[zaloguj się]

126. Rodzaje połączeń.

Jest to szczególnie aktualne dla haseł oznaczających stanowiska, tytuły, jednostki administracyjne, sobory, elementy topografii itp. (np. biskup, kanonik, krol; grabia; biskupstwo, starostwo, chorągiew, koncylijum; gora, morze), typami zaś, z którymi wyrazy te się łączą, są np. nazwy osobowe, przymiotniki od nazw miejscowych, nazwy miejscowe, przymiotniki od nazw wyznań itp. (np. biskup Myszkowski, biskup gnieźnieński, biskup aryjański). Również rubrykę tę stosujemy pod liczebnikami porządkowymi dla połączeń z imionami władców, np. Eujenijusz Czwarty, Kazimierz Czwarty.
Połączenia pod nazwami tkanin por. 124.
Nie podaje się ścisłych przepisów na rodzaje połączeń i ich tytuliki, ponieważ tworzymy je w zależności od konkretnych potrzeb materiałowych. W niektórych hasłach np. słuszne jest osobne traktowanie połączeń z nazwami i połączeń z przymiotnikami od nazw, w innych bez straty dla wartości rzeczowej, a z zyskiem oszczędności miejsca będzie łączenie ich w jedno. Nawet w tym samym haśle niektóre rodzaje połączeń zasługują na bardziej lub mniej szczegółowe ujęcie. Np. s.v. GORA mamy:

W połączeniu z nazwą
– (np. gora Tabor, gory Alpy),
W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy góry
– (np. gora Synajska, gory Kaukazyskie)
i
W połączeniu z nazwą kraju, miasta, plemienia lub z przymiotnikiem od tych nazw
– (np. gory czeskie, gory Nordweijej, gory Juda, gory izraelskie, gory sanockie).
Zachodzenie na siebie lub wymienność poszczególnych bliskich kategorii w obrębie połączenia sygnalizujemy odpowiednimi spójnikami, np.:
W połączeniu z imieniem lub nazwiskiem
W połączeniu z imieniem i nazwiskiem
W połączeniu z imieniem i (lub) nazwiskiem.

a. Połączenia typu „kniazia Jurijowe obietnice”.

Połączenia tego typu w haśle pierwszego członu umieszczamy po połączeniach z imieniem własnym (typu „kniaź Jurij”) i wprowadzamy następującą formułą:

W połączeniu G sg z przymiotnikiem dzierżawczym od imienia własnego, występującym w składni zgody z rzeczownikiem nadrzędnym dla całego połączenia (całość funkcjonuje jako przymiotnik dzierżawczy).
Zamiast (lub obok) od imienia własnego będzie oczywiście np.:
od rzeczownika oznaczającego stanowisko
(dla przykładów „pana hetmanowe”, „pana starościnych”) itp.
W haśle drugiego członu, tj. przymiotnika dzierżawczego, formuła brzmi:
W połączeniu z G sg rzeczownika „pan”
(i/lub innego, zależnie od materiału).
Wyjątkowo, jeżeli w rzeczowniku podstawowym odpowiednie połączenie wyrazów jest jednostką frazeologiczną, połączenie omawianego tu typu również traktujemy jako frazeologiczne, np. s.v. FARAO:
Wyrażenie: »krol farao«,
a więc i s.v. FARAONOW:
Wyrażenie: »krola faraonow«
(s.v. KROL oba typy powinny się znaleźć razem jako warianty strukturalne jednego wyrażenia).


b. Połączenia szeregowe.

Tworzymy też podobną rubrykę zatytułowaną:

W połączeniach szeregowych
Gromadzimy w niej materiał wieloczłonowych połączeń wyrazów synonimicznych lub o wspólnym zakresie znaczeniowym, które jako zbyt skomplikowane i rozbudowane, nie mogą zostać należycie przedstawione w części frazeologicznej.
Przeprowadzamy tu jednak pewien wybór. Przede wszystkim gromadzimy tu materiał, który ma charakter stylistycznego zabiegu nagromadzenia. Znajdą się tu również takie ciągi wielowyrazowe, które mają odpowiedniki dwuczłonowe w szeregach. Nie uznajemy natomiast za połączenie szeregowe takich wyliczeń, które wynikają z potrzeby dokładnej informacji, tj. elementów jakiegoś realnego zbioru (np. składników lekarstw) itp.
Materiał ze słowników włączamy tu tylko na zasadzie uzupełnienia, gdy dubluje on wyrazy uznane za połączenia szeregowe lub szeregi z innych tekstów. O kryteriach zaliczania materiału do szeregów i połączeń szeregowych por. 200.c.

aa. Dodatkowe uwagi.

Można dopisywać przy nagłówku tej pozycji dodatkowe uwagi, np. o ograniczeniu zakresowym, aby odróżnić materiał tu wydzielony od innego podobnego formalnie, który pozostał w grupie ogólnej, jak np. s.v. KADZIDŁO:

W połączeniach szeregowych z innymi substancjami wonnymi
(ponieważ wyraz ten wchodzi również w liczne ciągi szeregowe jako składnik lekarstw, których nie wydzielono). Cf też s.v. CIAŁO:
W połączeniach szeregowych na oznaczenie pokus.

c. Połączenia pleonastyczne.

Pod hasłami przymiotnikowymi tworzymy pozycję: W połączeniach pleonastycznych, w której gromadzimy takie przykłady, gdzie przymiotnik określa przedmiot itp., posiadający z natury cechę zawartą w znaczeniu przymiotnika, np. gruby prostak, mała kropia, mały karzeł. (Połączenie pleonastyczne czasownika z jego określeniem jest jednostką frazeologiczną, por. 197.)

d. Powtórzenia intensyfikujące.

Połączenia takie jak: „kędy a kędy”, „narod i narod” (tj. te, które wydzielone są w hasłach A w t. I na s. 19 oraz I na s. 422) wprowadzamy jako rubrykę:

W powtórzeniu intensyfikującym.

e. Przeciwstawienia.

aa. Kwalifikacja materiału.

Gromadzimy tu w zasadzie wszelki materiał o charakterze przeciwstawnym, również taki, który ma formalną budowę szeregu. Tak więc konteksty zawierające te same dwa wyrazy mogą w tym samym haśle i znaczeniu znaleźć się w różnych rubrykach: w przeciwstawieniach i w szeregach. O zaliczeniu materiału do jednego lub drugiego typu decyduje budowa zdania oraz jego sens. Tak np. przeciwstawieniem byłyby konteksty typu „kogo ciało, a nie dusza sprawuje”, „nie tylko ciało, ale i dusza", a nawet „Bóg stworzy człowieka ze dwu rzeczu: z ciała i z ducha”; natomiast szeregiem byłyby: „oddał się diabłu z duszą i z ciałem”, „trzeba oczyścić od grzechu przez pokutę duszę i ciało”. W wypadku trudności interpretacyjnych materiał wątpliwy zaliczamy do typu liczniej reprezentowanego. Nie wydzielamy obu typów, jeżeli prócz przykładów o oczywistej budowie mamy też problematyczne (te ostatnie podciągamy pod pewne).

bb. Zasady techniczne.

Rubryka ta nie dzieli się na poszczególne jednostki, lecz po nagłówku: W przeciwstawieniach (lub: -niu) wymieniamy w żabkach kolejno wszystkie wyrazy przeciwstawne do wyrazu hasłowego wraz z ilościami, w kolejności malejącej, a przy jednakowych liczbach – alfabetycznej (nie wpisujemy liczby 1). Oto przykład:

»godny ... niegodny (17), głupi, łotr, nikczemny« (20)
Jeżeli przeciwstawienie zawiera jedną pozycję, liczbę stawiamy tylko po żabce, np. (w innym znaczeniu hasła GODNY):
»godny ... niegodny« (3)
Możemy gromadzić w przeciwstawieniu typy o różnej wartości kategorialnej; oddzielamy je w tytuliku średnikiem, np.:
»przodkiem (4), do czasu ... do końca; począć ... do końca wytrwać« (6).
Z szyku się nie wyliczamy, przedstawiamy go zgodnie z przeważającym stanem materiałowym, może być więc wyraz hasłowy po drugiej stronie opozycji, tj. po trzech kropkach. Przy równym stosunku wyraz hasłowy stoi na pierwszej pozycji.
Odmianki słowotwórcze wyrazu przeciwstawnego piszemy w nawiasie po skrócie a., pod wspólną liczbą, np.:
»głupi ... baczny (2), chytrzec (a. chytry) (2)« (4)
Dla członów fakultatywnych posługujemy się nawiasami, por. przykłady w cc.
Materiał przytaczamy łącznie, chronologicznie, in continuo.
Dla każdego wyrazu przeciwstawnego musi być cytat, chyba że przy uwikłaniu materiałowym dane użycie musi być cytowane w innej pozycji wydzielonej w obrębie znaczenia.
Gdy wyraz hasłowy wchodzi w przeciwstawienia z różnymi wyrazami, nagłówek formułujemy w pl (W przeciwstawieniach), gdy z jednym (choćby w kilku użyciach) – w sg.
Przeciwstawienia stoją po połączeniach szeregowych, przed porównaniami.

cc. Możliwość podziału wewnętrznego.

Jeżeli materiał układa się tu w wyraźne grupy ze względu na podstawę przeciwstawienia, możemy tworzyć z nich osobne pozycje sygnalizowane odpowiednią uwagą (o ile są też typy sporadyczne lub trudne do uogólnienia, będą one pierwszą pozycją niesygnalizowaną, np. s.v. KAPŁAN:

W przeciwstawieniach: »kapłan ... laik (6), świecki (3), wierny (chrześcijanin) (2)« (11):
[Ze względu na hierarchię kościelną] »(arcy)biskup (22), dyjakon ... kapłan« (23):
[Ze względu na władzę kościelną i świecką] »kapłan ... krol« (44):

f. W porównaniach.

W artykułach haseł, które występują w różnorodnych (tj. nie ściśle frazeologicznych) porównaniach, tworzymy też rubrykę o charakterze połączeniowym: W porównaniach. Porównawcze jednostki frazeologiczne, chociaż występują w artykule na swoim normalnym miejscu, są tu wliczone i powiązane odsyłaczem, np. s.v. KOŃ:

W porównaniach (24): ... Cf »brać jako koń na kły«.
Konstrukcje porównawcze traktujemy bardzo szeroko, tj. wciągamy tu nie tylko materiał połączony wyrazami „jako” itp., ale też np. „podobny do”, „można porównać do” itp. Nie uwzględniamy tu natomiast połączeń stopnia wyższego, jeżeli porównuje on ze sobą dwóch przypadkowych nosicieli cechy, np. „ojciec jest starszy od matki”; wejdą tu natomiast takie jak „płeć bielsza niż mleko” (s.v. PŁEĆ, bo s.v. MLEKO raczej wyrażenie).
Pozycję tę notujemy nie tylko pod głównymi wyrazami porównania, lecz także pod hasłami wyrazów określających, o ile stanowią one istotny element składowy całej struktury porównawczej; np. „jako karety dobrym koniem sprawy swe toczyć” będzie porównaniem s.v. KARETA, KOŃ i TOCZYĆ; „malutka iskierka by ziarnko makowe” – też s.v. MAKOWY.
Uwzględniamy porównania obustronne, tj. zarówno z wyrazem hasłowym jako porównywanym, jak i porównującym, a także pod hasłem stanowiącym podstawę porównania, tj. cechę wspólną dla obu członów.
Jeżeli w jednym znaczeniu znajdzie się więcej niż jeden typ, przy tytuliku W porównaniach dajemy łączną statystykę i każdy typ notujemy a linea z odpowiednim nagłówkiem:
Jako comparatum (x) (tj. wyraz porównywany)
Jako comparandum (x) (tj. wyraz, do którego się porównuje)
Jako tertium comparationis (x) (tj. jako cecha stanowiąca podstawę porównania).
Nie dla każdego członu jednak wydzielamy tę rubrykę. Tak np. pod wyrazem porównywanym czynimy to tylko wówczas, gdy porównanie wskazuje na cechę stałą. Tak więc dla przykładów typu „zęby białe jak śnieg” oraz „suknia biała jak śnieg” porównanie znajdzie się s.v. ZĘBY, ale nie s.v. SUKNIA.

aa. Związki zakresowe porównań z przenośniami.

O ile w tym samym znaczeniu znajdą się zarówno użycia porównawcze, jak i przenośnie powstałe na tej samej podstawie skojarzeniowej, opatrujemy obie pozycje podobnymi objaśnieniami, np. s.v. KLOC:

W porównaniu (o niezgrabnym, brzydkim człowieku);
i poniżej:
Przen: Człowiek nieokrzesany.
Jednostka frazeologiczna w takim wypadku nie wchodzi do rubryki W porównaniu (ewentualnie jest tam wliczona i zasygnalizowana odsyłaczem, por. 130.a.aa.), lecz porównawczość jej jest zaznaczona w tytuliku (w normalnej kolejności pod frazeologią), np. s.v. GOŁY:
Wyrażenie: »jako goła tablica«
i w rubryce W przen:
Wyrażenie: »goła tablica«.
Po ostatniej lokalizacji rubryki W porównaniach lub porównawczej jednostki frazeologicznej dajemy odsyłacz w klamrze do rubryki przenośnej:
[Cf W przen],
[Cf Przenl
(ewentualnie z podaniem literowego numeru podrubryki w rubryce Przen).

g. Formuły.

Dla wyrazów wchodzących w skład różnych formuł utartych (np. modlitewnych, grzecznościowych, dyplomatycznych, sądowych itp.), o ile związane jest z tym jakieś zjawisko językowe niewystępujące w innego typu kontekstach, tworzymy też rubryki zatytułowane np.:

W formułach grzecznościowych
itp. Zazębiające się zakresowo mogą być łączone pod jednym nagłówkiem, np. s.v. CESARZ:
W formułach grzecznościowych i dyplomatycznych.
Formuły w części frazeologicznej por. 218.

h. Tytuły.

Tworzymy też osobną rubrykę Tytuł ... . Wchodzą tu tylko wyrazy stanowiące nadrzędny syntaktycznie składnik tytułu dzieła (a więc nie wyrazy określające) nienależącego do naszego kanonu źródeł. Tak więc dla tytułu „Zamiary kacerskie” utworzymy tę rubrykę tylko s.v. ZAMIAR.
Rubryki tej nie tworzymy pod hasłami rzeczowników stanowiących nazwę gatunku literackiego, jak KOMEDYJA, KRONIKA, LIST, HERBARZ itp.
Podajemy tu minimum potrzebnego komentarza, np.:

Tytuł utworu M. Stryjkowskiego (chodzi o utwór „Goniec cnoty”)
albo s.v. ZAMIAR:
Tytuł dzieła Tertuliana „De praescriptione haereticorum” (przełożony na język polski)
a w przytoczonym cytacie wymienione jest przekładowe brzmienie tego tytułu „Zamiary kacerskie”.

i. Tłumaczenia obcych wyrazów.

Również przed częścią frazeologiczną umieszczamy rubrykę zatytułowaną np.:

Tłumaczenie etymologii hebrajskiego imienia Noemi (1): ...
(Tu cytat: „Nie zowcie mnie Noemi, to jest cudna”). Por. też s.v. GOŁĘBICA.