[zaloguj się]

164. Nazwy przyrodnicze.

a. Objaśnianie.

Nazwy roślin i zwierząt objaśniamy, podając łaciński termin używany we współczesnej systematyce wraz ze skrótem typu L. itp. (zgodnie z zasadami przyjętymi w biologii może też być np.: (L.) Moench.).
Następnie ewentualna uwaga w nawiasie

(Rost)
lub
(Rost Sł)
wskazuje, że nazwa ta (lub podobna, o czym niżej) jest notowana w Symbola ad historiam naturalem medii aevi lub (o ile brak jej w poprzednim dziele) w Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Po średniku podajemy dzisiejszą polską nazwę (o ile się różni od hasłowej), określenie bylina, krzew, drzewo, owad, ssak itp. z rodziny ... – tu polska nazwa rodziny, a w nawiasie, dużą literą – nazwa łacińska. Po przecinku można dodać krótką charakterystykę cech, zastosowania itp., o ile mają one związek z treścią naszych przykładów. Po średniku jak zwykle odpowiedniki łacińskie z naszych tekstów. Wszystko to dotyczy zarówno nazw jednoczłonowych (tj. haseł i znaczeń), jak i zestawień.

aa. Identyfikacja fakultatywna.

Jeżeli musimy przytoczyć w objaśnieniu dwie lub więcej możliwych identyfikacji, najpierw piszemy wszystkie łacińskie terminy, oddzielając je skrótem a., następnie po średniku wszystkie nazwy polskie, np.:

Orchis L. a. Gymnadenia R. Br., a. Listera R. Br.; storczyk a. gółka a. listera, rośliny z rodziny storczykowatych (Orchidaceae).

bb. Nazwy niezidentyfikowane.

Jeżeli jakiejś nazwy konsultant nie potrafił zidentyfikować, piszemy np.: »kiernozi korzeń« [roślina niezidentyfikowana]. Jeżeli ma się to odnosić do nazwy jednoczłonowej, zastępuje objaśnienie hasła lub rubryki.

cc. Szczegóły o Rostafińskim.

Jeżeli Rost notuje naszą roślinę w nieco innej postaci fonetycznej lub słowotwórczej, po dwukropku w obrębie nawiasu podajemy ten zapis, np. s.v. GLISTNIK:

(Rost: ziele od glistów); »gniazdo jaskołcze« (Rost: jaskółcze ziele).
Nie piszemy wcale (Rost), jeżeli dzieło to ma dla naszej rośliny tylko zupełnie inne, niezwiązane etymologicznie nazwy. Uwagę o Rost wpisujemy również pod innymi hasłami (np. nazwami zwierząt, minerałów), które notowane są w tym dziele.

b. Podział znaczeniowy.

aa. Gdy hasło jest z pochodzenia nazwą przyrodniczą.

Osobnymi rubrykami znaczeniowymi (tj. sygnowanymi cyfrą arabską) są przykłady przynależne do jednego rodzaju w systematyce (według przyjętej nomenklatury naukowej rodzaj oznacza się przez rzeczownik łaciński, pisany dużą literą, bez określenia), np. s.v. KMIN:

1. bot. Cuminum cyminum L. ...
2. bot. Carum carvi L. ...
3. bot. Conium maculatum L. ...
Użycia niedające się dokładniej zidentyfikować stanowią grupę ogólną, przykłady zaś, które można określić gatunkowo, są podgrupami (gatunek w systematyce oznacza się rzeczownikiem z przydawką pisaną w zasadzie małą literą).
Rasy i odmiany nie stanowią podgrup, mogą być natomiast zestawieniami (por c.). Możliwe są zatem następujące sytuacje:
  • W danym rodzaju mamy tylko użycia niewątpliwe jednego gatunku: objaśniamy rubrykę normalnie, dając od razu znaczenie szczegółowe (por. przykład dla hasła KMIN).

  • W danym rodzaju mamy tylko użycia niedające się zidentyfikować pod względem gatunku: znaczenie objaśniamy tylko terminem rodzajowym (wraz z nazwą polską i przynależnością do rodziny), np.:
    Lepidium sp. L.; ... . (sp = species).

  • W danym rodzaju mamy niewątpliwe przykłady jednego gatunku i część przykładów niemożliwych do zinterpretowania: objaśniamy według przykładów pewnych i jeżeli wiemy skądinąd (np. z opracowania „Rośliny polskie”), że w tym rodzaju były też inne gatunki, dodajemy na końcu uwagę, np. (nieautentyczne):
    bot. Rubus chamaemorus L.; ...; może też inne gatunki rodzaju Rubus.

  • W danym rodzaju mamy tylko niewątpliwe przykłady kilku gatunków: znaczenie nadrzędne objaśniane jest przez rodzaj, po czym bezpośrednio następuje podział na podrubryki, np. s.v. MAK:
    bot. Papaver sp. L.: ... (70):
    a. Papaver somniferum L.; ... (68):
    b. Zestawienie: »polny mak« = Papaver Rhoeas L.; ... (2):

  • W danym rodzaju mamy niewątpliwe przykłady kilku gatunków oraz przykłady wątpliwe: te ostatnie znajdą się w grupie ogólnej, pewne zaś staną się podrubrykami, np. s.v. KONICZ powinno być:
    bot. Trifolium sp. L.; ... (5): ...
    a. Zestawienie: »konicz biały« = Trifolium repens L.; ... (2): ...
    b. Zestawienie: »konicz czerwony« = Trifolium pratense L.; ... (2): ... .

Uwaga: Przez odpowiednią nazwę przyrodniczą rozumiemy tu pierwotne określenie rośliny dla bot. i pierwotne określenie zwierzęcia dla zool. Tak więc KONIK oznaczający roślinę nie należy do omówionego tu typu przykładów.

bb. Gdy hasło nie jest z pochodzenia nazwą przyrodniczą.

W takim wypadku nazwy przyrodnicze stają się nową rubryką znaczeniową (osobno dla wszystkich zool. i dla wszystkich bot.), zatytułowaną: Nazwy zoologiczne – lub: Nazwy botaniczne. Tak np. s.v. KONIK powinno być:

1. Dem. od „koń” ‘zwierzę domowe’ ...
2. zool. Locusta viridissima L. ...
3. Nazwy botaniczne ...
a. Trifolium sp. L. ...
b. Medicago sativa L. ...

cc. Roślina i jej owoc oraz zwierzę i jego skóra.

Użycia oznaczające roślinę jako całość odróżniamy znaczeniowo od znaczenia jej owocu i umieszczamy w dwóch osobnych rubrykach znaczeniowych. Rubryka dotycząca owocu następuje bezpośrednio po rubryce odnoszącej się do danej rośliny. Gdy mamy owoce różnych roślin, są one również osobnymi znaczeniami. A więc s.v. ORZECH schemat układu będzie prawdopodobnie następujący:

l. bot. Juglans regia L.; orzech włoski ...
2. Owoc orzecha włoskiego ...
3. bot. Corylus avellana L.; leszczyna ...
4. Owoc leszczyny ...
W znaczeniach, gdzie użycia te trudno rozróżnić, nie dzielimy materiału, lecz po objaśnieniu dajemy uwagę: (roślina lub jej owoc).
Identycznie postępujemy ze zwierzęciem i jego skórą lub futrem, por. hasło KOZA.

c. Zestawienia.

aa. Pod członem rzeczownikowym.

Pod członem rzeczownikowym będącym z pochodzenia odpowiednią nazwą przyrodniczą (por. Uwaga do b.aa.) postępujemy z zestawieniami następująco:
Gdy w danym gatunku zestawienie występuje obok przykładów jednoczłonowych, zostaje ono podporządkowane znaczeniu, np. s.v. KOPR:

1. bot. Anethum graveolens L.; ... (56):
Zestawienia: »kopr ogrodny« (2): ...
»kopr polski« (1): ...
»kopr prosty« (2): ...
»swojski kopr« (27): ...
2. bot. Foeniculum capillaceum Mansf.; ... (166): ...
Zestawienia: »leśny kopr« (1): ...
»włoski kopr« (164): ...
Gdy w danym gatunku są tylko przykłady występujące jako zestawienia, stają się one osobną rubryką lub podrubryką, np. s.v. KORYJANDER:
1. bot. Coriandrum sativum L. ...
2. bot. Zestawienie: »czarny koryjander« = Nigella sativa L. ...
3. bot. Zestawienie: »czarny koryjander« = Brassica nigra Koch. ...
4. bot. Zestawienie: »koryjander studzienny« = Adiantum capillus – Veneris L. ...
Por. też przykład dla hasła KONICZ w b.aa.
Gdy całe hasło botaniczne składa się tylko z zestawienia jednego gatunku, nadrzędnie podajemy objaśnienie rodzaju, poniżej zaś notujemy zestawienie wraz z objaśnieniem gatunkowym. Np. s.v. GLIKA powinno być:
bot. Berberis sp. L.; berberys, roślina z rodziny berberysowatych (Berberidaceae):
Zestawienie: »czerwona glika« = Berberis vulgaris L.; ...
Gdy rzeczownik nie jest z pochodzenia nazwą przyrodniczą (jak w wypadkach opisanych w b.bb.), zestawienia należą do osobnej rubryki znaczeniowej. Jeżeli nie ma obok nich nazw jednoczłonowych, nazywamy odpowiednią rubrykę:
Zestawienia w funkcji nazw botanicznych
(po wyczerpaniu znaczeń właściwych) i wymieniamy je alfabetycznie, bez wewnętrznej numeracji, każde ze swoim pełnym objaśnieniem. Gdy materiał taki ogranicza się do jednego zestawienia, formułujemy tytuł w sg i od razu je wymieniamy, np. s.v. KALETA:
2. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »kaleta pasterska« = Capsella bursa – pastoris L.
Gdy w znaczeniu Nazwy botaniczne (por. b.bb.) mamy zarówno nazwy jednoczłonowe, jak i zestawienia, układ tej rubryki powinien być następujący, np. dla hasła JĘZYCZEK:
4. Nazwy botaniczne (22): ...
a. Plantago lanceolata L.; ... (4):
b. Zestawienia w funkcji różnych nazw botanicznych (18):
»języczek gęsi« = Cichorium intybus L. ...
»jelenie języczki« = Scolopendrium officinarum Sw. ...
»psie języczki« = Anchusa officinalis L. ...
»wrobli, ptaszy języczek« = Polygonum aviculare L. ...
Jeżelibyśmy mieli w materiale dla danej rośliny zarówno nazwy jednoczłonowe, jak i zestawienia, te ostatnie byłyby podporządkowane odpowiedniemu znaczeniu, np.:
2. Nazwy botaniczne (10):
a. ... (3): ...
Zestawienie: »...« (1): ...
b. ... (2): ...
c. Zestawienia w funkcji różnych nazw botanicznych (5): ...
Jeżeli obok nazw jednoczłonowych (i ewentualnie z podporządkowanymi im zestawieniami) mamy tylko jedno zestawienie w funkcji nazwy innej rośliny, rubryka ta wygląda następująco:
2. Nazwy botaniczne ...
a. ...
Zestawienie: »...« ...
b. Zestawienie: »...« =...

bb. Pod członem przymiotnikowym.

Jeżeli człon przymiotnikowy zestawienia wykazuje żywą łączność z którymś ze znaczeń, zestawienia znajdą się w normalnej części frazeologicznej, np. s.v. DZIKI znacz. 1.b.
Przy braku związku znaczeniowego zestawienia takie gromadzimy w osobną rubrykę zatytułowaną:

Zestawienia w funkcji nazw botanicznych
(identycznie jak dla faktów opisanych w aa. przy omawianiu znaczeń wtórnych), np. s.v. GĘSI, gdzie występują zestawienia: »gęsi groch«, »gęsi języczek, język«, »gęsia noga«, »gęsi polej«, »gęsie ziele«.
Pod członem przymiotnikowym oznaczającym kolor zestawienia botaniczne znajdą się w osobnym znaczeniu:
Zestawienia w funkcji nazw specjalnych,
gdzie będą stanowić jedną z podgrup, na równi z terminami przynależnymi do innych dziedzin (por. hasła CZARNY, CZERWONY).

cc. Oddzielne lub łączne traktowanie zestawień ze względu na znaczenia.

Równobrzmiące zestawienia o różnych znaczeniach są osobnymi jednostkami, np.:

»jeleni korzeń« = Peucedanum cervaria L.; ... (6):
~ Zestawienia: »jeleni korzeń biały« (1): ...
»jeleni korzeń czarny« (2): ... ~
»jeleni korzeń« = Polygonatum multiflorum All. ...
»jeleni korzeń« = Chenopodium botrys L. ...
Przykład ten pokazuje również, jak należy postępować z dalszymi zróżnicowaniami zestawień w obrębie tego samego gatunku.
Różnobrzmiące zestawienia o tym samym znaczeniu łączymy we wspólnym zapisie, por. »wrobli, ptaszy języczek«, »gęsi języczek, język« (w ostatnim przykładzie, wbrew przyjętej u nas zasadzie, warianty słowotwórcze traktujemy jak synonimiczne, tj. dajemy dla nich statystykę).