Słownik polszczyzny XVI wieku

Instrukcja

76. Czasownik.

a. Kolejność form.

Wykaz form fleksyjnych czasownika układa się w kolejności:

bezokolicznik;
formy osobowe (nie oznacza się skrótem),
- tryb oznajmujący (nie oznacza się skrótem),
  - czas teraźniejszy,
  - przeszły,
  - zaprzeszły,
  - przyszły
  - przyszły,
  - przeszły,
  - zaprzeszły;
- tryb rozkazujący;
- tryb przypuszczający,
- tryb przypuszczający przeszły (patrz niżej);
- strona bierna utworzona z się (z czasami i trybami jak wyżej);

formy bezosobowe
- najpierw użycia bezczasowe, np. ma być apelowano,
- później w układzie według czasów i trybów jak wyżej, np.
  praes czyni się,
  praet czyniło się, czyniono, czyniono jest, czyniono było,
  fut będzie się czynić, będzie się czyniło, czyniono będzie,
  imp niech się czyni, niech będzie czyniono,
  con czyniłoby się, byłoby czyniono, czyniono by;

imiesłowy:
- teraźniejszy,
- przeszły.

W obrębie czasów i trybów układ w kolejności liczb, osób i rodzajów.
Wszystkie odmianki wymienione pod odpowiednim czasem lub trybem impers traktuje się jako normalne oboczności.
Przy formach zróżnicowanych rodzajowo (praet, con itp.) dla liczby mnogiej przyjmujemy podział na rodzaje taki, jak w N pl odmiany przymiotnikowej.

b. Bezokolicznik.

Bezokolicznik na -ci traktujemy tylko jako oboczność inf w części fleksyjnej (nie jako wariant hasła). Podobnie ewentualne na -eć zamiast -ec.

c. Końcówka ruchoma.

Końcówkę ruchomą wymienia się z zachowaniem szyku, poprzedzając ją kreską. Nie stanowi ona oboczności do postaci normalnej, a więc nie ma osobnej statystyki, np.:

czytałem, -em, -m czytał (x)

(zawsze w takiej kolejności bez względu na faktyczną ilość).
W pl uwzględniamy też w podobny sposób -e- wstawne między poprzedzającym wyrazem zakończonym na spółgłoskę a końcówką ruchomą (jak w przykładzie „ktorymesmy cieszyli”), np.:

-smy, -esmy cieszyli (2).

W con w identyczny sposób traktujemy rzeczywistą końcówkę ruchomą jak i połączenia ze spójnikami w formach analitycznych, np.:

czyniłbych, bych czynił

(pod tym zapisem mogą się kryć też formy typu „abych czynił”, „gdybych czynił” itp.).
Przy rozpatrywaniu według tekstów oboczności końcówkowych w praet i con stosujemy zapis samej końcówki, np.:

czyniłbych, bych czynił (31), czyniłbym, bym czynił (18); bych ...; bym ... .

aa. Końcówka -śmy, -smy.

Zapisy końcówki 1 pl -smy i -śmy nie stanowią oboczności względem siebie, lecz łącznie wobec -chmy. Zapis główny ustalamy według częstszej postaci, rozliczenie szczegółowe nastąpi po wyczerpaniu oboczności podstawowej po średniku (i ewentualnie wężyku) w następujący sposób:

-smy (x), -śmy (x), -(s)my (x) ... .

Pod -smy gromadzimy materiał z długim i krótkim s. Kolejność -smy, -śmy zgodna z ilością. W zapisie nawiasowym mieszczą się przykłady z tekstów niemających znaków diakrytycznych oraz z przedruków i rękopisów. Podobnie postąpimy, gdy nie ma wahań co do miękkości, ale są teksty niedostarczające danych, a więc:

...smy (5); -smy (4), -(s)my (1).

Dla materiału pochodzącego wyłącznie z tekstów bez znaków diakrytycznych zapis główny brzmi np.:

-(s)my mianowali (1).

d. -ił : -eł.

Jeżeli wśród czasowników na -ić oprócz wahań końcówkowych znajdą się przykłady z -e- przed końcowym -ł-, -l- tematycznym, rozpatrujemy to również w osobnej części po kolejnym wężyku (jeżeli uprzednio rozpatrywaliśmy oboczności końcówek i miękkości s), w postaci:

...; ~ -ił (x), -eł (x) ...;

z kolei ewentualnie sprawa pochyleń w -eł. W zapisie wstępnym wymienimy obie odmianki, ale bez osobnej statystyki, np. (na podstawie hasła CZYNIĆ, lecz z poprawką w stosunku do wersji wydrukowanej):

czynilismy, -smy czynili, -smy czyni(e)li (34), czynilichmy, -chmy czynili (15), my czynili (1); -smy ...; -chmy ...; -smy : -chmy : my czynili ...; ~ -smy (25), -śmy (7), -(s)my (2) ...; ~ -ili (48), -(e)li (2).

e. Oboczności końcówek w czasownikach zwrotnych.

Przy rozliczeniach końcówek w czasownikach zwrotnych nie powtarzamy się:

cieszymy się (x), ciesz(e)my się (x), cieszym się (x); -ymy ...; -(e)my ...; -ym ... .

f. Formy bezkońcówkowe.

Formy bezkońcówkowe 1 i 2 os. obu liczb w praet i con zapisujemy razem z zaimkiem osobowym, a brak jego uważamy za oboczność, np.:

chciałem, -em, -m chciał (176), ja chciał (1), chciał (1).

Dla przeglądu źródeł powtarzamy całą formę, też formę z zaimkiem, np. (gdyby oboczność wystąpiła w jednym tekście):

-em : ja chciał : chciał.

Należy też zwracać baczną uwagę, aby nie przeoczyć form typu chciałby w funkcji 2 os. con.

g. Rodzaj męskożywotny i inne osobliwości rodzajowe.

aa. m an.

Formy m an opatrujemy uwagą o końcówce podmiotu, z którym dane orzeczenie się łączy. Dokonujemy tego zapisując autentyczną formę sb N pl dla każdego z typów końcówek: męskoosobowej, bez znamion rodzaju (od tematów miękkich) i rzeczownej, np.:

m an byli (x) [w tym cum N pl: psi, ptakowie (x), gołębie (x), wilki (x)], były (x) [w tym cum N pl: ptaki (x)].

Jeżeli dla którejś końcówki mamy więcej przykładów, wymieniamy jedno użycie, najczęstsze lub (przy równych liczbach) dowolne, a uwaga wstępna przybiera postać:

[w tym cum N pl typu: ...].

Formę zaimka podciągamy pod typ rzeczownikowy, np.: „ktorzy” pod psi, ptakowie, „ktore” pod wilki. Suma wymienionych pozycji oczywiście nie musi równać się liczbie użyć m an, gdyż są konteksty z elipsą podmiotu. Jeżeli obie liczby się pokrywają, a końcówki reprezentują jeden typ, w uwadze opuszczamy słowa w tym.

bb. Inne.

Formy typu byli przy podmiotach niemęskoosobowych opatrujemy dodatkowo skrótem rodzaju m, f lub n; np.:

subst ...-ły (x), ...-li (x) [f] (albo: [w tym: f (x), n (x)] itd.

Rozliczenia oboczności sporządzamy normalnie, tj. łącznie dla całego subst.
Różne końcówki przy rzeczownikach nieżywotnych takich jak stany : stanowie zaliczamy do subst i m pers bez żadnych dodatkowych uwag.

h. Formy z „bo(g)daj” i „byle”.

Formy na -ł, połączone z bogdaj, bodaj, byle określamy jako con, ale nie traktujemy ich jako oboczności do form z by, tj. liczymy osobno, ale nie wymieniamy źródeł, np.: miałby, by miał (x), bodaj miał (x), byle miał (x).

i. Imperativus opisowy.

Formę niech będzie miał opisujemy normalnie jako imp. Stanowi ona oboczność do typu niech ma.
Przy zapisach rozkaźników z niech wymieniamy postać tej partykuły we wszystkich jej postaciach materiałowych, np.:

niech, niechaj, niechże ma (x)

– zawsze z a pochylonym. Oczywiście forma „niechby miał” zostanie zaliczona do zapisów con:

by miał.

j. Czas przeszły złożony.

Typ czynił jest uznajemy za oboczność wobec form typu czynił.

k. Czas przyszły złożony.

Formy czasu przyszłego złożonego z bezokolicznikiem umieszczamy pod odpowiednim rodzajem i traktujemy je jako oboczność do ewentualnych form złożonych z imiesłowem na -ł. Uwzględniamy również szyk, np.:

1 sg m będę mieć (x), mieć będę (x), będę miał (x), miał będę (x); ... (kolejność według częstości). f będę miała (x), mieć będę (x), będę mieć (x) ... . itp.

aa. 1 pl.

W 1 pl uwzględniamy także oboczność ze względu na końcówkę słowa posiłkowego. Gdyby wskutek tego łańcuch oboczności dawał obraz zbyt zawikłany, należy w tej formie sporządzić 2 zestawienia: ze względu na szyk i postać czasownika hasłowego, np.:

będziem(y) czynić (x), czynić będziem(y) (x), będziem(y) czynili (x)

oraz ze względu na końcówkę czasownika być (zawsze w drugiej kolejności, po średniku i wężyku):

~ będziemy (x), będziem (x); -emy ...; -em ... .

Jak widać, ta druga część zawiera sam czasownik posiłkowy, a rozliczenie same końcówki.

l. Imiesłów przysłówkowy.

Przy imiesłowie przysłówkowym na -ęcy, -ący zaznaczamy, z jakim rodzajem rzeczownika łączy się każda odmianka. Jeżeli nie ma oboczności rodzajowych, uwagę tę stawiamy w nawiasie po zapisie, a przed liczbą, np.:

chodzący (cum f) (2).

Jeżeli natomiast występują tu różne rodzaje, rozpatrujemy to zjawisko w następnej kolejności, po zestawieniu końcówek (dla każdej odmianki osobno), np.:

czyniąc (838), czynięcy (7), czyniący (2) ...; ~ czynięcy (cum m) (3), (cum f) (1), (cum m pers) (2), (cum subst) (1); ~ czyniący (cum m) (1), (cum m pers) (1).

Zapis na -ąć traktujemy jako normalny wariant końcówkowy.

ł. Szyk.

Szyk form złożonych w paradygmacie czasownika traktuje się następująco:

aa. Zapis częstszy.

Przy formach praet typu czynił jest oraz przy impers z formami na -o (typu: czyniono było) przedstawiamy zapis w częstszej odmiance.

bb. Zapis ujednolicony.

Paradygmat czasownika w formie zwrotnej oraz formy bierne i bezosobowe z się przedstawiamy w szyku ujednoliconym: dla form jednoczłonowych z się po czasowniku, dla form złożonych z się między słowem posiłkowym albo ruchomą końcówką a czasownikiem, np.:

biję się; biłem się, -em się bił; będę się bić; byś się bił; niech się bije

– itp.

cc. Szyk jako oboczność.

Szyk w plusq, con praet i fut złożonym uwzględnia się jako oboczność.

m. Formy na -cę lub -czę.

Przy czasownikach na -tać o odmianie -ę, -esz przed wykazem form sporządzamy zestawienie wszystkich użyć praes (i ewentualnie imp i part) ze względu na brzmienie końcowej spółgłoski tematu, np. s.v. KOŁATAĆ:

W praes, imp i part kołac- (78), kołacz- (4), koła(cz)- (10).

Dla dwu pierwszych postaci podajemy oczywiście źródła według normalnego trybu, zapis trzeci obejmuje użycia z tekstów, w których występuje pomieszanie funkcji znaków c i/lub cz (według opisu grafiki w I tomie). Dla całego paradygmatu ujednolicamy postać przeważającą.

aa. W hasłach nielicznych.

W hasłach nielicznych, gdzie w żadnej z form osobowych nie będzie pomieszania zapisów pewnych z wątpliwymi, nie robimy takiego zestawienia, lecz przedstawiamy wszystko od razu w paradygmacie, przykłady wątpliwe traktując jako alternatywne, np. s.v. KŁOPOTAĆ:

praes 1 sg kłopocę (1). ◊ 3 sg kłopoce a. kłopocze (1). ◊ imp 2 sg kłopocy (1) MWilkHist, kłopoczy (1) BierEz.