Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RZOWSKI

Następne hasło: RZUCAĆ SIĘ »

RZUCAĆ (32) vb impf

a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	rzucać
praes
	sg	pl
1	rzucåm
3	rzucå	rzucają

praet
	sg		pl
3	m	rzucåł	m pers	rzucali
3	n		subst	rzucały

imperativus
	sg	pl
2	rzucåj	rzucåjcie

inf rzucać (1). ◊ praes 1 sg rzucåm (6). ◊ 3 sg rzucå (5). ◊ 3 pl rzucają (7). ◊ praet 3 sg m rzucåł (1). ◊ 3 pl m pers rzucali (6). subst rzucały (1). ◊ imp 2 sg rzucåj (4). ◊ 2 pl rzucåjcie (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w. s.v. rzucić.

Znaczenia

1. Szybkim ruchem przemieszczać coś w powietrzu, miotać, ciskać (21)
- Przen (4)
  - a) Narażać na zgubę, rzucać na pastwę (2)
- a. O losowaniu (3)
2. Spuszczając z góry w dół (często z użyciem siły), umieszczać coś w czymś, wrzucać (5)
- Przen (1)
3. Zarzucać; w przen (1)
4. Odrzucać, nie przyjmować (3)
- a. O Bogu (2)
5. Gwałtownie ruszać, szarpać (2)
- Przen (1)
6. [Zwrot: »[przeciw komu] pięty rzucać« = sprzeciwiać się, buntować się]

1. Szybkim ruchem przemieszczać coś w powietrzu, miotać, ciskać; vibrare Mącz, Cn; iactare Calep, Cn; iaculari Mącz; mittere Vulg; iacere, iactitare, obicere Cn (21): iaculari, Miotáć/ Rzucáć/ ſtrzeláć. Mącz 161d, 492d; Calep 496b.

rzucać co (5): StryjKron 160; niewiem: cżemu [...] onemu [ciału Bożemu w monstrancji] rozmáitymi głoſy śpiewáią: [...] z vkłonem kwiatki rzucáią CzechEp 191. Cf rzucać co przed co, Zwroty.

rzucać co przed co (2): KuczbKat 105 cf Przysłowie. Cf »rzucać przed nogi«.

rzucać przez co (2): máią [Żmudzini] ſwoie Swięto/ ktore zowią Pergrubri ná Wioſnę/ [...] tám Wurſchait ich/ to ieſt ofiárnik/ álbo ráczey Cżárownik/ [...] konewkę álbo kubek poſtáwi/ weźmie ią zębámi/ y wypije piwo/ á wypiwſzy rzuca konewkę bez dotykánia ręku przez głowę StryjKron 160. Cf rzucać komu w co przez co.

rzucać komu w co przez co (1): á oni [chłopi] viąwſzy káżdy po plácku rzuca ieden drugiemu w ręce przez płomień/ ták długo chwytáiąc áż ſie vpieką StryjKron 161.

rzucać czym (2): wzyal przi nym pyenyedzi ſzilną rzecz, kthorymy vnyego wdomu yako glupy rzuczal. LibMal 1547/134v. Cf rzucać czym na kogo.

rzucać czym na kogo (1): A tak tym falſſywym wolanijm wſſytek lud na Iezuſa pobudzili/ ij pochwáciwſſy kamienijé/ ij bloto/ cżym kto mogl náń rzutzali OpecŻyw [123].

rzucać gdzie (2): Ventilo, Wieyę/ rzucam ná powietrze/ wzdymam/ dmę. Mącz 483c; Calep [834]a.

Przysłowia: bibl. Ten ktory wzgorę rzuca kámień/ ná głowę iego pádnie Leop Eccli 27/28.

bibl. Niechćieyćie świętego miotáć przede pſy/ áni przed wieprze pereł wáſzych rzucayćie [Vulg Matth 7/6]. KuczbKat 105.

Zwroty: »[co komu] rzucać przed nogi« (1): y gdy Conſtantinopolim głowne á ſtolecżne miáſto obległ [król turecki]/ dopiero Bogacże rzucáli przed nogi Ceſárzowi ſwemu wielkie doſtátki/ tákże y białegłowy kleynoty ſwoie do obrony. PowodPr 84.

»wzgorę, ku gorze rzucać« [w tym: co (1)] = in altum mittere Vulg; subiectare (alte) Cn (1:1): Leop Eccli 27/28; Subiecto – Ku gorze rzuczam. Calep [1017]a.

Przen (4):

rzucać co na kogo, na co (1): myć kthorzy nic nie mowiemy áni wierzymy/ iedno co Duch S. w piśmie mowi/ záwſze beſpiecżnie wzgárdźiemy ich [sofistów] płonne plotki/ ktore nie ná nas/ ále ná Boże słowo rzucáią GrzegRóżn C4v.

Zwrot: »rzucać o ziemię« = wywoływać strach, wstrząsać (1): Consterno, Przeſtrzáſzam [!]/ rzucam o ziemię/ záſmucam. Mącz 414d.

a) Narażać na zgubę, rzucać na pastwę [kogo; w tym: przed kogo (1)] (2): zátrzy w imię pánſkié gdźie ieno żywnie chceſz z Turkiem/ byle nie domá w Polſcze: nie rzucay wáſzá kró⟨lewska⟩ M⟨iłość⟩ wſzyſtkiégo rázem przed nieprzyiaćielá/ nierzucay mówię żołniérzá ſwégo z którymby nieprzyiaćiél czynić/ á żonę żołniérſką którąby gwałćić miał: niepodaway dźiatki niewinné ná rzeź/ y wſzyſtkę máiętność ich/ áby ią nieprzyiaćiél rozſzárpał/ domy áby pálił/ y kośćioły Boże áby puſtoſzyć miał. OrzJan 136.

a. O losowaniu (3):

Zwroty: [»rzucać kostki [o co]«: Moiá ráda/ weyrzyćie w tych Miniſtrow kram/ náydźiećie Szoty ſpłatkámi. Kátolicy to widzą iż ći ludkowie na ſzcżerey luderze. Przywodzą wam [ministrowie] mieyſcá kęſe y nic ku rzecży/ á to im właſnie iáko rzucáć koſtki o duſze. ŚmiglŁup D3.]

»[o kogo, o co] rzucać los« = mittere sortem Vulg; proicere sortem PolAnt [szyk zmienny] (3): o lud moy rzucáli los: y dáli dziećię do nierządnego domu/ á dziewecżkę przedáli zá wino áby pili. Leop Ioel 3/3, Ioann 19/24; BudBib Ioel 3/3; [Piſze Ewányeliſtá S. Ian 19. v. 23. Iż miedzy inſzémi ſzátámi páná Chriſtuſowémi/ o któré káći rzucáli lóſy/ byłá iedná ſukienká nie ſzyta [...]: téy ták káći vſzánowáli/ że iéy ſzárpáć niechćieli/ ále lós o nię rzucáli/ czyiá miáłá bydź. ŁaszczRecepta 41-42].

2. Spuszczając z góry w dół (często z użyciem siły), umieszczać coś w czymś, wrzucać; mittere Vulg [w tym: co (4)] (5):

rzucać z czego [= co] (1): Záprawdę powiedam wam/ iż tá vboga wdowá więcey włożyłá á niżli wſzyſcy ktorzy kłádli do ſkárbu. Abowiem wſzyſcy z tego co im zbywáło/ rzucáli: á tá z vboſtwá ſwego/ wſzytko co miáłá wrzućiłá WujNT Mar 12/44.

rzucać w co (2):tákie ryby [wieloryby] okręty wywracáią ieſli ich dźwiękiem iákim nie odſtráſzy/ ábo rzucáią w morze becżkę iáką prożną z ktorą rybá gra przewracáiąc. BielKron 295, 322.

Zwrot: »rękoma [do czego] rzucać« (1): á iáko owi ná morzu/ gdy nawáłność powſtánie/ gárdzą drogimi towárámi/ y one właſnymi rękomá do morzá rzucáią/ á nád wſzyſtkie bogáctwá żywot drożſzy máią [...]. Cżemuz my [...] tymi rzecżámi nie gárdźimy/ ktore duſze náſze ná potępienie pogrążáią? WysKaz 12.

Przen [w co] (1): Nye z inąd powſtáły kácerſtwá y nyektore náuki przewrotne/ ktore śidlą duſſe/ á w głęmbyą rzucáyą/ yedno gdy dobre piſmá nye dobrze rozumyáne bywáyą KromRozm II o4.

3. Zarzucać; w przen (1):

Zwrot: »[na co (żywotne)] wędę rzucać« (1): Táć [nadzieja] y śidłá ná ptaſzki/ y ná ryby wędy Rzuca/ okrywſzy zdrádny hak łákoćią wſzędy RybGęśli B.

4. Odrzucać, nie przyjmować (3): co rádziſz, nie podoba ſię im [kochankom Wenus]; Co odradzaſz, podoba: czego mieć nie mogą, Pożądáią; á kiedy doſtáną, rzucáią. CiekPotr 53.

a. O Bogu [co] (2):

Zwroty: »rzucać od siebie« (1): O Pánie/ prace rąk twych/ nie rzucay od śiebie GrabowSet L2v.

»na stronę rzucać« (1): Oycże dobroći/ moiego wołánia Ná ſtronę nie rzucay GrabowSet K3v.

5. Gwałtownie ruszać, szarpać; agitare, carpere, iactare, laniare, raptare, vexare, violare Cn [kim, czym dokąd] (2):

W przen (1):

Szereg: »szawiać i rzucać« (1): Ma ieſzcże tá wodá y morze tego świátá ſwoie wiátry ktore okrętem náſzym ſzawiáią y rzucáią/ cżáſem do niebá/ cżáſem do przepáśći. KlonFlis A4v.

Przen (1):

rzucać przez co (1): brzuch [tj. łakomstwo, chciwość] [...] zá gory/ zá morzá/ przez ſkáły/ przez ognie/ ludźmi [...]/ cżáſem więc y z vtrátą żywotá/ rzuca. GostGospSieb +2v.

6. [Zwrot: »[przeciw komu] pięty rzucać« = sprzeciwiać się, buntować się: á cżłowiek [...] ſam przećiw ſtworzyćielowi ſwoiemu wierzga y pięty rzuca. LipsPiotr 45.]

Synonimy: 1., 2., 5. ciskać, miotać.

Formacje współrdzenne cf RZUCIĆ.

Cf RZUCAJĄCY, RZUCANIE, RZUCANY