[zaloguj się]
[pdf]

PRZYMIOT (130) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl
N przymiot przymioty
G przymiotu przymiotów
D przymiotowi przymiotóm
A przymiot przymioty
I przymiot(e)m przymioty, przymiotami
L przymiocie przymiotach, przymioci(e)ch

sg N przymiot (19). ◊ G przymiotu (2). ◊ [D przymiotowi.] ◊ A przymiot (2). ◊ I przymiot(e)m (5). ◊ L przymiocie (1). ◊ pl N przymioty (22). ◊ G przymiotów (27); -ów (2), -(o)w (25). ◊ D przymiotóm (3); -óm (1), -(o)m (2). ◊ A przymioty (28). ◊ I przymioty (16), przymiotami (1) PaprPan. ◊ L przymiotach (2) Oczko, PudłFr, przymioci(e)ch GórnDworz (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dziewięć z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

1. Cecha, właściwość (zaleta lub wada); dos, indoles, qualitas Cn (112):
a. O ludziach, ich losie i działaniu (110): Owa wiele przymiothow inych/ kthore dworzáninowi należą/ zgodzą ſie też y dworney pániey. GórnDworz V7v; ábowiem bez wątpienia/ łatwieiby ſie náleść mogłá táka Dworna páni/ iáką pan Koſtká wymálował ſłowy/ niż s tákiemi przymioty Krol/ ábo Kſiążę/ z iákiemi go w.m. mieć chceſz. GórnDworz Ii8, C7, M7v, X7, Bb8, Ee2v (13); A nie terazći w ludziech ſą thákie przymioty/ Iż iedni drugim ſłużą nie ták wiele s cnoty/ Iedno iż ie w doſtátkoch możnieyſzemi znáią HistLan E3, B2v; Bo to ſtáry przymiot w narodzie náſzym/ iż iáki ſam kto ieſt/ radby áby tácy wſzyſcy byli. RejZwierc 83, 48v; POmpeius Rzymſki Hetman wielmi vrodziwy/ Był poważny pan práwy ktemu ſpráwiedliwy/ Iuż te wſzytki przymioty naydzyeſz w náſzym Ianie PaprPan Q3v, O4v, Bb4; CzechEp 374; KlonŻal A2v; KochDz 104; WerGośc 261; Swiát ieſliże dobrze znał té przymioty w tobie/ Mógłby nie rok/ áni dwá/ czérnić ſye w żáłobie Po twym zeſzćiu PudłFr 14, 51, 75; Naprzód w młodośći widziáłám Tyráná/ Którégo miáłá Oyczyzná zá Páná: Hárdégo gośćiá. [...] złé roſkázowánié: Stráchy á miecze: ludzkié nárzekánie: Swawola brzydka/ y łupieſtwo chciwé/ Wſzyſtki przymioty były złośći żywé. ZawJeft 8, 3, 23; MA ſie też dobry obywátel wyſtrzegáć/ áby nikcżemnym y nieprawdziwym w powieśći nie vkazał ſie/ ábowiem tákowy przymiot więcey należy ſercu niewolnicżemu niż ſláchetnemu. Phil F4, L4; GrabowSet S; Konfederácia nowey Religiey co zá przymioty w ſobie ma. PowodPr 39 marg; CiekPotr 23; CzahTr L3v; PaxLiz B3; Tego co prośi o liſt [tj. glejt] właśćiwymi znáki Opiſzą y wyſtrychną: [...] Człowiek we trzydźieśći lat/ y wzroſtu śrzedniego. Brodá czarna/ płáſki nos/ ocży zyzowate: [...] Gdy kto on liſt pokaże z inſzymi przymioty/ Iuż tám doydą ſzálbierſtwá y pewney niecnoty. KlonWor 54; Wſzytko to ſproſna chytrość y Lisie zawoie: Przymioty nie vcżćiwe/ Iudaſzowe kroie. KlonWor 59.

przymiot czyj [w tym: pron poss (13), G sb i pron (8), ai (poss) (4)] (25): themi długiemi rozmowámi ſtráćiliſmy tho wſzytko/ co ſie ieſzcże około Dworzáninowych przymiotow mogło powiedzieć. GórnDworz Dd5, D5, H3v, I5 [2 r.], I5v, K3 (11); Abowiem to ieſt nadobny przymiot káżdego poććiwego cżłowieká/ gdzye ſą ſłowá iáſne á nie ponure RejZwierc 83v; (marg) Przymioty Włádisławá Iágełowicá. (–) Był vrody wyſokiey/ oblicza ſmládego Greckiego/ ále wdzięcznego/ y poważnego/ włoſow ruſſich/ w pracy/ y w poſtách bárdzo cierpliwy/ [...] hoynośći zbytniey/ cnotliwy/ vkłádny/ y łáſkáwy/ też y ku nieprzyiaciołom miłoſierny/ wielkiego vmysłu/ y ſercá wyſokiego/ ták iż nigdy nic niſkiego nie myſlił StryjKron 607; CzechEp 29, 95; MAć téż/ dźiatki/ ſwé przymioty Chudobá [tj. ubóstwo]/ bo bliżéy cnoty: Niebá tákże bliżey chodźi KochMRot B2v; A nawięcey mi ſtoią w ocżách iey przymioty/ Ty w niey záwżdy kwitnęły z przyrodzoney cnoty. WisznTr 19; PudłFr 72 [2 r.]; ZawJeft 32, 45; OrzJan 23; W cżymech dobrze poſtąpił/ káżdy mi to zezna/ Gdy ſyn Oycowſką wolą/ ſwe przymioty chełzna. PaxLiz E2, A3; KlonWor 52.

W połączeniach szeregowych (2): GórnDworz Dd7v; A mnie co ſtąd? Rádość niewymowna/ weſele nieogárnione/ gdy te w pociechách widzieć będę/ w ktorych ták wiele cnot/ á przymiotow y dárow/ Bogu y dobrym ludziom miłych bacżę GrabowSet A3v.

Wyrażenia: »przymioty brzydkie« (1): Y cżęſto z kilku łotrow ſzácuią nas wſzytkich Y ták ſię muśim wſtydźić ich przymiotow brzytkich KlonWor 52.

»dobre przymioty« = bona a. dos ingenii, dotes animi et corporis Cn [szyk 5:1] (6): [Przerębski] był ták wdzięcżnym v ludzi iż ku wrodzoney cnocie ſwey/ ku rozumowi/ [...] y ku inym dobrym przymiotom/ przyłącżył był niektore páná ſwego obycżáie. GórnDworz B8, D3v, E6, Ee8, Mm8 [2 r.].

»prawie krolewskie przymioty« (2): GórnDworz C7; Co wſzyſtko/ iż ſye w Pánie náſzym ták pięknie przy práwie Królewſkich przymiotách zgromádźiło/ [...] mówić nie rzecz moiá Oczko A3v.

»osobny(-e) przymiot(y)« [szyk 9:1] (10): [niektórzy dworzanie w rozmowie z białemigłowami używają słów niewstydliwych] im ſie bárziey białegłowy zápałáią tym ſie oni ſobie zdádzą być cżyſtſzymi páchołki: [...] s podziwieniem ſie kocháiącz w thák oſobnym (iáki ſie im ten widzi) ſwym przymiocie. GórnDworz N2; Byłá tá Kámmá żoną Sinatá/ [...] á byłá nie iedno náſchwał piękną/ ále y ine przymioty/ y obycżáie/ oſobne miáłá w ſobie GórnDworz Y5v, C7, M5v, V2, V4v, Y2, Ee7, Kk3; CzechEp 367.

»piękne przymioty« (4): PaprPan Bb4v; To prawdá/ że by byłá nigdy nie zrownáłá Z ránym rozumem twoim/ z pięknemi przymioty/ Z których ſye iuż znáczyły twoie przyſzłé cnoty. KochTr 5; CzahTr [D2]; SzarzRyt D4v.

»szkodliwy(-e) przymiot(y)« (5): WIęcbyś ták rzekł/ iuż wſzyſcy wiedzą iáko tho ieſt ſproſny á ſzkodliwy przymiot w przyrodzeniu cżłowiecżym tá ſzpetna obleśność á tá ohydna obłudność á plugáwa nieprawdá. RejZwierc 96, 44v, 72; S Tákowych tedy ſzkodliwych obycżáiow y przymiotow [tj. chciwości, nienawiści, zazdrości itp.]/ ma káżdy bácżny cżłowiek bráć przed ſię pomierność/ ktora cnotá záwſze przy vcżćiwym zoſtáie Phil M, I4.

»szpetne przymioty; szkarady, sprosny przymiot« (2;1:1): Ach ſzpetneſz to ná ſwiecie do ludzi przymioty/ Iż znáiąc choć kto cżyni dla nich co z ochoty/ A przedſię im to oni niewdzięcznoſcią płácą HistLan F3v; RejZwierc 96, 155v; PudłFr 15.

»ślachetne przymioty« (1): Tu zacność/ tu vrodá/ tu wſtyd promień Cnoty/ Y wſzyſtkie mieyſce máią śláchetne przymioty/ Ktore nád inſze rzecży ſławę ludźiom cżynią WitosłLut A4.

»własny przymiot« (3): CzechEp 29; Potym kiedy ná świát człowiek/ y ine wſzyſtkie źwierżętá wyniść miáły/ roſkazáli Bogowie Prometheuſzowi/ y Epimetheuſzowi/ żeby oni káżdy rodzay prżyſtoynie ozdobili/ y iákimkolwiek właſnym prżymiotem/ ták obwárowáli/ iakoby trwáć mogl. GórnRozm N; OrzJan 23.

»(za)cne przymioty« (3): On Tytus Ceſarz Rzymſki ácż był wielmi ſzcżodry/ Krotofilny y bácżny ktemu bárzo dobry/ Iuż go tym ći [Drojewscy] celuią tákći powiem o nich/ A y te cne przymioty iuż chciey wiedzyęć [!] do nich PaprPan Nv, Lv; Czego [rozkoszy ziemskich] on wſzytkiégo zbydź wolał/ niż ſwéy cnoty/ Którą w ſercu piáſtował z zacnémi przymioty. GosłCast 11.

»zły, niedobry przymiot« (6:1): Może to káżdy wyedzyeć/ że thego nye tylko w krzesćiyáńſtwye/ ále y w pogáńſtwye wyelce przeſtrzegano/ áby ſie dzyecyę yákim złym przymyothem nye pſowáło. GliczKsiąż E, D5v; Owa wiek ſtały/ á ſtátecżny/ to ieſt naylepſzy: iż cżłowiek [...] to co ieſt złego w młodośći zágubił/ á ſthárość theż ſurowa/ ze ſwemi złemi przymioty/ nie przyſtąpiłá. GórnDworz K3; GDyż iuż wiemy co ſą cnoty/ y co też ſą zá przymioty niedobre w ludzkim przyrodzeniu. RejZwierc 93v, 216v; CzechEp 95; CiekPotrŚredz )?(4.

Szeregi: »przymioty i dary« (1): mądrość/ [...] więtſza iednák nád inſzé wſzyſtkié przymioty y dáry/ któré ſie w człowiecze okázuią. OrzJan 92. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»godności, (a, i, abo) przymioty« [szyk 8:2] (10): [dworzanin] niechay ſie nie telko o to ſtára/ áby iego godnośći/ y przymiothy były oſobne/ ále też áby ſpoſob życia iego/ zgadzał ſie z godnoſcią GórnDworz I5; Toż też rozumiem y o inych wſzythkich przymiociech/ á godnoſciach cżłowiecżych/ iż iedná/ drugą/ wieldze ozdobić może. GórnDworz I5v, D5, G7, I5, M5v, M7 (10).

»obyczaj a (i) przymiot« [szyk 2:1] (3): ták theż mámká ſtáráć ſie będzye/ áby yákim złym obycżáyem á przymyotem dzyecyęcyá nye zepſowáłá GliczKsiąż D5v; GórnDworz Y5v; Phil M.

»wady a przymioty« (1): IVżechmy ſie náſłucháli iákie ſą wády á przymioty przyrodzenia cżłowiecżeńſtwá náſzego/ y iáko ſą ſzkodliwe/ [...] y iáko ie theż hámowáć w ſobie mamy. RejZwierc 82.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »... i ine przymioty« (4): tedy/ ták około ſláchectwá/ iáko dowćipu/ vrody/ wdzięcżnośći/ y inych przymiotow ktore Dworzáninowi pan Kriſki náznácżył/ ná wſzytko zezwalam GórnDworz I4v, B8, E6, G7.

W przen (1): bo ná ten cżás [w starości]/ iuż ſam ſiebie cżłowiek pozna/ y obacży/ że w ſobie cżłowiecżych właſnych przypadkow ma niewiele/ źwirzęcych przymiotow więcey/ á iſkierkę iákąś málucżką niebieſkiey nátury. GórnDworz Ll3.
b. O towarze (1):
Wyrażenie: »złe przymioty« (1): Ieſli táiſz y milcżyſz wárunku y wády Rzecży ktorą przedáieſz/ iużeś winien zdrády. [...] Ieſli towáry zgniłe y niewárunkowe/ Zá świeże y wárowne przelichmánić godziſz: Záćieraſz złe przymioty/ y ták ludzi zwodźiſz; Iużeś Ryśiem/ bráćiſzku KlonWor 67.
c. O rzekach (1):
Szereg: »przymioty i cnoty« (1): [strumień miał rozsądzić spór o pierwszeństwo między Wisłą i Narwią] Y długo myślił niż wſzytkie przymioty/ Wybacżył w obu/ y wrodzone cnoty KlonFlis G4v.
2. Przydatek, dodatek; adiectio Calep (2): Adiectio – Przidatek, przimiot, prziſsada. Calep 24a.
a. W religii (1): [[nie w samym Chrystusie, ale] w rozmáitych zabobonach/ nabożeńſtwach/ ſtworzeniu/ y zaſtępach/ weſelą ſie á kocháią/ ktory [Chrystus] gdyż ieſt ſamże zbáwicielem á krom niego nie máſz inſzego/ iáko przez Proroká mowi/ thedyć nie potrzebuie pomocnikow do ſiebie áni żadnych przymiotow. GilPos 12.]
Szeregi: [»przysady i przymioty«: Bo ći Hárcerze Luterſcy y Kálwińſcy/ śiełá o przyſádách y przymiotách rozmáitych zabobonow báią [tj. bają sieła zabobonow]/ kiedy ſwoię Ewángelią z bluźnierſtw Luterſkich álbo Kálwińſkich vprzędźioną/ zá ſłowo Boże vdaią ŁaszczOkulary )?(2v.]

»przymioty i przysmaki« (1): ći nowey Wiáry budownicy/ dziwnych fortelow pod nim [królem Zygmuntem Augustem] vżywáiąc/ pożyć go z łáſki Bożey nie mogą. Więc iuż Káznodzieie záráźliwe z dźiwnemi przymioty y przyſmáki/ ktore poſpolſtwu bárzo ſmákowáły/ podrzucáli WujJud A8v.

3. Rzucenie (2): [Gliński] rozgniewawſzy ſię vmyſlił przymiotem [tj. rzuceniem płonących głowni] Zamek spalić StryjKron 712 [idem [BielKron 1597]]; Coniectus, iactus, coniectio – Przimiot, przirzucenię. Calep 242a; [BielKron 1597 509].
[Przen:

przymiot czego: A nie tylko ſámá [Lacedemonia] vpádłá/ ále y wſzytkę źiemię Grecką pożarem álbo przymiotem złey ſpráwy ſwey ſkáźiłá CiceroKosz 137.]

4. Zaraza, choroba zaraźliwa; contagium Calag, Calep; contagio, contages Calag (3): Anklebende ſeuch. Przymiot/ et Zárázá. Contagium, contagio, contages. Calag 23a; Calep 253a.
[Przen: O herezji:
Szereg: »zaraza i przymiot«: Polacy/ widząc iż oná zarázá y przymiot [tj. herezja husycka] więcey á więcey ſię/ iáko Káncer ſzerzył/ [...] vcżynili Státut pámięći godny WerReguła 23 (Linde).]
a. Choroba weneryczna, syfilis (1): y ieſli z przymiotu ropá przez pendent z nich [z nerek] ćiecze/ á z dobréy woléy ſtánowić ſye niechce/ do tego Cieplice nalepſzé Oczko 15; [PRzymiot álbo dworſka niemoc nic inſzégo nie ieſt/ iedno zbytek iádowity w człowiecze/ wątrobę y kreẃ pſuiący: [...] Bo iż ieſt iſtność iego iadowita/ rozmáitym ſpoſobem człowieká záráżáć może/ ták/ że nie tylko z nierządnégo obcowánia miedzy záráżonémi/ ále też zſzáty/ zpośćieli/ zcáłowánia/ od śklenice OczkoPrzymiot 1 (Linde); [wmawiają] to wprawdźie w Awicennę/ áby trąd z przymiotem iedno być rozumiał/ gdyż właſność oboiá niemoc/ práwie zgodną á ſpólną ſye mieć zda: ále to iść nie może OczkoPrzymiot 4; bó [!] gdźie Hipocrátes álbo Gálen o Sálśie/ o drzewie álbo o chinie wſzczynał? [...] á okrom tych rzeczy przymiot vléczon być nigdy nie mógł OczkoPrzymiot 4; A ieſli [mamka] przymiotem záráżoná będźie? tym bárziéy záráźi. OczkoPrzymiot 424 (Linde), A2, 4, 11 (Linde), 61].
5. Wrzód jako objaw choroby (5): Przymiot téż ieſt oſobliwy ſadzél/ ktorému téż to lékárſtwo ſłuży SienLek 128v, S[ss]4v; [Y ogląda ofiárownik ſadziel [!] ná ſkorze ćiáłá: á ieſli ſię włos ná ſadzelu odmienił wbiałość y weyrzenie [tj. wygląd] przymiotu głębſze (będzie) niſz ſkorá ciáłá iego (tedy to) ſadzel trędowy. BudBib Lev 13/3 (Linde)].
Szereg: »wrzody i przymioty« (1): Też ſziżki vwarzone w wodzie wrzody y przymioti ſmrodliwe na nogach lecży gdy thim będzie wymywał FalZioł I 116b.
Przen (1):
Wyrażenie: »plugawy przymiot« (1): Wſzędy gonią y wiążą/ wſzędy ich [złodziei] śiepáią/ Iák Rzecżypoſpolitey poſpolitą ſkázę/ Y pocżciwośći ludzkiey oſtátecżną zmázę. Przą ſię ich przyiaćiele/ rodzay nie pomoże: Plugáwe to przymioty/ záchoway ich Boże. Iuż táki mieyſcá nie ma w orſzaku cnotliwym KlonWor 37.
a. Guz trądowy; plaga PolAnt (1):
Wyrażenie: »przymiot trądu« (1): Człowiek ktoryby miał ná ſkorze ćiáłá ſwego guzy/ ábo liſzáie/ ábo białe blizny/ ták iżby ſie ná ſkorze ćiáłá iego przymiot trądu [plagam leprae] okazał/ táki ma być przywiedźion przed kápłaná Aaroná BibRadz Lev 13/2.
6. bot. Senecio maior L., starzec wielki; bylina lecznicza z rodziny złożonych (Compositae); erigeron, senecio Cn (6): Senecion. Przymiot. Pronkreſſen. [...] PRzymiot ieſt ziele ktore ieſt rzecżono połacinie Senecion/ iakoby napierwey niżli kthore inſze ziele ſtharzeie ſie/ Roſcie poſpolicie na murzech [...] liſth ma zielony y gęſty. FalZioł I 140a, +4d, I 140a, b; A [wdowy] niech ſie chronią thych zioł/ pożywać/ iako skocżku/ naſięzrzału/ dziewięſiłu/ trzem dały/ lubſzcżyku/ żywokoſtu/ pępkowego zielą/ przymiotu/ przewrotniku/ Rozchodnik nietak by gim ſzkodził LudWieś B3v.
*** [Bez wystarczającego kontekstu: hoc Accidens Przymiot/ przypadek. UrsinGramm 175 (Linde).]

Synonimy: 2. przydatek, przysada; 3. przyrzucenie, rzucenie; 4. zaraza; 5. guz, sadzel, wrzod; 6. »Jakuba świętego ziele«, popiołek, »starzec wielki«.

Cf PRZYMIOTA

LW