◊ 3 sg m rzezåł (7). f rzezała (1). ◊ 3 pl m pers rzezali (10). subst rzezały (2). ◊ fut 2 pl m pers będziecie rzezać (1). ◊ [3 pl m pers rzazać będą.] ◊ imp 2 sg rzeż (3) BielKron, WujNT (2), rzeź (1) GrabowSet, rzeży (1) RejZwierz. ◊ 1 pl rzeżmy (1). ◊ 2 pl rzeźcie (1). ◊ 3 pl niech rzeżą (1). ◊ con 3 sg m by rzazåł (1). ◊ impers praet rzezåno (4); -åno (3) BudBib, CzechRozm, PudłFr; -ano (1) GórnRozm. ◊ part praes act rzeżąc (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Ciąć, nacinać, ucinać, rozcinać; scindere BartBydg, Mącz, Calep, Cn; secare Mącz, Modrz, Cn; concidere Calep, Cn; caedere, dolare PolAnt; incidere Vulg; conscindere, discindere, findere Cn (47): BartBydg 234b; Seco, Siekę/ rośćinam/ rzeżę. Mącz 377b, 371d; Lecż á co wádzi [...] żebym był iáko osłá/ ktora ácż ſámá rzázać niemoże/ wſzákże ine nacżynia do rzázánia oſtrzy? ModrzBaz 2; Decusso – Nakrziz rżeze. Calep 293a, 231a, 954a.

rzezać co (12): LibMal 1547/129v; [na wyspie Porne] z Ryżu pieką chleb/ pićie co z rożdzek Pálmowych ćiecże kiedy ie rzeżą BielKron 446, 15; StryjWjaz C3v; [Dydona] wnet ſobie kupiłá/ Ziemie nie więcey iedno/ coby okrążyłá/ Wołowa ſkorá: tedyż rzezáć ią kazawſzy/ Co nacieniey być mogło/ y otocżyć dáwſzy. Plác niemáły/ ná ktorym miáſto zbudowáłá/ A to miáſto/ Kártágo/ ſámá záś przezwáłá. PudłDydo A2v. Cf rzezać co czym, Zwroty.

rzezać co czym (1): Mącz 374b cf Szereg.

Zwroty: [»drzewo rzezać«: Wóz drewny bosy oprawiony żelazem, pług z dobrymi żelazmi, piła, co drzewo rzezą, świdrów 3 InwSzlachKal 1569 nr 22.]

»obrus [przed kim] rzezać« [na znak niechęci] (2): A onych iakobyſmy tu przepomnieć mieli? Ktorzi ani ſieſć za ſtoł zpodeyrzanym chćieli. Obrus przed nim rzezali/ talerz nożmi kłoli KochSat B2; GórnRozm L2v.

Szereg: »temperować albo rzezać« (1): Gladiolus scriptorius, Scripturał/ nożyk którym piórká temperuyą álbo rzezą ku piſániu. Mącz 374b.
Przen [co] (1):
[Zwrot: peryfr. »skrzydły wiatr rzezać« = latać: A Ardea [miasto] płomieniém w popiół obrócona/ Teraz [jako ptak, łac. ardea = czapla] ſkrzydły wiátr rzeże pod niebo wnieśiona. VegKmita 10.]
a) O wysokich budowlach (1):
Zwrot: »rzezać obłoki« (1): Támże záś od tąd ponieśie ćię wodá Przeſtronnym wártem áż do Wyſzegrodá/ Kędy ná práwo grod bárzo wyſoki Rzeże obłoki. KlonFlis F4v.
a. Odcinać, oddzielać cięciem [w tym: co (13)] (18): gdy cżás prziydzie mieſiącá Grudniá/ rzeżą [w Sycylii] przy źiemi on rogoz cukrowy BielKron 276v, 322; Właśnie iáko Ruś mowi: ieden idźie k leſu/ Y ręcżniká nie rzeżąc: drugi cżeſze [= biegnie] k bieſu. KlonWor 68; [rzazacz scindo i⟨d est⟩ separare, frangere {dividere, seccare, separare} ReuchlinBartBydg T4].

rzezać od czego (2): Item powyada ze then Ian Knaflye [tj. ozdoby] ſrzebrne myedzi lyudzmy rzazall od ſukyen LibMal 1546/113, 1547/129v.

rzezać komu (1):[Teobaldus Greków pojmał i kazał wałaszyć] páni ſie wyrwáłá/ Twarz ſobie podrápawſzy/ ná Krolá wołáłá. Ieſliżes to cnotliwy/ iż niewiáſty draźniſz/ Y náſze właſne bierzeſz/ y ſam ſiebie błaźniſz. Przecż im vſzu nie rzeżeſz RejZwierz 20v.

rzezać czym (2): iedz iágody iego [z winnicy bliźniego] coć ſie chce/ iedno daley nie wynoś/ tákież prażmo ze zboża/ iedno koſą álbo śirpem nie rzeſz. BielKron 44; GostGosp 150.

Zwrot: »mieszki rzezać« (2): TY złodźieie ktorzy we dnie krádną/ mieſzki wácki/ kálety kryiomie rzeżą/ thák znáczą. Zá pierwſzym kradźieſtwem ie ná twarzy cechuią. GroicPorz kkv; Kiedy ſzcżęśćie nie ſłuży káżdy ſwego ſtrzeże: Ow [złodziej] koźik náoſtrzywſzy/ cudze mieſzki rzeże. KlonWor 36.
W przen (1): Doymy Rzecżpoſpolitą: rzeżmy złote groná: Wſzák bogáta winnicá/ nábráne wymioná. KlonWor 13.
Przen (1): TEn wierſz [...] Woiewodo tobie Ofiáruię wiedząc to/ żeś ſwoiey oycżyzny Ieſt tákim pilnym ſtrożem/ [...] Coś nam w tych cżáśiech nieraz dość iáſnie pokazał/ Y wiecżnie tymeś ſie nam vdał/ żeby rzazał Znas każdy ślepą zazdrość/ gdyby inák śmiáłá Mowić/ á ćiebie cżarnym ſwym iádem śięgáłá. BielSenJoach 3v.
α. Przeprowadzać zabieg chirurgiczny: przecinać lub wycinać (6): Lithotomus. Eyn ſteyn ſchneyder. Lyekarz ktory rzeże kámyenye Murm 71; Obstetrix, baba pomoczna, czo pąpky [= pępowiny] rzeze BartBydg 100; A thak gdy by ſie kto miał dać rzezać albo przepalać na niektorym mieſcu żelazem gorączem/ napierwey ma wziąć ten trunek [z ziela pokrzyku] aby nie pocżuł FalZioł I 87a; á przetho thego prochu [z ziela pokrzyku] Barwierze vżywaią kiedi cżłonek iaki chczą rzezać. FalZioł I 87a; [Nadziewąm się [...], iż to apostema rzazać będą, ktore jest u jej k⟨rolewskiej⟩ m⟨iłości⟩ na żywocie ListyPol III 1551 87].

rzezać kogo (2): vczyńże gáłużki iáko źiárna grochowe [z mirry, łaktuki, białego maku i pokrzyku]/ á podkadź kogo chceſz áby ſpał: ták vſypiáią ony ktore máią rzázáć [kust: rzezáć] SienLek 57; Obudzenié ſnu twárdégo/ w ktorym człowieká rzeżą SienLek S[ss]3v.

b. Ranić, kaleczyć cięciem [kogo, co] (9): Nád vmárłym nie będziećie rzezáć ćiáłá wáſſego/ áni iákiego znáku ábo piąthná ſobie cżynić Leop Lev 19/28; Y kazał ią [cesarz św. Martynę] drugi raz ná palu rośćiągnąć/ y ćiáło ná niey rzezáć. SkarŻyw 21; y przybili mu [św. Teodorowi] ręce y nogi/ y mieyſcá táiemne przebodli: [...] w ocży mu ſtrzeláć kazáli/ á drudzy/ wſtydliwe cżłońki [!] iego poprzecż rzezáli. SkarŻyw 188, 580; GórnTroas 47.

rzezać komu, czemu (żywotne) (2): ná Seymie potáiemnie vrádzili káżdey biáłłey głowie ktora ſie vrodzi/ y ktore teraz ſą/ żeły pod kolánem rzezáć/ áby ſobą niewładnęły. BielKron 320v. Cf Zwrot.

rzezać czym (1): SkarŻyw 273 cf Szereg.

rzezać po czym (1): Drugiego dniá [cesarz] zrozumiawſzy ſtátecżność Mártiny S. kazał ią nágą po wſzytkim ćiele rzezáć SkarŻyw 21.

Zwrot: »gardła [czemu (żywotne)] rzezać« = zabijać (1): To rzekszy gardła owcom rzezał, a zarznione Kładł na ziemi KochMon 29.
Szereg: »kłoć i rzezać« (1): dziećiom go [św. Marka] teſz y zącżętom [lege: żaczętom] [...]/ ſcrypturalikámi kłoć y rzezáć kazáli SkarŻyw 273.
c. [Krajać, ciąć na kawałki [co]:
Szereg: »bić i rzazać«: gdyż idolathyta nic inego nie ſą/ iedno mięsá/ ktore ná ofiary báłwanom bito y rzazáno/ á potem zwárzywſzy w bałwanicach [...] iedziono BudUrzęd 120v.]
d. Siekać na kawałki [co] (3): Rzezánie śiecżki bydłu/ wymiárem á rządnie/ y koleią: á zwłaſzcżá kędy cżeládźią rządną domową tego nie rzeżą. GostGosp 88.
Zwrot: »sieczkę rzezać« (2): BielSat D3v; Wołku tákież karmimy/ Krowkę pilno páſiemy/ domá iey ſiecżkę rzeżemy/ ſcielemy/ zápieramy. RejZwierc 95.
2. Szlifować (o obróbce kamieni) [co] (4): y poſtánowił [Dawid] rzemięſlniki co rzeżą kámienie gránowite ná budowánie domu Bożego. BudBib 1.Par 22/2, 3.Reg 5/18, 4.Reg 12/12.

rzezać czym (1): Thakieſz theż Adamas kamień barzo twardi: ktorim drogie kamienie rzeżą dla iego twardoſci wielkiey. FalZioł IV 55d.

3. Kastrować; castrare, eunuchare, evirare Cn [kogo] (2): Drudzy zaś v poganów i zwielkiéi częśći v żydów/ na wymyślali niezliczonych Bałwánów [...] i naczynili ięm rozlicznych chfáł/ ſktórych drugié na oko niezbożné były/ iako ſyny palić [...]/ ſamych ſiebie rzezać/ panienki i inſzą pleć [!] niewieścią na pſotę wyſtawować i inſzé MurzNT 73v.
Szereg: »rzezać i wałaszyć« (1): A gdy vſtáwicżnie ná ony niepokoie [tj. zapalenie cielesne i pobudki nieczyste] pomocy Boſkiey wzywał [Ekwicjan]: nocy iedney ſtánął przy nim Anioł/ y kazał go rzezáć y wáłáſzyć SkarŻyw 211.
4. Ozdabiać nacinaniem lub wycinaniem [w tym: co (3)] (4): Trudna ſpráwá z chytrym nokćiem Bo by tesz niemiał domierzyć Muſisz bráć kiedyć chce wierzyć Tesz ten niemyſli o woynie Zeydzieć mu ſie rzeżąc ſtroynie RejRozpr I3v.

[W połączeniu szeregowym: Niewiem co zá wory y miechy wymyſláią/ rzeżą/ bramuią/ bryzuią. Na iednę głowę álbo ná ſzyię/ iáki nakład! HerbNauka d8v (Linde).]

Zwrot: »kabat(ek) rzezać« [szyk zmienny] (3): RZeżyſz brácie ten kábat/ ſznurkuy obercuchy/ Náwiążyſz tych feretow/ rozwieſzay łáńcuchy. RejZwierz 122v; Wierę ia niewiem/ co innego ieſt ten Dworzánin/ ktory ná woynie niebywał/ [...] á ktory iedno kábaty rzezał/ ſtroie wymyślał/ máſzkar pátrzał/ bieśiad ſzukał/ grał/ miłował/ błáznował OrzRozm R; ále wierz mi iż y owi pieſzcżoſzkowie tego nie prażni/ co tylko iáko Tytyruſowie pod cieniem ſobie odpocżywáią/ kábatki rzeżą/ boćiki ciągną/ oberczuchy ſznurkuią/ perfumy ſie trzęſą. RejZwierc 159v.
5. Rzeźbić a. wykonywać płaskorzeźbę; sculpere PolAnt, Mącz, Cn; caelare PolAnt, Cn; exscalpere, exsculpere, effingere Cn [w tym: co (= wytwór) (16), co (= materiał) (2); wytwór i materiał (1)] (17): Proplastes, Który formy rzeże. Mącz 303b; PRzy kóńcu tych tu Kśiążek/ mam ćię vpomiónąć Czytelniku miły/ iż Figury nie wſzędźie ták iákoby miáły być/ ſą vczynióné: przeto iż Miſtrz co ié rzezał/ nie był po temu. GrzepGeom Q4.
Zwroty: »kamienie, z kamienia, w kamieniu rzezać« [szyk zmienny] (2:1:1): Sculptor eyn bildhawer/ ader ſteinhawer. Snicar co obráſy álbo kámyenye rzeże. Murm 182; BartBydg 140b; Sculpo, Rzeżę/ dłubię/ czinię álbo cieſzę obrázy ták z kámienia yáko y z drzewá. Mącz 376b; KochFrag 21.

»obraz rzezać« [w tym: z czego (4)] [szyk zmienny] (10): Murm 182; BartBydg 140b; Anaglyptes, Sculptor Sznicer/ ten który obrazy rzeże. Mącz 8d; Phidias, Właſne ymię sławnego ſznicerá/ to yeſt/ tego który rzeże obrazy ze słoniowych kosći. Mącz [297]c; Scalptor, Sznicer/ który zwłaſzczá vmie ryć kámienie álbo też obrázy rzezáć. Mącz 370b, 30c, 202b, 217a, 376b, 412c; [ReuchlinBartBydg T4v].

»rzezać pieczęci« = sculpere sigilla PolAnt [szyk zmienny] (4): Ktemu wygotowáli kámienie Onychiny/ opráwione złotem oſádzeniem/ wyrywſzy imioná Synow Izráelſkich/ robotą ſnycerſką/ iáko pieczęći rzeżą [caelatos caelaturis sigilli]. BibRadz Ex 39/6, Ex 28/11, 21, 39/14.

Szereg: »malować i rzezać« (1): Máluyćie tę piękną twarz/ y rzeźćie w kámiéniu. KochFrag 21.
6. Zabijać ostrym narzędziem, zarzynać; occidere Vulg; iugulare, mactare PolAnt [w tym: kogo, co (żywotne) (20)] (25): [Żydowie] Dobytká ſámi nierzeżą iedno Rábieiowie ich BielKron 465, 37v, 465; Tłuſtość iećie/ á wełną ſię przyodziewaćie/ co tłuſtſzego rzeżećie/ á drobu nie paśiećie. BudBib Ez 34/3; A oto rádość y weſele zábić byká/ y rzázáć drob BudBib Is 22/13, Lev 7/2, 2.Par 29/22, Is 29/1; CzechRozm 60; WujNT Act 10/13, 11/7; [Gdy tedy iuż pánnę miano rzezáć/ nátychmiaſt głos sſtał ſie niewiedzieć ſkąd HistTroj Ev].

rzezać komu [= dla kogo] (1): CO báią Poétowie/ że rózné ofiáry Róznym Bogóm czyniono: á práwie bez miáry. To tym (pátrzćie proſtoty) natłuſtſzé czábány/ To drugim záśię tákże nie chudé bárány Rzezano PudłFr 48.

rzezać na czym (2): Przy ſtronie brany były tám cżtery ſtoły/ á ſám czterzy ſtoły/ ná tych ośmi ſtolech rzezáli [ofiary]. BibRadz Ez 40/41. Cf »rzezać ofiarę«.

W połączeniach szeregowych (4): BielKron 24v; Ten [syn jednego kupca] potym z oną wielką rádoſcią [w rzeźni] rzezał/ bił/ tłukł ony kozy/ ony bárány/ ony cielętá RejZwierc 6; Azaś pánienecżkam gardłá nie brał/ ázaś ich nie mordował/ nie rzázał/ nie lupił [!]/ nie topił? ReszPrz 7; GrabowSet S3v.

W porównaniu (1): Owſſem dla ymienia twojego [Panie] rozmáytemi ſmierćiami giniemy/ á tak ważne zginienie náſſe nie ynáczey iáko gdy owce rzeznik rzeże dla pożytku ſwego [Vulg Ps 43/23]. RejPs 66v.

Zwroty: »nożem rzezać« (1): Nożem ſzcżyrbátym nic żywego nie rzeże [Żyd] BielKron 464v.

»rzezać ofiarę, na ofiarę, ku ofierze« [w tym: czym (1), na czym (1)] = immolare holocaustum, mactare PolAnt [szyk zmienny] (4:1:1): támże ná nich [na stołach] kłádli naczynia ktoremi rzezáli palone y ine ofiáry. BibRadz Ez 40/42, Ez 40/39; Cultrarius alias victimarius, Rzeźnik v żydów który ná ofiáry bydło rzezał. Mącz 71b; Kto ofiáry cżyni z máiętnośći vbogich/ ieſt iáko ten ktory rzeże ſyná ku ofierze przed oycem [Sacrificans filium coram patre eius]. BudBib Eccli 34/22[24], Lev 6/25, 14/13.

[Przen: Aleć mię ách nieſtétyſz bárźiéy ſyná mégo Rzeże śmierć/ pátrzáiąc nań teraz nieżywégo. VegKmita 10.]
7. Wywoływać dotkliwą dolegliwość, ból, kłuć, piec, szczypać, uwierać (2):

rzezać co (1): owſzem kiedy bárzo tá to ropá ćiecze/ do ſuchot człowieká prowádźi/ rzeżąc pendent [= członek męski]/ rániąc pęchérz Oczko 15.

[rzezać w co: Ciężka to/ bacżył káżdy/ byłá ná Rektorá/ Choćiaſz go wy Nurkowie maćie zá Doktorá. Ciepło mu bárzo było/ choć mroz rzezał w vſzy ŁaszczPogrom 7.]

rzezać w czym (1): Zaiąc ieſt riba iadowita/ á iego popioł na powiekach [niszczy] włoſy wyrwane ktore ſą złe, ktore rzeżą w ocżu/ tedy iuż nie vroſtą drugie. FalZioł IV 36b.

Synonimy: 1. ciąć, krajać; a. odcinać; b. ranić; 3. trzebić, wałaszyć; 5. dłubać, ryć, rysować; 6. bić, zabijać; 7. drzeć, kłoć.

Formacje współrdzenne: rzezać się, narzezać, obrzezać, obrzezać się, odrzazać, podrzezać, poobrzezać, porzezać, porzezać się, przerzazać, rozrzezać, urzezać, urzezać się, wyrzezać, zarzezać, zrzezać, zrzezać się; obrzezować, obrzezować się, poobrzezować, obrzezywać, obrzezywać się, przerzezować, rozrzezować, wyrzezować, zarzezować; rznąć, naderznąć, narznąć, oberznąć, poderznąć, przerznąć, rozerznąć, urznąć, urznąć się, wyrznąć, zarznąć, zerznąć; dorzynać, narzynać, obrzynać, odrzynać, podrzynać, poobrzynać, porozrzynać, pourzynać, przerzynać, przyrzynać, rozrzynać, urzynać, zarzynać, zrzynać, zurzynać.

Cf MIESZKORZAZ, RZEZANIE, RZEZANY, RZEŻĄCY, RZEŻYKAMIENNIK, [RZEŻYKAMIEŃ], RZEŻYMIESZEK

MN