[zaloguj się]
[pdf]

PRZYPOWIEŚĆ (499) sb f

o jasne; -eść- (37), -éść- (4) KochDz, KochPieś, PudłFr (2); -eśc-.

Fleksja
sg pl
N przypowieść przypowieści
G przypowieści przypowieści
D przypowieści przypowieści(o)m
A przypowieść przypowieści
I przypowieścią przypowieściami
L przypowieści przypowieściåch

sg N przypowieść (145). ◊ G przypowieści (40). ◊ D przypowieści (3). ◊ A przypowieść (69). ◊ I przypowieścią (17). ◊ L przypowieści (27). ◊ pl N przypowieści (55). ◊ G przypowieści (26). ◊ D przypowieści(o)m (1). ◊ A przypowieści (24). ◊ I przypowieściami (13). ◊ L przypowieściåch (79); -åch (30), -ach (20), -(a)ch (29); -åch RejAp (2), RejPos (22), HistLan; -ach GliczKsiąż, LubPs, CzechRozm, CzechEp, LatHar (2), WujNT (7), SkarKaz (4); -åch : -ach LubPs (1:1), Leop (2:1), RejZwierz (1:1), BibRadz (1:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Utarte powiedzenie, powszechnie uznane zdanie o kimś lub o czymś; przysłowie, sentencja, maksyma; proverbium Vulg, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; adagium, dictum, paraemia Mącz, Cn; parabola PolAnt, Cn; verbum Modrz, Cn; abagio Calep [w tym: z bezpośrednim przytoczeniem tekstu przypowieści (88), poprzedzone spójnikami iż, że (40)] (269): A zaſz nie wieſz przypowieśći/ Orzech oſieł grzbiet niewieśći: Máło pożytku dziáłáią: Gdy ich kijem nie ſkłádáią BierEz P3; Bowiem zdawna przypowieſcz ieſt ta w ludziech wzięta Iż ſie więcż długo dobre a złe też pamięta RejJóz L2v; BielKom F5; Ták długo potrzebá ſie vcżyć/ pokątby ſie nye náucżył/ á yeſli przypowiesći chcemy wyárę dáć/ mamy ſie vcżyć dotąd pokątbykto [!] ná ſwyecye żyw był. GliczKsiąż N2, F6, P8; Leop Eccli 20/22; SObki więc w przypowieſciach/ tákie przezywano/ Co k ſobie wſzytko gárną RejZwierz 65v, 67v; RejWiz 175v; Przeto gdy był Sálomon przy rozumie/ vcżył ludzi vſtáwicżnie náuki/ y pobudził ie ku náuce/ y wiele przypowieśći ſłożył. BielKron 82, 281 marg, [3323]; Populator, et populatrix, Puſtoſziciel/ puſtoſzicielká/ Turek w przipowieśći bo ták turek poſpolicie czini. Mącz 312d; Sententiosus, Pełny pięknych á známienitych przipowieśći. Mącz 383a; Stupidus, Zdumiáły/ zmilkły/ ochotny yáko pień ná ptaki/ głupi by ſádło/ przipowiesć. Mącz 423d, 3b, 86c, 182c, 281a, 287c (15); Drugdy też dobre pokármy niezwyczáynym ſą niezdrowe. A s thądże oná Przypowieść: Nie káżdemu dobre zdrowo. SienLek 4; GórnDworz B, K4, Cc4v; Abowiem chociay ono pogáńſka przypowieść/ ále pewnye pobożna: Iż ſzcżęſliwe tho kroleſtwo ieſt/ ktore cżáſu pokoiu myſli o przyſzłey przygodzie ſwoiey. RejZwierc 261v; Wſzák tę dawno przypowieść wſpomináią báby/ Gdy przeſádziſz ſzáłwią iuż poważniey roſcie/ Tákżeć też miedzy ludźmi [...] Gdy pocżćiwie wychowaſz iego naprzod z młodu/ Tákowy przed drugimi wygrawa zawodu. PaprPan P4v; ModrzBaz 134v; Calag 460a; KochDz 109; KochPieś 39; PudłFr 43; Calep 2b, 867b; Phil H2 [2 r.]; Z dawná przypowieść tę piſzą ná śćienie, Biádá męzowi, ktory podległ zenie. KlonKr C2; CzahTr E3 [2 r.].

przypowieść u kogo (5): Mącz 450c; BYła przypowieść v Grekow. Tak żiy, iakoby tego nikt nie vcżuł, żeś był na ſwiecie. GórnDworz B; [staramy się usilnie] áby theż wżdy káżdy był widzyan miedzy ſwiátem/ iż przedſię płynie iáko iábłko cżyrwone miedzy inemi iábłki: á poſpolita to v wſzytkich przypowieść/ iż iáko cie widzą táko cie máią RejPos 316. Cf »jako (jest) przypowieść«.

przypowieść przeciwko komu (1): Bos in lingua, Proverb. Przypowieść przećiwko tym którzy dla przedárowánia nie mowią prawdy. Mącz 26b.

przypowieść miedzy kim (4): BielŻywGlab nlb 8; Ten Prorok był żyw áż do czáſow Cyruſá Krolá Perſkiego [...] A był ták mądrym człowiekiem/ że o nim byłá tá miedzy ludzmi przypowieść poſpolićie/ Mędrſzy niż Dániel. BibRadz I 466. Cf »przypowieść powstała«.

przypowieść o kim, o czym (6): RejJóz O2v; Ták iż teſz/ ku zelżywośći tego ſtanu/ pogáni ſámi o was przypowieść ſobie vtzynili/ tymi ſlowy. Rzadki/ powiedáią/ Ptak Fenix ná ſwiećie/ ále dáleko rzádſzy Rzymſki Kxiądz tzyſty. KrowObr 228v; BibRadz I 466; Rycerſka doſtoyność bywa nábywána/ cżęśćią zasługámi przećiw Rzecżypoſpolitey/ cżęśćią też pewnemi ceremonijámi: o ktorych onę przypowieść poſpolićie wſpomináią/ lepſzy Ricerz niż Pánoſzá ModrzBaz 76. Cf »jako (jest) przypowieść«, »przypowieść powstała«.

przypowieść w kim [= u kogo] (1): A ſtára w ludzioch przypowieſć Iż więc káżą tym ſlono ieſć Co ſie owo podſſpoćili By ſie bárziey nie ſkázili RejRozpr D.

przypowieść czyja [w tym: G sb i pron (4), pron poss (1)] (5): Z przypowieſci iego [Sokratesa] to wybrano Przy wſchodu ſłoncza ſłuſza radzić, á przy zachodu aby weſele było. Tak ſie przy czudzich rzecżach miey iakobys ſwych nie opnſcił [!], vkkwapna [!] rada żałowania potrzebuie. BielŻyw 51; ReszPrz 112; Mądrość tákże bez ſpráwiedliwośći/ ieſt chytrość: Mierność bez męſtwá/ gnuſność: á ſpráwiedliwość bez miernośći/ ſrogość. Skąd oná przypowieść Ennij Poetae: Summum ius, summa iniuria. Phil D2, D4. Cf »wedle przypowieści«.

W porównaniach (3): Iáko ćiernie ktore przebija rękę pijánicy/ ták przypowieſć ieſt w vſćiech ſzalonego [parabola in ore stultorum]. BibRadz Prov 26/9; (Iáko) goleni v chromego nie rowne/ ták przypowieść w vśćiech głupcow. BudBib Prov 26/6, Prov 26/9.

Frazy: »jako (jest a. była) przypowieść, (jako) jest (a. było) w przypowieści« [w tym: jako wtrącenie (9); u kogo (2), o kim (1)] = est in proverbio Modrz [szyk zmienny] (17:4): Tak iż v ſtarich ludzi było to w poſpolitey przypowieſci, Cżłowiek [...] cżłowieku, albo Bog albo Diabeł, to ieſth może albo wiele dobrego albo wiele złego vczynić GlabGad L8v; Ktorzy maią wielki brzuch poſpolicie mało miewaią rozumu dowcipnego, więcey ſą ozralci leniwy, darmopychowie obłudni, pſotliwy y nie pobożni, więcey ciału niż duſzy folguiączi, tak iako o nich połatinie ieſt przypowieſć. Craſſus venter craſſum facit ingenium GlabGad P5v; LubPs X2v; KwiatKsiąż E3; RejPos 243, 253v; A iáko ſtára przypowieść/ iż pilnemu ſłudze záwżdy roſcie guz ná brzuchu/ á leniwemu ná grzbiecie. RejZwierc 26; Służká áby też wżdy záwżdy był pocżćiwy/ nie opiłj/ nie wſzetecżny/ ále coćby ſie et ad forum et ad corum iáko ono ſtára przypowieść przygodził RejZwierc 35v; A mieymy vpełną nádzieię z Dawidem o tym Pánu ſwoim/ thedy pewnie y ſpráwy náſze/ y rády wſzytki domowe náſze poydą nam/ iáko ono ſtára przypowieść ieſt/ iáko wianki wił. RejZwierc 265v, 31v, 65, 70v, 82v, 111v (11); Ták wielka bywa cżáſem rozmáitość y rozność ták w rzecżach iáko y w cżáśiech/ iż nie dźiw/ że o nich ták wiele cżáſem bywa rozumow (iáko ieſt w przypowieśći) ile głow. ModrzBaz 65, 99v; WerKaz 290.

»(jako) w przypowieści bywa mowiono (a. mowi, a. mowiemy, a. mowią), wedle przypowieści mowią; mowić (a. rzec) przypowieść, przypowieścią, wedle przypowieści« [szyk zmienny] (7:1;2:1:1): Lucini quibus sunt parvi utrinque ocelli et brevis visus, Którzy nie dáleko wáidzą [lege: widzą] pátrzą yáko ſzczurek z miechá yáko w przipowieści mowiemy. Mącz 198b; Numariae rei difficultas eum tenet. Nie ma pieniędzy/ kupiłby wieś álie pieniądze gdzieś/ w przipowieści bywá mówiono. Mącz 253d, 6a, 393c, 488b; A ták káżdy wierny iego pokuſzay záwżdy pocżćiwey pilnośći ſwoiey/ w káżdey ſpráwie ſwoiey/ á nie moẃ thák oną ſtárą przypowieſcią: Da Bog komu chce y ná pyecu. RejPos 257; Tákći wſzyſcy łákomcy tu ſwiátá chwytáią/ Mniemáiąc że iuż wiecżnie ták ná nim żyć máią. A iáko tenże Mędrzec [Seneka] w przypowieſciach mowi/ Ktoby chciał cżego złego życżyć łákomcowi/ Niechżeć mu iedno życży żywotá długiego/ Nie może więtſza klątwá iuż być ná tákiego. HistLan E4; A kto tego niebacży/ iákoby to ſproſna rzecż byłá/ gdyby niewiáſty chodźiły w ſzátách máłó co niżey zá krok poniżonych? Wedle ſtárey przypowieśći ták mowią/ że v onych niemáſz cżołá/ w ktorych wſtyd zágásł. ModrzBaz 51; PaprUp A3v; y rzekł im [Jezus zgromadzonym w synagodze]: Pewnie mi rzeczećie tę przypowieść [dicetis Mihi hanc similitudinem]; Lekárzu/ vlecz ſámego śiebie. WujNT Luc 4/23; VotSzl B3; CzahTr I2.

»przypowieść powstała (a. stała się), urosła, wyszła« [w tym: miedzy kim (2), o czym (1)] [szyk zmienny] (2:2:1): DAwna y ſthára przypowyesć myedzy ludźmi o karányu á powſcyągányu dzyatek thá vroſlá/ że nigdy dobrego nye biyą áni go trzebá bić GliczKsiąż F6, I6; Toloſá/ miáſtho niegdy roſkoſzne/ w kthorym był niekiedy zá poganow kośćioł báłwánſki pełny ſkárbow ſrebrá y złotá/ ktorego gdy kto tknął pomſty nie vſzedł/ co ſie było przydáło Rzymiánom/ ſtąd wyſzłá oná przypowieść/ Aurum Toloſanum noli tangere. BielKron 281; Y nie bez przycżyny oná przypowieść miedzy ludźmi proſtemi powſtáłá: Iż nieſzcżęſcie nigdy ſámo nie chodzi. RejAp 135; RejZwierc 139v.

»(jako) przypowieść twierdzi« [szyk 1:1] (2): Dobry cżłowiek z dobrego ſkárbu ſercá wywodźi dobre rzecży: á zły cżłowiek ze złego ſkárbu wywodźi złe. Iáko twierdźi ſtára przypowieść: od złośnikow wychodźi złość [Sicut et in proverbio antiquo dicitur: ab impiis egredietur impietas. Vulg 1.Reg 24/14]. CzechEp *3, 8.

»przypowieść weszła w obyczaj« (1): y tá przypowyesć poſpolita weſzłá w obycżay rodzicom/ że gdy kto ich wſſetecżnosć á nyeopátrznosć/ s ktorą ſie dawáyą przed dziećmi ſwemi znáć [...] ſſácuye y hámuye/ mowyą poſpolicye/ á coż to yeſſcże/ dzyecyęć to/ nye rozumyeć ono co to yeſt. GliczKsiąż D6v.

»weszło w przypowieść, w obyczaj przypowieśći; w przypowieść przychodzić« = cessit in proverbium Mącz [szyk zmienny] (3:1;1): GroicPorz kk3; Proverbii locum obtinuit, Weſzło w poſpolitą przipowieść. Mącz 447d; In proverbii consuetudinem venit largitionem fundum non habere, W obyczay przipowieśći weſzło/ álbo ták poſpolicie mówią/ rozruſzność dná nie ma. Mącz 480d, 43b, 480d.

Zwrot: »na przypowieść pamiętać (a. pomnieć)« [szyk zmienny] (4): KwiatOpis A2v; ále żebyśćie wſzyſcy to wierzyli/ co oni vcżyli? toż cżynili/ do cżego oni przykład dáli: przy tym ſtali/ co wam oni podáli/ pámiętáiąc ná onego Ceſárzá przypowieść: Bonorum virorum est fide maiorum vivere. ReszPrz 112; záś ná tę przypowieść proſtą pámiętayćie/ [...]. Gdy owo owce ſtrzygą co więc myśli báran/ Rozumie to że y on z nimi będźie karan. CzahTr E4, C3v.
Wyrażenia: »przypowieść chłopska, [wiejska przypowieść]« (1): Naydzieſz drugiego co mu ſie ludzie wſzyſcy ſmieią/ á on ſie o to rozgniewa. A też nas s thego oná ſtára przypowieść chłopſka przeſtrzega: Iż kto mowi co chce vſłyſzy coby nie rad. RejZwierc 80; [a iżby tym chciał [kasztelan trocki] łaskę sobie naszę przynaleźć, tedy tak rozumiemy, iż się już barzo omięszkał, owa jako jest wiejska przypowieść ”po obiedzie łyżka”. ListyZygmAug 1550/191].

»pospolita przypowieść« = tritum sermone proverbium Mącz [szyk 11:1] (12): BielŻywGlab nlb 8; poſtawiwſzy dwu cżłowieku, iednego mądrego, drugiego proſtaka, wſzelki bacżny hnet ſie będzie miał ku mądremu, j ieſt poſpolita przipowieſc, iz ſie nie mogą ludzie mądrego naſluchać. GlabGad A4v, L8v; á ieſt poſpolita przypowieſc. Yż dobri ptak dobrze ſpiewa. WróbŻołt A4v; GliczKsiąż D6v; Dobrać oná przypowieść/ poſpolita byłá/ Bielſza ręká gdy iedná drugą ſpołu myłá. RejZwierz 121; Mącz 447d, 450c, 480d; Prot A2; RejPos 316. Cf »wedle przypowieści«.

»prawdziwa przypowieść« (3): VotSzl D; Dźiś widzę że prawdźiwe one przypowieśći/ Ktore ſię nam ták zdáły ledá iákie wieśći. Słyſzałem od ludźi iż tempore faelici, Multi ſunt powiádáią ná ten cżás amici. CzahTr Cv. Cf »wedle przypowieści«.

[»przypowieść ruska«: Widżęc [!] ia żebyś ty rad/ iáko nálepiey wieczerzey twoiey obronił/ áleć ſłuży oná przypowieść ruſka/ śierdźił ale nie duż ŁaszczWiecz A2.]

»stara, (staro)dawna przypowieść« [w tym: dawna i stara (2)] = vetus adagium, contritum vetustate proverbium Mącz; vetus verbum Modrz [szyk 81:2] (56:27): Przygoda rzecże iemu [młodzieńcowi]: Słyſzáłem ſtarą przipowieſćz/ iż pry zły pies ſám na ſie wilka z laſa wyſzczeká ForCnR D; BielŻywGlab nlb 8; Przeto dawna ieſt przypowieſc, ſzkoda chłopu ſwieżego iaia. GlabGad H6; RejRozpr D; RejJóz Lv; Stárać yeſt przypowyeſć/ iż piſmo ſwyęte woſkowy nos ma/ ktorego káżdy może náćyągnąć y nákrzywić yáko chce. KromRozm I M3v, B; BielKom E3; GliczKsiąż F6, P4v; LubPs X2v; RejWiz 156v, 181v, 184; OrzList g; RejFig Bb8v, Dd4v; Krole/ zacni Kſiążętá/ á ſnadź y pogáni/ Mieli z nią [Izabelą węgierską] pracey doſyć/ dziwna byłá páni. Ale iáko dawno brzmią/ ſtáre przypowieśći/ Przedſię ná cienkiey nići/ ten rozum niewieśći. RejZwierz 49v; Bo to ſtára przypowieść/ my ſzcżypty cudzego/ á dyabeł pełną garſcią/ náchwyta náſzego. RejZwierz 129, 71, 91; Ale niewiáſtá iedná roſtropna wołáłá ná Ioábá z muru/ mowiąc: Azaſz nie dawna przypowieść/ kto potrzebuie rády/ przydź do Abelá BielKron 73; Mącz 451a, 491a; Prot B2v; TV ſie práwie nád národem ludzkim wypełniłá oná ſtára przypowieść/ iż po ſmętku weſele/ á po wielkim záburzeniu/ rádo iáſno bywa. RejPos 108v, 243, 245v, 253v, 257, 265v; KwiatOpis A2v; Stára tu v nas w Polſce przypowieść bywáłá/ Ktora ieſzcże z vſt ludzkich dziś nie wywietrzáłá. [...] Iż mowią łácwey ociec ábo mátká biedna/ Vchowa dzieći dwádzieſciá [...] A złych dzieći dwádzieſciá [...] Iednegoż oycá mátki ſnadź nie vchowáią. HistLan A3; Abowiem ſtára tho oná przypowieść ieſt: Iż przeſtáli dobrzy zle czynić rozmiłowawſzy ſie cnoty. RejZwierc 13; A zwłaſzcżá gdy ieſzcże ktemu [chłop] hárdy á vbogi/ to iuż tego z dawnych przypowieśći Bożym nieprzyiacielem zwáli. RejZwierc 53; Bo dawna to ieſt przypowieść/ Diu delibera et cito fac, To ieſt/ Kiedi co maſz prętko cżynić/ trzebá ſie dobrze rozmyſlić. RejZwierc 145; Poſtronnego też nicżym nie draźń/ bo ſthára przypowieść: Canem dormientem irritare noli, to ieſt/ gdy pies ſpi ná ſmieciu nie náſtępuy mu ná ogon by cie nie vkąśił. RejZwierc 146v; Poźrzy ná ony ludzkie vrody/ vbiory/ kſtałty/ obycżáie/ gotowośći/ że chodzą rotámi młodzi ludzie iáko Lwi/ á ſnadźby ſie mogli/ iáko ono dawna przypowieść/ y z dyabły łámáć. RejZwierc 185v, 25v, 26, 31v, 34v, 35v (26); ModrzBaz 103, 135; PaprPan Hh; CzechEp *3, 8; WerGośc 230; WerKaz 290; Muzo: co dáléy powiéſz? to/ co dawna woła Przypowieść: dwiemá y ſam Herkules nie zdoła. KochPam 86; Ale ſłuchayćie wy oney dawney prżypowieści. Czegoć niedoſtáie ſzukay v ſąśiádá. Więc chcącemu nie máſz nic trudnego. GórnRozm H3; PaprUp A3v; ActReg 33; Phil G2; VotSzl B2v, D; GosłCast 43; PRawdá ma wſzędy mieyſce/ przypowieść to dawna: Iſtność iey tákże v nas znáyduie ſie iáwna. PaxLiz Bv, C4. Cf »stara polska przypowieść«, »wedle przypowieści«.

»przypowieść staropolska, stara polska« [szyk 1:1] (1:1): tego głowá boli/ Stára Polſka przypowiéść/ kto ſobie nie woli. PudłFr 31; Przypowieść ſtáropolſka po ſzkodźie polak mądr. IAm też ná tę przypowieść nic nie pomniał zmłodu/ Przecż widzę żem też przegrał dźiś bárzo zawodu. CzahTr C3v.

»zwykła przypowieść« (2): Bo to ſtára oná zwykła przypowieść/ coby tobie nie miáło być miło/ tego drugiemu nigdy nie dziáłay. RejZwierc 34v. Cf »według przypowieści«.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle (a. według) przypowieści« = iuxta verbum Modrz [w tym: jako wtrącenie (3)] (17): Nye dármoć zákázuyą piſmá kácerſkyego czytáć/ Abowim prawdy proſta rzecz yeſt/ wedlug przypowyeſći: Ale błąd y nyeprawdá ſlowki pyęknemi á lubyeżnemi przyſmáki ozdobyona y ocukrowána/ niż ſye obaczyſz/ w ſerce ſye wkráda. KromRozm I N2v; GliczKsiąż E4, G5v, P8v; Iákoż to [tj. oddawanie wet za wet] v świátá/ wedle ćiałá/ zda ſię być rzecż pod cżas niektorym nie od rzecży: gdźie y mrowká zdraźnioná ná więtſzego ſię nie rowno nád ſię gniewa y ſzcżypie go: á krowká [= owad] też (wedle przypowieśći) y orłowi dokucża. CzechEp 4, 97; PAwle rzecz pewna/ v twego ſąśiádá Możeſz długiégo nie czekáć obiádá. Bo w méy komorze ſczéra páięczyná/ W piwnicy tákże coś ná ſchyłku winá. Ale chléb (według przypowieśći) z ſolą/ Każę położyć prze ćię z dobrą wolą. KochFr 8; zá ktorych [tj. przełożonych Rzeczypospolitej] pychą/ chćiwoſcią/ złoſcią/ niepobożnoſcią/ y nieſpráwiedliwoſcią/ páńſtwá ſwą odmiánę y nákoniec zginienie biorą. A wedle proſtey przypowieśći Polſkiey: Iáki Pan táki kram. Phil P2.

~ wedle przypowieści czyjej (1): Bo á co ieſt gorſzego/ iedno że ſię trapiſz á gryźieſz ſam w ſobie z cudzego dobrá/ [...] A zá tem gryźieniem chodźi zazdrość: z ktorey rośćie waśń. á potym bywa wedle dawney Hezyodowey przypowieśći/ iż gárncżarz gárncżarzá nienayrzy ModrzBaz 65v.

Wyrażenia: »wedle (a.według) dawnej, starej przypowieści« = iuxta vetus verbum Modrz (3:1): według dawney przipowieſci, chczeſzli ſwego dobego [!] ſtrzeż ſie zawſze łyſego, więczey liſowatego, nad wſzytkie ſzepietliwego, tak po łatinie mowią, A rufo, caluo, bleſo libera me domine quoeſo. GlabGad B2v; GliczKsiąż L7; To mi naprżod wyznáć muśićie/ że wedle ſtárey przypowieśći: Gdźie zgodá tu Pan Bog/ á gdźie niezgodá tu Cżárt pánuie. WujJud 127; ModrzBaz 65v.

»wedle pospolitej przypowieści« (1): Wtore/ Ieſliby tám co wyſtąpił [gość przed obcym sędzią]/ támże ma być karan/ wedle poſpolitey przypowieſći: Gdźie ktho zgrzeſzy tám pokutuie. GroicPorz m3.

»wedle prawdziwej przypowieści« (1): Boby im lepiey było nie vznáć drogi ſpráwiedliwości/ niżli poznawſzy/ wroćić ſię ná zad od podánego im roſkazánia świętego. Abowiem ſię im przydało wedle prawdźiwey przypowieśći [Contigit enim eis illud veri proverbii]; Pies wroćił ſię do zrzucenia [tj. do wymiocin] ſwego: y/ Swiniá vmyta do walánia ſię w błoćie. WujNT 2.Petr 2/21[22].

»wedle staroświeckiej przypowieści« (1): y miáłyby ſie theż thu były pocżąć ſłuſznie ine náuki [...]. Ale iż wedle oney ſtároſwieckiey á proſthey przypowieśći/ iż ſtárſzy Bog niż ſwięthy Marćin/ prziymi thák zá wdzyęcżne/ iż thu ieſt naprzod położoná pámiąthká onego poſelſthwá Anyelſkiego RejPos 269.

»według zwykłej przypowieści« (1): Nie mowmy według zwykłey przypowieśći/ iż nierządem Polſká ſtoi/ ráczey to niewymowney łáſce Bożey y miłośierdziu iego świętemu przyznawaymy/ ktore doſyć znácznie nád námi/ choćia złymi y nierządnymi/ pokázowáć raczy. VotSzl B3.

Cf »mowić wedle przypowieści«. ~

»przez przypowieść« (2): Abowiem iako otym ſama rzecż pokazuie/ y przes przipowieśći to powtarzaią. Iże wina gdy ie cżęſto ſkłody w kłodę przetaczaią kwaśnieią. KwiatKsiąż L; Attentus ad rem, Pilney [lege: pilny] ſwey rzeczy/ nie záſpi gruſzki w popiele przes przipowieść. Mącz 444b.

a. Tytuł księgi Starego Testamentu: Liber Proverbiorum [zawsze w pl; w tym: jako skrót lokalizacyjny (69)] (82): Y rzekł człowiekowi/ (marg) Przyp.1.v.7. (–) Otho boiazń Boża ieſt mądroſć/ á wiarowáć ſię złego/ ieſt zrozumienie. BibRadz I 283d, I 68d marg, 108c marg, 286b marg, 313d marg, 338d marg (12); wiemy iáko ieſt ſroga pomſtá Páńſka nádekrwią cżłowieká niewinnego/ y iáko ſrogie dekretá iego wyſzły ná wielu mieyſcach około tego. (marg) Przypow. xxvj. ij (–) RejAp 179v, 120v; A iáko Sálomon piſze w Przypowieſciach ſwoich: (marg) w Przipow. w iij (–) Iż Pan Bog tego nawięcey miłuie/ kogo nabárziey karze. RejPos 50v; Iáko y Sálomon tákże tego nadobnie poſwiádcżył/ mowiąc: (marg) w Przipo. w ix. ka. (–) Iż pocżątek wſzech rozumow y wſzey mądrośći w tym zależy/ kto ſie boi Páná Bogá ſwoiego. RejPos 208v, 13v marg, 34 marg [3 r.], 42v marg, 50v, 83 marg (24): Bo ſłuchay coć Sálomon on wielki mędrzec krol y prorok o tym ták pewnie powieda: (marg) Przipo: xix. (–) Iż bogáctwo y ine przypadki y pocżćiwośći wſzytkoć ſie to może od ludzi przytráfić/ ále żoná dobra á pocżćiwa to wiedz żeć tá pewnie od Bogá tobie ieſt daná. RejZwierc 34v, 8 marg, 33v marg [2 r.], 41 marg, 139v marg; RejPosWstaw [412]v marg [2 r.], [413] marg, [413]v marg [2 r.]; BudBib b3v marg, II 29c marg, 66b marg, 68c marg [2 r.]; A nádewſzytko/ miłość ieden ku drugiemu vprzeymą mieycie: gdyż miłość pokrywa mnoſtwo grzechow. (marg) Przy:10. (–) BudNT Aa6; CzechRozm 85v [2 r.], 130v; Gdyż iáko cżytamy w Przy. 6.v 23. Przykazánie ieſt pochodnią/ á zakon świátłośćią/ á drogą do żywotow ſtrofowánie kárnośći. CzechEp 119, 114 [2 r.], 211, 254; [Salomon do modlitwy] vćiekał ſię/ ták w kśięgach mądrośći mowiąc: Pośli (Pánie) mądrość z niebios S. twoich/ [...] A w Przypowieśćiách záſię: (marg) prou:3. (–) Lekkomyśność (powiáda) y ſłowá zprawdą ſię mijáiące/ oddal odemnie Pánie LatHar +3, 303; (marg) Przypo 4: (–) Pocżątek żyćia dobrego cżynić ſpráwiedliwość przyiemnięyſza ieſt bárźiey niż ofiárowánie ofiar. KołakSzczęśl B3v, B4 marg [2 r.], B4v marg.

przypowieść czyja [w tym: ai (9), pron poss (2), G sb (1)] (12): Iáko y Sálomon w Przypowieſciach ſwoich ięzyk tákowy zowie nacżyniem plugáwym á ſmrodliwym złotem ábo ſrebrem pięknie opráwionym. RejPos 251, 42v. Cf Zestawienie.

Wyrażenie: »księgi Przypowieści« (1): Iáko theż y Sálomon piſze w kſięgach Przypowieśći ſwoich: Iż kto ſobie znaydzie [...] żonę dobrą naydzie wſzytko dobre ná ſwiecie RejPos 42v.
Zestawienie: »Przypowieści Salomonowe (a. Solomonowe, a. Solomona)« (10): Lekcia z przypowieśći Sálomonowych Prouerbiorum Cap:8. Leop AAA2, AAA4v, FFf3v żp; BibRadz *7c; PRzypowieśći (marg) wł. podobieńſtwá/ álbo powieść. (–) Solomoná ſyná Dawidowego krolá Izráelſkiego. Dla náwyknienia mądrośći y ćwicżenia/ dla wyrozumienia powieśći rozumnych. BudBib Prov 1/1, c4v, I 326v, 329 żp; LatHar 456 marg, 461 marg.
Szereg: »Przypowieści albo Przysłowie« (1): Pirwſze [księgi Salomonowe] Prouerbiorum/ to ieſt/ przypowieśći álbo przyſłowie/ po Zydowſku Myſzle/ vpomináiąc á náucżáiąc w nich káżdego iáko ociec dzyeći ſwoie/ iáko ſie máią we wſzytkich ſpráwach záchowywáć. BielKron 78v.
2. Krótkie, często alegoryczne opowiadanie o treści moralno-dydaktycznej używane w celu porównania, wskazania podobieństwa; parabola, alegoria, przykład, zagadka; parabola Vulg, PolAnt, Mącz; proverbium Vulg; collatio Mącz (201): BierEz F2v, H2; LubPs N2; RejZwierz 6; Ale gdy ſie pan vbłaga/ albo przez iákie przypowieści/ álbo przez iákie przythoczenie rzeczy/ ku káżdemu ſłuſznemu poſtępkowi ſnádnie może być przywiedzion. RejZwierc 51; Zdroiów zákrytéy mądrośći dobędę/ Y rozum ſzczyry opowiádáć będę. Ku przypowieśći y ſam vcho złożę/ A gadkę ſwoię przy lutni wyłożę. KochPs 72; SkarKaz 79a, 80a [2 r.]; CzahTr D3.

przypowieść o kim, o czym (5): BibRadz Ez 18/2, Hab 2/6; Piſze Iozephus/ iż też nápiſał Sálomon o káżdym drzewie przypowieść ſwoię/ pocżąwſzy od Izopu áż do Cedrowego drzewá. BielKron 79; RejPos 191v, 340v.

przypowieść czyja [w tym: G sb i pron (4), pron poss (4)] (8): Zywot Ezopá Frygá Mędrcá obycżáynego/ y z Przypowieśćiámi iego: z niektorymi też inych ſławnych Mędrcow Przykłády oſobliwymi BierEz kt; BielKron 79, 108 marg; WerKaz 300; Phil D4; SkarKaz 79b; PRZYPOVVIESC Iednego Turcżyná Muſtáſzy [...] ktorą powiedźiał w Rabie ná iednego Węgrzyná/ ktorego on był ſam wykupił w Conſtántinopolu CzahTr K3v, D4.

Z przytoczeniem tekstu przypowieści [w tym: bezpośrednio (7), poprzedzone spójnikami iż, że (3)] (10): Oćiec miał ſyná młodego/ O ſwe kaźni niedbáłego: [...] Stárzec áby ſie ſyn karał/ Sługam iego winy wkłádał: Rzkomo im o to bákáiąc/ Ták ſyná nápomináiąc: A iżby lepiey zrozumiał/ Tą przypowieśćią przymawiał. Był oracż cżáſu iednego/ Máiąc wołu ſzalonego. [...] BierEz R, D3v; (nagł) Kokcius Ceſarz. (–) TO był ták miłoſierny/ żadnego nie ſkarał/ Lecż komu ſie záchowáć/ tym ſie záwżdy parał. Fronto mu iedęn z rády powiedział przyſzedſzy/ Nálazłem tę przypowieść o Ceſárzoch cżedſzy: Ze to ſzcżęſliwe páńſtwo/ kędy páná máią/ Ze po nim dobrotliwą łáſkę záwżdy znáią. RejZwierz 32; LEoſtenes gdy miáſto Atheny borzyć chciał/ Focion tę przypowieść mieſzcżánom nápiſał. Wyſoki Cyprys ſtoi miedzy Iábłonkámi/ nic pożytku nie cżyni ſwoiemi ſzyſzkámi. RejZwierz 37, 32; RejZwierc 174v; WerKaz 300; CzahTr D4. Cf »przez przypowieść mowić«.

W połączeniu szeregowym (1): VZywánie przypowieśći/ y páráboł/ y táiemney mowy/ w ktorey ſię co wielkiego y mądrego pokrywa/ ieſt ſtárodawne/ y ludźiom mądrym zwyczáyne. SkarKaz 79a.

Tytuł utworu Mikołaja Reja zwanego tradycyjnie „Figlikami” (1): Przypowieści przipádłe/ s ktorych ſye może wiele rzecży przeſtrzedz. RejFig Aa.

Frazy: »[o kim] jako(by) w przypowieściach słychać« (2): moc á władza Kriſtuſá Páná náſzego y wſzytki ſwięte vrzędy á powinnośći iego ták były zelżone y zniſzcżone/ iż ledwochmy iuż o nim iáko w przypowieſciach ſłycháli. RejAp 170v; RejPos 355v.

»[na kogo] przypowieść się ściąga« (2): Potrzebá prawdziwemu miłoſnikowi Oycżyzny [...] niepobłażáć ſobie wyſtępku ſwego/ [...] nie dawáiąc s ſiebie tego przykłádu/ áby ſie nań oná przypowieść Anáchárſis ſciągáć miáłá/ ktory práwá przyrownywał páięcżynie Phil D4; PowodPr 62.

Zwroty: »przez przypowieść, w przypowieści mowić« [zawsze z przytoczeniem tekstu przypowieści] [szyk zmienny] (2:1): Potym też Menenius Agrypá Ráycá poſeł wyſtąpił/ mowił do nich przez przypowieść: Mężowie Plebei/ [...] Ieſt miaſto káżde podobne ciáłu cżłowiecżemu/ bo takież s cżęśći ſwoich ſłożone ſpołu/ á káżda cżęść roznego bytu. BielKron 108, 42v; SarnUzn B5.

»używać, używanie przypowieści« (3:3): Coż wam po tym iż vżywaćie tey przypowieśći o źiemi Izráelſkiey/ mowiąc/ Oycowie iedli iágodę cierpnącą/ á w zębiech ſynom zoſtáią oſkominy. BibRadz Ez 18/2, Ez 18/3; Vżywánie przypowieśći bárzo ieſt dawne. SkarKaz 79a marg, 79a, 312, Oooo2b.

»przypowieść [na kogo] wyłożyć; wykład przypowieści« (1;4): SkarKaz 79a; Wykład drugiey przypowieśći. W Iednym mieyſcu przy wodźie wielka trćiná bełá/ Ktora w ſobie dwuch ſmokow ſkárádych żywiłá. Ieden byl o śiedmi głow á z iednym ogonem [...] CzahTr E2; [jeden Turczyn pokazał dobrodziejstwo przeciw jednemu Węgrzynowi] ſpodźiewáiąc ſię [...] że go też on tákże miał rátowáć/ po ktorym że żadney wdźięcżnośći nie widział/ tedy tę przypowieść nań ią wyłożył [...] CzahTr K3v, D4, K4.

Wyrażenia: »pospolita przypowieść« (1):práwo przyrodzone [...] niektorym niemem źwirzętom ten dowćip dáłó/ że rodzice ſwoie sſtárzáłe żywią. Y poſpolitą przypowieſcią bywa w tym zálecan Bocian/ ktory to zwykł nád inſze rodzicom ſwym cżynić. RejPosWstaw [414].

»stara przypowieść« (3): A no byłá ſthára przypowieść á pewnie iż pewna. Iż byli w iedney wśi dwá ſláchćicy/ ieden był dobry cnotliwy á wierny [...] Drugi był łákomcá łupieſcá á ná wſzem złośćiwy á niepobożny. RejZwierc 174v; WerKaz 300; SkarKaz 80a.

»skryta, tajemna przypowieść« [szyk 1:1] (1:1): Táiemnice ſkrytych przypowieśći zrozumie/ á będzie ſię obierał w gadkách przez podobieńſtwá powiedziánych. BibRadz Eccli 39/3; SkarKaz 79b.

Szeregi: »apoftegmata albo przypowieści« (1): Apophtegmatá álbo przypowieśći. RejFig Aa2 żp.

»baśń a (abo) przypowieść« [szyk 2:1] (3): wam iedno będzye dano znáć tháyemnice kroleſtwa niebyeſkyego/ á drugim tylko w báśniach á w przypowieſciach/ iż będą widzyeć á nie poznáią/ będą ſłyſzeć á nie zrozumieią. RejPos A5v; Ktoby ſie temu Pánu nie przypátrzył/ á dziwnym ſpráwam iego/ tedy by mu ſie to zdáło iákoby to byłá iáka báśń ábo iáka przypowieść o iákim proſtym pánu/ ábo też o iákim proſtym włodárzu ſwiátá tego RejPos 191v, A5v.

»fabuła a(l)bo przypowieść« (2): A iż ſie ty dziwne ſpráwy/ [...] Ianowi ſwiętemu pod zákrytoſciámi iákimiś á pod figurámi rozlicżnymi okázowáły/ y zdáło ſie ludziom proſtym/ iákoby to iákie fábuły álbo iákie przypowieśći były. RejAp 3; RejPos 340v.

»gadka, (i) przypowieść« (3): Izali ci wſzytcy nie vcżynią o nim gadki y przypowiesći/ á iákoby báśni/ mowiąc o nim Biádá temu ktory nie ſwoie zgromadza BibRadz Hab 2/6; Dźiwné gadki wam powiem/ dźiwné przypowieśći: Lecz/ iáko dźiwné/ ták téż y prawdźiwé wieśći. KochPs 114; CzahTr E3.

»historyja i przypowieść« (1): Vżywał w kazániu Hiſtoryi y przypowieśći pożytecżnych duchownych á pámiętnych ku zbudowániu. SkarŻyw 312.

»mowa albo (i) przypowieść« (2): FRAncziſzek Stárſzy twoy dźiadt/ ktorego [...] też okwitość wſzędy mądrze od niego wypoczytánych mow álbo przypowieśći bywa przypominano/ Zwykł był tak (yákoſmy wyrozumieli) miły Vbertinie mawiacz. KwiatKsiąż A; SkarKaz 80a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»paraboła a(l)bo przypowieść« (1): CZytamy ony ſtáre páráboły ábo przypowieśći ieſzcze zá czáſow ſędźiakow/ iáko Ioáthán Sychimitom przekłádał/ gdy drzewá w leśie krolá obieráć chćiáły. SkarKaz 80a; [Ale iż wiém że káżda párábołá/ álbo przypowieść ma w ſobie/ iż prze nieiákié podobieńſtwo bierze od róznych rzeczy porównánié: tedy [...] BiałPos 282 (Linde)]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»podobieństwo, (i) przypowieść« (2): iż kiedy komu miedzy ſobą chcą złorzeczic, tedy od nas biorą podobieńſtwo y przypowieſc, aby ſie im tako zle ſtało iako nam. WróbŻołt O6v; Mącz 276d.

Wyrażenie przyimkowe: »pod przypowieścią« (2): Iż pod przypowieſcią á w pieśni przykład káżdemu od ſiebie okázuie. Iż od pomſthy żadnem bogáctwem áni powinowáctwem ſobie pomoc nye możemy. LubPs N2 marg; Leop 2.Reg 12 arg.
a. Przypowieść ewangeliczna (143): Też Kryſtus Pan áby nas ſtale w piſmiech ſpráwił/ Tedy ie w przypowieſciách tu mędrkom zoſtáwił. LubPs gg2, R5v; To wſſyſtko mowił Iezus do tłuſſcż w przypowieśćiach/ á bez przypowieśći nic do nich niemowił/ áby ſie ziſćiło co było opowiedziano przez proroká Leop Matth 13/34; Otworzę w przypowieśćiach vſtá moie/ będę wypowiádał ſkryte rzecży od poſtánowienia ſwiátá. Leop Matth 13/35, Luc 8/8, 11; A oprocz przypowieśći nie mowił do nich/ wſzakże zwolennikom ſwoim oſobno wſzytko wykłádał. BibRadz Mar 4/34, Mar 4/10, 11, 13 [2 r.]; Abowiem niewiernym nigdy niechciał okazáć ſzcżyrey náuki ſwoiey/ á záwżdy ią przypowieſciámi pokrywał przed nimi RejPos 53, 4, 58v, 62v [3 r.], 66v marg, 67 (12); Támże tego wnet Pan po tey przypowieśći dołożyć racżył/ iż tákżeć też z wámi vcżyni ociec wáſz niebieſki/ gdy ſie vznacie á náwroćicie ſie do niego. RejZwierc 178v; Fáryzeuſzowie byli ludźie chytrzy/ obłudni/ práwá Boże gwałcący/ [...] z cżego wſzytkiego ſłuſznie ie Pan Chriſtus tą przypowieśćią ſtrofuie. CzechEp 165; Y rzekł im: Nie rozumiećie tey przypowieśći? á iákoż zrozumiećie wſzytkie przypowieśći? WujNT Mar 4/13, Matth 13/35, 53, Mar 4/10, 11, 33 (9); A nieprzeſtał Bog ná tym: ále wiecżnego roſproſzenia żydow/ ſam przycżynę dał/ niewinną kreẃ tegoż Zácháryaſzá Proroká. Cżego potwierdźił Pan oną przypowieśćią/ gdy ten zły narod/ náiąwſzy winnicę v Bogá/ [...] potym y ſyná iáko dźiedźicá zámordował. PowodPr 30; My też chcąc te mądre y táiemne Páná náſzego przypowieśći zrozumieć/ zá pomocą Duchá iego/ poznaymy pierwey zwyczay y przyczyny á pożytki tákich przypowieśći/ á potym ſię do wykłádu tych dwu o gorczycy y kwáśie vdamy. SkarKaz 79b; y pewnie ten był v ſtárych mędrcow miedzy ludem Bożym zwyczay/ ktorego też Pan IEZVS vżywa/ w gęſtych przy náuce ſwey przypowieśćiách. SkarKaz 80a, 79a, 81b, 82b.

przypowieść na co (1): A toć ſą wſzytko przypowieśći ná niewdzięcżnośi [!] náſze/ w kthorychby ſie nam bárzo obacżáć potrzebá RejPos 36v.

przypowieść o kim, o czym (15): Pan Iezus myſli iego [proroka] odpowiedziąl/ daiątz iemu przypowieſtz o dwu dlużniku/ tak ijż rozumietz mogl/ ijże by byl więtſſy niż prorok/ gdy ij myſli wiedziál/ tzo ſamému bogu ſluſſá. OpecŻyw 46v; á toć ieſt kąkol o ktorym przypowieſc dał pan Chriſtus [...] ktory ſie tak barżo rozmnoził ze iuz pſzeniczę zatłumia y będzie zawſzdy aż do zniwa. SeklKat Q2, M4v; Leop Luc 8 arg; Bo to dał vznáć w przypowieśći o oney wiecżerzy/ iż nie tylko wezwánym/ ále y tym ktorzy byli w opłotkoch y ná vlicach/ tá wiecżerza byłá zgotowaná RejPos 130, 52, 181v, 183 marg, 193v, 199; Przypowieść o owcy zginioney/ o dráchmie/ y o ſynie márnotrátnym. WujNT przedm 37, przedm 37, 38 [3 r.].

przypowieść czyja [= kto głosi] [w tym: pron poss (14), G sb i pron (5), ai (2)] (21): táć nieomylna nowiná też tobie będzye powiedzyaná/ á iuż iey pewnie możeſz być iſth/ iż ſie Pan zmiłował nád tobą [...] y odpuśćiłći wſzytki długi twoie. [...] Co nam ſzyrzey ná pámięć przywiedzye tá wdzyęcżna przypowieść Páná náſzego. Ktorą nam nápiſał Máttheuſz ſwięty tymi ſłowy. [...] RejPos 246; PIękny pocżątek/ ále ſrogie dokońcżenie tey przypowieśći Páná náſzego ktorą nam thu ná piſmie oſtáwić racżył przez Ewányeliſtę ſwoiego RejPos 246v; Ale ty moy miły Krześćiáńſki brácie/ zá wſpomożeniem Páná ſwego/ ták rozumiey tę ſwiętą przypowieść iego. Iż thu Pan wſzytek narod ludzki rozdzieláć racży ná dwá ſthany/ gdy v niego żadnego bráku w oſobach nie máſz. RejPos 341, 52, 165 [2 r.], 168v, 193v, 210v (19); A vſłyſzawſzy árcykápłani y Pháryzeuſzowie przypowieśći iego: poználi iż o nich mowił. WujNT Matth 21/45; SkarKaz 79b.

przypowieść czyja [= o kim] [G sb] (3): Iezu kthorys przez przypowieſć dwu bratu żadnego grzeſznego rozpacżać/ ani żadnego ſprawiedliwego duphać vkazał. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad nami. TarDuch B7v; obacżaymy w przypowieśći tego zránionego cżłowieká leżącego przy drodze/ iż to ná nas tá przypowieść przypada/ iż leżymy zráneni [!] á odárći ze wſzech dobrych ſpraw náſzych RejPos 211v; WujNT przedm 37.

Z przytoczeniem tekstu przypowieści [w tym: bezpośrednio (5), poprzedzone spójnikami: iż (2), jeśliby (1)] (8): Y tym Pan tę przypowieść ſwą oſtátnie záwiązał: Iż iſtotnie thák ſie theż káżdemu ſſtánie z was od Bogá Oycá niebieſkiego/ ieſli tákiey ſrogośći będzyecie vżywáć nád brácią ſwoią/ zápomniawſzy dobrodzieyſtwá iego. RejPos [249], 164, 199, [249]; Drugiey przypowieśći ſłuchayćie: Był niktory człowiek goſpodarz ktory náſádźił winnicę/ y płotem ią ogrodźił/ y wkopał w niey práſę/ y zbudował wieżę/ y náiął ią oraczom: y odiechał precz. [...] WujNT Matth 21/33. Cf »powiedzieć przypowieść«.

W połączeniach szeregowych (2): A tym ktorzy v ſiebye poważyli ſwięte Boſtwo iego/ [...] nieomylnie im obiecał dáć Duchá ſwego ſwiętego: ták iż nieomylnie záwżdy mieli wyrozumieć táiemnice pokryte/ przypowieśći/ y wſzytki ſpráwy iego. RejPos 191v; CzechEp 175.

Fraza: »[na kogo] przypowieść przypada, przytrefia się, ściąga się« [szyk zmienny] (3:1:1): Tu możeſz rozumieć iżći ty iábłká nie tylko tám pádáły gdzye ie trzęſiono/ ále ſie ty przypowieśći ſciągáły ná wſzytki tłuſzcże/ á ná wſzytki narody ſwiátá tego. RejPos 183; Y owſzem tego przeſtrzegay ábyć ſie ná cię nie przytrefiłá oná przypowieść/ ktora byłá vcżynioná od Páná ná onego márnotratnego ſyná RejPos 219v, 183 marg, 211v, 251.
Zwroty: »w przypowieściach mowić, [kazać], rozmawiać się, mowiący, mowienie; przez przypowieść mowić, rzec, mowiący; przypowieść mowić, rzec« = in parabolis loqui Vulg, PolAnt; in parabolis dicere, in proverbiis loqui Vulg [szyk zmienny] (13:1:1:1;3:1:1;1:1): TarDuch B4; Pyotr/ ktoremu yuż był poruczon koſcyoł/ yáko ten ktory o wſſyſtkich pyeczą myał/ pyta/ yeſli ku wſſyſtkim pan przypowyeſć mowił. KromRozm III M8; Leop Matth 13/10, 34; BibRadz Mar 4/33; Y ſam/ gdy cżythamy Ewányeliſty/ máło nie wſzędy znáyduiemy go przez przypowieśći mowiącego. RejAp 3; To wſzytko w przypowieſciach mowiłem wam. Ale przydzye then cżás/ gdy iuż nie w przypowieſciach mowić wam będę/ ále iáwnie o Oycu moim obiáwię wam [Vulg Ioann 16/25]. RejPos 132, 53 [2 r.], 134, 134v, 152, 191v marg, 199; ſam pan Chriſtus/ [...] twierdźi: iż on thy rzecży zákrył przed mądrymi y rozumnymi: á obiáwił ie málucżkim [...]. Z ktorymi ia też proſtak nieumieiąc głębokiey łáćiny wolę przeſtáwáć/ [...] niż z onymi do ktorych ſię przez przypowieśći mowi CzechEp 69; Skąd to idzie/ iż mowienie w przypowieśćiách nie było przyczyną ich niedowiárſtwá [...] ále iż oni ſámi ſłyſzeć y rozumieć niechćieli/ áby ſię kiedy nie náwroćili. WujNT 139, Matth 22/1, Mar 3/23, s. 139 [2 r.], Ioann 16/25; SkarKaz 80b; [To Pienie [Psalm 77] ma w ſobie iáko Pan Iezus miał cżęſto kázáć w przypowieśćiách WróbŻołt 182].

»powiedzieć (a. powiedać, a. powiadać) przypowieść; w przypowieści(ach) powiedać; przez przypowieść (o)powiedać; bez przypowieści powiedać« [w tym: z przytoczeniem tekstu przypowieści (3)] = dicere a. loqui a. proponere parabolam, proverbium dicere Vulg [szyk zmienny] (8;3;2;1): Tho gdy oni ſlyſſeli dokłádáiąc powiedział przypowieść Leop Luc 19/11, Matth 13/24, 33, YY4v; Apoſtołowie prośili Páná áby im bez przipowieśći powiedał ſłowá ſwoie RejAp 3; Tákże też nam y Pan náſz gdy w przypowieſciach powiedáć racżył o onych godziech o onych włodárzoch/ dáleko ſie coś inſzego pod tą figurowáną powieſcią zámykáło. RejAp 181v; RejPos 52 [2 r.], 170, 238v; Toćiem wam powiedał przez przypowieśći: Przychodźić godźiná gdy iuż dáley nie przez przypowieśći mowić wam będę; ále iáwnie o Oycu oznaymię wam. WujNT Ioann 16/25; Rzekli mu vczniowie iego: Oto/ teraz iáwnie mowiſz/ á żadney przypowieśći nie powiádaſz. WujNT Ioann 16/29, przedm 38, Ioann 10/6.

»uczyć (a. nauczać) w przypowieściach« [szyk zmienny] (3): Pátrzayże tu káżdy wierny Páńſki/ cżego cie tu Pan vcży w przypowieſciach tych ſwoich. RejPos 165, 165; Y náuczał ich wiele rzeczy w przypowieśćiách [docebat eos in parabolis multa]/ y mowił im w náuce ſwoiey: Słuchayćie; Oto/ rozśiewcá wyſzedł śiać. A gdy śiał/ iedno [ziarno] pádło podle drogi/ á ptacy powietrzni przyſzli y poiedli ie. WujNT Mar 4/2.

»przypowieść wyłożyć, wykładać; wykład przypowieści« [szyk zmienny] (3:1;2): KromRozm II f2v; Pan Kryſtus przypowieść o roznym náſieniu wykłáda Leop Luc 8 arg; A ácż nam iáwnie ſam Pan potym tę przypowieść w Ewányeliey nápiſáną ſzyroko wyłożyć racżył/ bo powiedział co ieſt rola/ y kto był goſpodarzem they roley/ co ieſt dobre naſienie/ á co też ieſt kąkol/ á przypodobnił to wſzytko ku kroleſtwu ſwoiemu. RejPos 53; SkarKaz 80b, 81b, 82a.

Wyrażenie: »przypowieść Ewanjelijej« (1): ſłuchay pilnie co ſie tu w przypowieśći tey Ewányeliey ná końcu sſtáło/ iż związawſzy tákiego zá ręce y zá nogi/ kazano go wrzućić do wiecżnych ciemnic RejPos 248.
Szeregi: »Ewanjelija a przypowieść« (1): TAk iákochmy ná pirwotku ſłyſzeli/ iż tá ſwięta Ewányelia/ á tá wdzyęcżna przypowieść Páná náſzego/ wſzemu narodowi ſwiátá tego/ miáłáby być ku wielkiey pocieſze RejPos 166.

»(jeśli(że)) historia abo (a, czyli) przypowieść« (3): RejPos 161v; Piſzą rozmáićie y pytáią ieſli to ieſt Hiſtoria cżyli przypowieść/ więc iedni powiedáli/ że ieſt s przodku Hiſtoria/ á dáley przypowieść/ á drudzy mowią iż to być nie może/ gdyż o Lázárzu rzecżą áż do końcá rzecż idźie GrzegŚm 58.

»i nauka i przypowieść« (1): A ták ten wſzechmogący Pan/ [...] ſtárał ſie o to pilnie y w náukach ſwoich/ y w dziwnych przypowieſciach ſwoich/ áby był kędy á kędy mogł kładł twárdy kryg á twárde wędzidło ná tego ſwowolnego oſłá/ [...] tego to złego á vpornego cżłowiecżego przyrodzenia. RejPos 247.

»(nie) przypowieść a (ani) podobieństwo« [szyk 1:1] (2): RZekł Pan Iezus ku niektorym kthorzy ſobye dufáli/ á ktorzy tho zdánie mieli o ſobye/ iż byli ſpráwiedliwymi/ á záwżdy inemi gárdzili/ thę przypowieść á to podobieńſthwo: Dwá cżlowieki [!] przyſzli byli do koſćiołá áby ſie modlili. RejPos 199. Cf »pod przypowieścią«.

Wyrażenia przyimkowe: »przez przypowieści (przypowieść)« (8):
~ Szereg: »przez przypowieści, pod zasłoną« (1): [żadny pisma nowego zakonu rozumieć nie może] bo ſą rozmáite/ á ſobie ná wielu mieyſc (mowiąc) przećiwne/ przez przypowieśći pod zaſłoną piſane BielKron 46.
Cf »przez przypowieść mowić«, »przez przypowieść (o)powiedać«. ~

»pod przypowieściami (przypowieścią)« (9): Iż wam/ to ieſt wiernym/ będzie dano znáć ty táiemnice kroleſtwá niebieſkiego/ ále niewiernym tylko pod przypowieſciámi [in parabolis omnia fiunt Vulg Mar 4/11] RejAp 3; PAn á zbáwiciel náſz [...] pod przypowieſciámi pokrywał ty nieſkońcżone mądrośći ſwoie/ á thy nieomylne náuki ſwoie RejPos 191v; á inſzy tylko pod przypowieſciámi będą ſie dziwowáć temu/ á ocżymá ſwemi wſzytko będą widzyeć/ á nie vźrzą RejPos 276v, 53, 67, 294v, 326, 340.

~ Szereg: »nie pod podobieństwem ani pod przypowieścią« (1): A obácz/ iż ći dobrze rozumieli/ że to Pan nie pod podobieńſtwem/ áni pod przypowieścią/ ále o prawdziwym iedzeniu Ciáłá ſwego mowił WujNT 333. ~

3. Słowa, mowa, wypowiedź; dictum Mącz (13): in iudicio ... constitutus ... ex allocuicione [!] alias zprzipowyeſczy ZapMaz II Ł 7/52, 7/42v; Tyberius też ſkromnym y ćirpliwym aduerſus conuicia maloſque rumores okázował ſie/ cżęſto ty ſłowá máiąc w przypowieśći/ że w wolney R.P. wolny theż vmyſł y głos być ma. Phil Q3; SarnStat *7v.

przypowieść czyja [w tym: G sb i pron (2), pron poss (1)] (3): Dáley dokłáda Duch ſwięty/ iż go [upadłego miasta Babilon] też będą żáłowáć kupcy ktorzy byli zbogácieli z bogáctwá iego. [...] A iuż tám/ iáko ſą przypowieśći niektorych y vmárły muśi mi to dáć/ gdyż ſłyſzyſz iż tám y duſze ludzkie wſpomináią. RejAp 152; [królowie] przyśięgáią, Pacem inter diſsidentes manu tenebo do tego przymiérzáiąc y przymawiáiąc ſie ſwą przypowieśćią, iáko y znákiem iábłká pokázuią iáwnie SarnStat 121. Cf »wedle przypowieści«.

W połączeniu szeregowym (1): Náyduią ſye y przypowyeſci/ y mowy/ á ſtoſowánya ſlow nyezwyczáyne náſſym yęzykom y poſpolitemu vżywányu. KromRozm II n4v.

Wyrażenie przyimkowe: »wedle przypowieści [czyjej]« (1): Bo páńſtwo to, któré było [...] rozerwáné, y ná ſztuczki rozdźieloné, ón [Bolesław Krzywousty] [...] do iednośći do kupy przywiódł. Przeto tym iábłkiem zá tę cnotę ſłuſznie ma bydź dárowány: wedle przypowieśći trzech onych Bogiń: Pulchriori detur. SarnStat 121.
a. Przepowiednia, klątwa (2): powiedzyał im [Jonatan Sychemitom] tę przypowieść: Zábiliſcie ſyny Ierobáál dobrodzyeia ſwego/ á bękártá wybráliſcie iego nád ſobą/ ieſliſcie to dobrze vcżynili/ niechay wam dobrze będzye/ á ieſli zle/ (marg) Przypowiesć. (–) áby ogień wyſzedł z Amálechá ktoryby was y z nim ſpalił [Vulg Iudic 9/18-20]. Wyrzekſzy to vciekł. BielKron 50v.
[Zwrot: »wziąć przypowieść« = assumere parabolam Vulg: Wźiąwſzy tedy przypowiéść znowu mowił WujBib Num 24/15 (Linde), Num 24/3 (Linde), 20 (Linde), 23 (Linde).]
b. Plotka; w przen [o czym] (1): O nędznaſz to fortuná kogo ták roſpieśći/ Nátkawſzy pełne kąty wſzędy przypowieśći/ Marnych o iego ſtanie/ po ſwiatu roznieſie/ Ledwe o nim nie wyią cżáſem wilcy w leſie. RejWiz 5v.
c. Żart (2): Scomma scilicet, Przypowieść/ Smieſzna yáka powieść. Mącz 86c.
Wyrażenie: »śmieszna przypowieść« (1): Dictum ridiculum, Smieſzna/ Kunſztowna przipowieść. Mącz 86c.
4. praw. Reguła, zasada [w tym: z bezpośrednim przytoczeniem tekstu reguły (1), poprzedzone spójnikiem że (1)] (5):

przypowieść czyja [G sb] (2): Krótkié przypowieſci práwné Królów Polſkich. SarnStat 49. Cf »wedle przypowieści«.

Wyrażenie: »przypowieść prawna« (2): Ieſt dawna przypowieść práwna: że Bábizná dawnośći nie ma, y ieſt to in vſu: [...] SarnStat 1266, 49.
Szereg: »reguła prawna albo przypowieść« (1): TA ieſt regułá práwna álbo przypowieść: Stárſzy dźieli, młodſzy wybiéra. SarnStat 1265.
Wyrażenie przyimkowe: »wedle przypowieści« (2): Ale gdy pozywáią ku inſcriptiiéy, tedy nie dáią Dilátiiéy Ad Munimenta, iedno ad Quietationem. Alias ieſli nie dowiedźie, tedy wedle przypowieśći. SarnStat 1285.

~ wedle przypowieści czyjej (1): Bo iednák by niewiém iáko kto przykłádów przytoczył, tedy iednák co rok záwżdy ſie nowé á chytrzſze záwiéráią, ták iże żadné prȩcepta nie ſą ták doſkonáłé, áby ſie w nich wſzyſki rzeczy miáły zámknąć: wedle onéy przypowieśći Iuriſtów SarnStat 1264. ~

5. Przedmiot obmowy, kpiny; pośmiewisko; parabola Vulg, PolAnt; proverbium, similitudo Vulg (11):
Zwroty: »obrocić się w przypowieść« (1): y koſcioł then twoy porzucę á odepchnę od oblicżnośći ſwoiey/ thák iż ſie obroći w baśń á w przypowieść wſzytkim narodom RejPos 349v.

»(po)dać w przypowieść; położyć, dać na przypowieść; dać za przypowieść« = ponere in similitudinem Vulg; dare in exemplum PolAnt (2;1:1;1): Poſuiſti nos in ſimilitudinem gentibus: [...] Położyłes nas ná przypowieſc poganom WróbŻołt 43/15 [przekład tego samego tekstu LubPs], O6v; LubPs M2; Leop 2.Par 7/20; BibRadz 2.Par 7/20.

»stać się [komu] na przypowieść, przypowieścią; być przypowieścią, za przypowieść« = esse in proverbium Vulg; fieri in parabolam PolAnt (1:1;1:1): Y położyłem odzienie moie włoſiane, á ſtałem ſie iem na przypowieſć. Naprzeciw mnie mowili ktorzi ſiedzieli w fforcie/ á o mnie ſpiewali kthorzy pili wino [Ps 68/12]. TarDuch A6v; A dom ten będzie zá przypowieść wſſyſtkim kthorzy tędy poydą Leop 2.Par 7/21; RejPos 349v; BudBib Ps 68/11[12].

»przypowieść [z kogo] uczynić« (1): Ieſli mię w grubym chodząc worze vpátrzyli/ Przypowieść ze mnie wnet vczynili. Mną ięzyká náczoſáć w bramie poſádzonym/ Iam ieſt wieczorna pieśń opoionym [Ps 68/23]. KochPs 100.

Szeregi: »przypowieść a (i) baśń« [szyk 1:1] (2): á Dom ten ktorym poświęćił imieniowi memu/ podam w przypowieſć y w báśń [dabo eam in parabolam, et in exemplum] v wſzytkich narodow. BibRadz 2.Par 7/20; RejPos 349v.

»przypowieść a fabuła« (1): iuż Pan wypełnić á ſrodze dokońcżyć racżył tych obietnic ſwoich/ iż y ty koſcioły iego/ y ten lud iego/ wedle obietnic iego/ sſtał ſie przypowieſcią á fábułą v niewiernikow iego. RejPos 349v.

»przypowieść i przykład« (1): wykorzenię was z źiemie moiey ktorąm wam dał/ y dom ten ktorym poświęćił imieniu memu/ zárzucę od oblicza mego/ y dam ij w przypowieść/ y ná przykład wſſyſthkim ludziom [et tradam eam in parabolam et in exemplum cunctis populis]. Leop 2.Par 7/20.

Synonimy: 1. paraboła, podobieństwo, przysłowie; 2. apoftegmata, bajka, baśń, fabuła, gadka, historyja, mowa, paraboła, podobieństwo, powieść; 3. mowa; 4. reguła; 5. przysłowie.

Cf POWIEŚĆ

JR, (LW, MN)