[zaloguj się]
[pdf]

BARAN (375) sb m

Pierwsze a jasne; N sg -rån, w pozostałych przypadkach -ran- (11 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl du
N barån barani, barany
G barana baran(o)w baranu
D baranowi baran(o)m
A barana barany baranu
I baran(e)m barany
L baranie barani(e)ch
V baranie

sg N barån (100). ◊ G barana (30). ◊ D baranowi (7). ◊ A barana (65). ◊ I baran(e)m (20). ◊ L baranie (9). ◊ V baranie (5). ◊ pl N barani (7) FalZioł (2), HistAl, Leop (2), BibRadz, Mącz, barany (4) Mącz, RejPos, GostGosp (2). ◊ G baran(o)w (65). ◊ D baran(o)m (1). ◊ A barany (42). ◊ I barany (14). ◊ L barani(e)ch (4). ◊ du G (cum nm) baranu (1) BielRozm 3. ◊ A (cum nm) baranu (1) BielKron 37.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Racicowe zwierzę domowe ‒ tryk; agnus Mymer1, Mącz, Calep; aries Murm, Mącz, Cn; geopon, petro, vir ovium (de aureo ariete: vir gregis, ponti victor) Cn (311): BierEz H2v, K4 [3 r.], M2 [2 r.], M2v, M4 (11); Murm 39; Mymer1 26; Báranowi przirodzono Skopy wzgardzać FalZioł IV 2d, +6c, IV 1d, 2c, 2d [4 r.], 3a [2 r.]; LibLeg 11/109 [2 r.]; RejRozpr Ev; ZapWar 1543 nr 2581; Wim ze owo bywa ſlotko. Gdy glową ſwietego Iana Daż czalowacz za barana. RejKup k3; HistAl M6; MurzOrt B3; ſtháli ſie Kxiąźętá iey [córki syjońskiej] by báráni nienayduiący páſtwey: y ſſli bez śił przed wiodącym do więźienia. Leop Thren 1/6, 1.Reg 25/18, 4.Reg 3/4, Ps 64/14, Is 34/6; Bo iż tu nie Wáłaſzy/ to iuż pewnie wiemy. Bo ſám lazł ieden przez płot/ ma by báran iáycá RejFig Bb8v, Eev [3 r.]; á wſzákoż ie [opornego Izraela] Pan páść będzie iáko bárána ná rowninách. BibRadz Os 4/16, Ier 11/19, Am 6/4; BielKron 15v, 54 [2 r.], 63v, 260 [2 r.]; Mącz 64b, 74c; Prot B4; SienLek 244v, X; vyrzyſz iáſniey niżli ſłońce ty kupce [...] ktorzy iáko Páweł ſwięty powieda/ kupcżą námi iáko bárány/ á my ſie dziś w tym niektorzy nie obacżymy. RejAp 148v; RejPos 198; RejZwierc 6, 64 [2 r.], 65 [3 r.], 111, 234v, 245v; Baranowi go [Ulissesa] rownam ja kędzierzawemu, Ktory pięknemu stadu wodzem jest owczemu. KochMon 26, 26; Bo niezbożnicy poginą/ á nieprzyiaćiele Iehowy iako cená báránow zniſzcżeią/ zdymem poydą. BudBib Ps 36/20, Am 6/4; CzechRozm 261v; KochPs 73; CzechEp 93, 307, [406]; Calep 44b, 94b, 95a, 971a; Bárány odeymowáć od owiec/ y ták ie przypuſzcżáć/ coby ſie ná cżás dobry lęgły iágniętá GostGosp 106, 118, 167, 1120; KochAp 9; KmitaSpit A2v, B2, B4, B4v [2 r.], C3, C5; PowodPr 74; CzahTr D3v, E3.
Przysłowia: pátrzayże álić Kunie futro/ Albo Wilcże/ dáleko przed Báránem ſtoi/ Lecż nie dziw/ bo ſie Báran záwżdy Wilká boi. RejWiz 123v.

Patrz y w ten kąt y w drugi ieſtli wſzytko ſpełna Bo iaki bywa baran taka na nim wełna RejJóz G3v.

Ták kazał ſwięty Mikołay Bo ieſtli mu báráná daſz Pewny pokoy od wilká maſz RejRozpr B; RejKup Rv.

Więc gdy Iáſiek doroście á ktemu Hánuśká/ To wełnę by z báraná drą s páná tátuśká. RejWiz 57. Ná pirwſzy rok da ſie zdáć á nic nie pokupi/ A onego co piſzcży by báráná łupi. RejWiz 123v, 98v; RejZwierc 78 [ogółem 4 r.].

Báránie cżemu mię nie cżćiſz/ Iż przedemną wodę mąćiſz BierEz M2; Bo tám ſnádnie o niezgodę Częſto báran mąći wodę RejRozpr D4; StryjKron 497; CzechEp 93, 97 [2 r.]; odpusc mi w proszę tak wielkaby temu przyczynabyła, iako Esopowemu wilkowi, coponiży rzeki winił barana żeby mu wodę mącił. ActReg 173 [ogółem 7 r.].

Záwżdy koth mocnieyſzy niż myſz/ á lew niż báran SienLek 31.

Wilk rad kiedy cudzego/ Báraná oſkubye/ Ale też w lás nie záwżdy/ w cáłey bieży ſzubye. RejZwierz 129; RejZwierc 115.

OrzRozm O1; Ich mość Pánowie Senatorowie/ wſzyſtko pomoderowáć mogą/ dogadzáiąc temu/ áby y wilk był ſyt y báran cał zoſtał. GrabPospR Nv.

yako mawial on Woiewoda/ kiedi Owce ſtrziga na branie [lege: baranie] Welna trzeſtzi PaprUp E3; CzahTr E4v.

Ać mało o wolno dzbamy [!] Kyedy wiecz barana mamy RejKup x7v; O tęć [wełnę] nam iedno idzye/ o Báráná máło/ Choćby iey wierę ná nim namniey nie zoſtáło. RejWiz 106v.

Bárnádyńſka poſtáwá ále wilcże ſerce/ Zágryznąwſzy báráná goni drugie ieſzcże. RejWiz 77.

Y baran bi wilka vbodl Bi mu go związawſſi prziwiodl RejRozm 393.

Ale więc trudno z wilká vcżynić báráná/ Tákże też więc dobrego s tego złego páná. RejWiz 78.

iuż báran wrzeſzcży á wełná ná nim trzeſzcży RejZwierc 72.

RejFig Aa5; Oto piekło maſz ſzátáná Związánego iák báráná. MWilkHist Fv; Ták ſpętáią pány y pożoną iáko bárány w cudze ſtrony. SkarKazSej 705b [ogółem 3 r.].

Wyrażenia: »czyściony baran«: Vervex, Skop/ cziściony báran. Mącz [489]a.

»barany polskie«: Pánie Stáre/ álbo Dworki máią ſie tego vpomináć/ áby bárány polſkie do owiec miewáły: bo tám wełná lepſza. GostGosp 118.

»turecki baran«: A w ten cżás z dworu wychodźił Turecki báran z wielkim ogonem iáko by kobiałką BielKron 458.

»złoty baran; baran złoty (złotorunny, ze złotą wełną)« (1 : 3): A gdy byli nad morzem/ vkazáłá ſie im mátká Nefele dzyerżąc báráná ze złotą wełną BielKron 54, 54 marg, 468v; Iż niemógł [Phrixus] śioſtry nieſczęſnéy rátowáć: Którą z nim ſpółem báran złotorunny/ Po morzu nośił GórnTroas 67.

Szeregi: »barany (barani) albo (i, jako i) kozły (kozłowie); kozieł (kozły) (abo) baran (barany); kozły z barany« (3 : 2 : 1): FalZioł IV 2d; [niewiasty pigmejskie] ná bárániech álbo kozłach ieżdzą/ ſtrzeláią z łukow ná żorawie. BielKron 8v; RejAp 3v; RejPos 323; BudBib Zach 10/3 marg; KlonWor 19.

»owce (i) barany (baran); barany (baran) i (albo) owce (owca)« (7 : 2): Ia kom ya przsyna [!] Mego ⟨Mikolaya⟩ nyeposczwal dw owczu ytrzeczego Barana ZapWar 1506 nr 2035; Powyesz thesz yſz dothych myasth owyecz Baranow pastherze s pol Cro yego m. pana mego nyespandzily. LibLeg 7/33, 6/118v, 7/9 [2 r.], 33, 103 [2 r.]; Leop Gen 30/41.

»skop albo baran; baran (albo) skop« (1 : 2): Mącz 5d, 16a; Skop álbo Báran/ zá trzy groſze. SarnStat 303.

a. W Starym Testamencie i w starożytności: baran jako zwierzę ofiarne; arvix Cn; agnus, aries, ovis Vulg (133): KrowObr 141v; Leop Gen 15/9, Lev 8/20, Num 6/19; Ale ieſliż ſie zdobyć niemoże ná báráná/ tedy niech weźmie parę ſynogárlic/ ábo parę gołąbiąt BibRadz Lev 12/8, 3/7, Num 15/11[12], 1.Reg 15/9, Mich 6/7, 3.Esdr 6/29; BielKron 37, 38; Otóż maſz báránká twégo Meſyaſzá/ áby báráná zgłádźił: którego pierwéy ofiárowano/ á pothym iedźiono BiałKat 346; y ſzedſzy Abráhám wziął báráná onego/ y przyniosł go ná cáłopalenie zá ſyná ſwego. BudBib Gen 22/13, 22/13, Ex 29/40, Lev 14/21, Num 7/17, 29 (9); CzechRozm 261v, 263 [2 r.], 266; SkarŻyw 286; CzechEp 304, 317; SkarKaz 488b.
Zwroty: »ofiarować barana (barany) [szyk zmienny], ofiarę uczynić z barana, ofiara (z) barana (baranow)« (30): KromRozm II kv; GliczKsiąż N7, N8; KrowObr 85 [2 r.], 182; Leop Lev 8/18, 22, 19/21, Num 6/14, Is 1/11, Ez 43/23, 25; Przytym [ma oddać] winá czwartą częſć Hinu/ ku pokropieniu ofiar palonych/ ábo ku ofierze iednego Báráná. BibRadz Num 15/5, Lev 23/18, 19, Is 60/7; Ale Frixus cáło przeſzedł do Kolchis krolá Oety/ tám báráná Marſowi ofiárował BielKron 54, 37; WujJud 147v; BudBib Lev 14/12, Num 7/21, 23 [2 r.], 29/29 [2 r.], 32 [2 r.], 36 [2 r.]. Cf »barany doskonałe«, »baran łoński«, »baran niepokalany«.

»barany (barana) palić (spalić), zapalenie baranow« (4): ktorzy [żydowie] ná Ołtarzách kámiennych ćielce/ kozły/ y bárány palili/ kiedy ofiárę Panu Bogu tzynili KrowObr 102v; Zupełne offiáry tucżne będęć offiárował z zápaleniem Báránow Leop Ps 65/15, Lev 8/21; MWilkHist F4v.

»barana pożywać, pożywanie barana, jeść barana, jedzenie barana« (4): pomáżecie podwoie obá v drzwi y z wirzchu w domiech ſwoich/ gdzye będzyecie ieść báráná oney nocy BielKron 30; CzechRozm 82v, 86, 97v. Cf »baran paschy«.

»barana (u)czynić« (4): Iednego Báráná vcżyniſz poránu/ á drugiego báráná vcżyniſz miedzy wiecżory. BudBib Ex 29/39, 29/38, 41.

»(za)rzezać itp. barana« [szyk zmienny] (10): A Báráná zábije na offiárę ſpokoyną Pánu Leop Num 6/17, Lev 8/24, 2.Par 7/5; Y zárzeze báráná ná mieyſcu gdzie rzeżą ofiárę zá grzech/ y ná cáłopalenie BudBib Lev 14/13, Is 29/1; CzechRozm 24; KochPs 95; tákże y báráná rzezánie [opisał Mojżesz]/ krwią iego podwoiow mázánie CzechEp 366, 366; PudłFr 48. Cf »baran a(l)bo kozieł«.

Wyrażenia: »baran Abramow«: Poſt. Báran Abramow. BielKron 260 marg.

»barany doskonałe« (3): Záś dniá ſiodmego [ofiarować będziecie] ćielcow ſiedm/ báránow (ſtárych) dwa/ báránow łońſkich cżternaśćie doſkonáłych. BudBib Num 29/32, 29/29, 36.

»baran(y) łoński(e) (roczni(e), baran(y) łońszczak(i)« (21): Ktemu ieſzcze będźiećie ofiárowáć Kozłá iednego zá grzech/ y dwábárány łońſzczaki zá ofiárę ſpokoyną. BibRadz Lev 23/19; Nád to [dał] dwá Woły/ pięć Skopow/ pięć Kozłow/ pięć Báránow rocznych ku ofierze ſpokoyney [et in sacrificium pacificorum boves duo, verveces quinque]. BibRadz Num 7/41, Lev 12/6, 23/18, Num 7/47, 53, 65; BudBib Ex 29/38, Num 7/17, 21, 29/30, 32 (14). Cf »barany doskonałe«, »cielec, baran«.

»baran niepokalany; barany niepomazane« (1 : 1): offiáruieſz ćielcá z ſthádá niepokálánego/ y báráná z trzody niepokálánego [et arietem de grege immaculatum]. Leop Ez 43/23; Dniá oſmego wzyął dwu báránu niepomázánych/ tho ieſt zdrowych [...] ofiárował to v drzwi kościelnych BielKron 37.

»baran paschy« (7): Potym gdy mowi o pożywániu báráná Páſzchy [!]: thedy mowi/ ſtrzedz będzieſz tey rzecży áż ná wieki. CzechRozm 86, 82v, 97v, 99v, 101v; CzechEp 366 [2 r.].

»baran poświęcenia«: I wźiął moſthek z báráná poświęcenia [de ariete consecrationis] podnioſl go przed Pánem/ ná ſwoy dział Leop Lev 8/29.

»barany zupełne«: będzie cżynić cáłopalenie Iehowie śiedm ćielcow y śiedm báránow zupełnych [integros (marg) immaculatos (–)] BudBib Ez 45/23.

Szeregi: »cielec (cielce) (i) baran(y); barany a (i) cielce« (14 : 1) Leop Lev 8/2, Ez 43/23; A obiátá ich/ y zákrapiániá ich do ćielcow/ do báránow (ſtárych) y łońſkich BudBib Num 29/30, 7/15, 21, 29/29, 33, 37 (13). Cf »baran niepokalany«, »barany zupełne«.

»baran (barany) a(l)bo (i) kozieł (kozły, koźlęta); kozieł (kozły, kozy) (i) baran (barany)« (7 : 5): RejPs 74v; KrowObr 102v; BibRadz Lev 23/19; BielKron 30; RejPos 32v; BudBib Ex 12/5, I 36, 49v marg, Lev 1/10, Is 34/6; Tobie [Boże] pádnie zárzezány Koźieł/ y báran wybrány KochPs 95; WujNT Ioann 4/23. Cf »baran łoński«.

»baran(y) i (albo) owca (owce); owce (owca) i (a) baran (y)« (4 : 3): a tamo był ſtáw/ w którym omywáno barany albo owce ku ofiarowaniu. OpecŻyw 58; Leop Num 6/14; BielKron 37 [2 r.]; BudBib Gen 32/14, Lev 14/10; MWilkHist F4v.

»baran (ani, i) woł; woły (i) barany« (7 : 2): RejAp 8v; Iż dałćibych ia tobie miły Pánie wiele wołow y báránow zá wyſtępki ſwoie RejPos 119v, 13v, 147v, 171, 328v; RejZwierc 44; CzechRozm 238v; KochPs 6.

Przen: Ofiara (1):
Wyrażenie: »baran ofiarowany«: O doſyć ći dźiś miedzy Kśiędzmi Iudaſzow ieſth: ktorzy iedno że nie pożrą Ołtarzá poſpołu z ofiárą/ ktorzy z Ołtarzá báráná ofiárowánego Bogu biorą/ á Ołtarz pokádźiwſzy/ dymem Bogá odpráwiáią OrzRozm H2.
b. Rzeźbiony lub inaczej wykonany wizerunek barana (21):
α. Wyrzeźbione w kamieniu dwa barany o jednej głowie w funkcji postaci literackich (jako osoby dialogu satyrycznego) (19): SWięte piſmo powiáda: Ieſli przeſtániećie Wołáć/ kámienie będzie/ kiedy wv nie chcećie. Iuż tedy náſz cżás przyſzedł/ Báránie wołaywá/ Krolom/ Pánom/ Biſkupom/ wſzem nie przepuſzcżaywá. BielRozm 3, 8.
Zestawienia (nazwy postaci dialogu): »baran lewy« (6): Báran Lewy BielSat C3v did; BielRozm 10 did, 16 did, 24 did, 30 did, 32 did.

»baran prawy« (7): Rozdźielenie Oſme. Báran Práwy. BielSat D3 did; Rozdzielenie Pierwſze. Báran Práwy mowi BielRozm 3 did, 13 did, 21 did, 28 did, 31 did, 34 did.

Zestawienie (tytuł utworu): »Rozmowa (przedmowa) dwu baranow (baranu) o jednej głowie itd.« (4): Rozmowá nowych Prorokow/ dwu Báránow o iedney głowie/ ſtárych obywátelow Krákowſkich/ o przemiennośći ninieyſzego wieku náprzećiw ſtáremu/ w porządkách/ w obycżáiách/ y w ſpráwách ludzkich. BielRozm 2, 3, 4 żp.
β. Potrawy w kształcie barana (2):
Wyrażenie: »pozłocisty baran; baran pozłocisty« (1 : 1): A bogácą cudze kramy Pozłocone Márcepany Nuſz vſpániny/ Cenádry. Poſloćiſty Báran z fladry RejRozpr G3; ná iedney miſie báran pozłoćiſty/ ná drugiey lew RejZwierc 58v.
c. Futro baranie, kożuch (9): Pánie miły źimá bliſko/ Bárzo wąſkie mam ſukniſko. Ieſli Báráná nie będzie/ Pewnie ząb o ząb zágędzie. RejZwierc 234v; Bo Krolowie w báraniech obecnie chodzili/ Tym czáſem máſztalerze liſami nákryli. MycPrz B2.
Zwrot: »podszyć baranem« (2): Lepiey podſzyy [szatę] Báránem/ á záchoway grunty. BielSat C4; BielRozm 21.
Wyrażenie: »barany podbity« (2): Item Maſurkovi rzeznykowy ſchubką ſcharą Barany podbithą vkradl ſkthora yeſth pogiman LibMal 1548/139v, 1552/171.
Przen: Biedak (3): Przybiją kártę v drzwi iż koleyą iutro/ Będą ſądzić/ pátrzayże álić Kunie futro/ Albo Wilcże/ dáleko przed Báránem ſtoi RejWiz 123v; Azaſz nie náwieſza kolnierzow Liśich páchołkom ná ſzyi/ á w tyle báran dyſzy RejZwierc 66v.
Wyrażenie:»ubogi baran«: Przidźże do iákiego práwá/ [...] áno ſpráwuie ſwoię rzecż vbogi liśi kolnierz/ á iáko ſobol przydzie/ pomkni ſie wierę liſie/ ſiędzye tu ſobol. [...] A vbogi Báran ten muśi zá piecem cżekáć áż ſie y Tchorze pirwey odpráwią. RejZwierc 70v.
2. teol. Symboliczna nazwa Chrystusa Odkupiciela; agnus Vulg (23): MurzNT Ioann 1/29 marg; Tákże w nowym Teſtámencie Chriſtuſá Ian [...] [zowie] Báránem. CzechRozm 266, 304.
Wyrażenia: »Baran Boży« = AgnusDei: cżym śmierdźi Kátoliká Rzymſka przed máieſtátem páná zaſtępow/ y przed Báránem Bożym. CzechEp 27.

»baran Chrystus (Chrystus Jezus, Jezus Mesjasz, Jezus Pan nasz, Jezus Syn Boży); Chrystus Pan (Jezus Chrystus Syn Boży) baran« (6 : 2): [głupia jest duma ta mnichowska] chćieć cżłowieká ktorego/ [...] porownáć z onym namileyſzym Iezuſem Chriſtuſem ſynem Bożym/ báránem grzechy świátá noſzącym CzechRozm 210, 24v, 219v, 262; CzechEp 366, 367; NiemObr 119 [2 r.]. Cf »niepokalany baran«, »baran grzechy świata noszący«, »baran zabity«.

»niepokalany baran; baran nienaganiony, niepokalany, niepomazany« (1 : 4): CzechRozm 24, 209v, 219v; CzechEp 318; iż nie rzecżámi káżącymi ſię/ śrebrem/ ábo złotem/ wykupieni ieſteśćie/ [...] ále drogą krwią báráná nienágánionego/ y niepokalánego Chriſtuſá. NiemObr 119. Cf »baran niewinny«.

»baran niewinny; niewinny baran« (1 : 1): [Chrystus] grzechy twoie wſzyſtkie/ iáko ieden niewinny y niepokalány báran/ ná ſie wźiął CzechRozm 209v, 24.

»baran grzechy świata noszący« (3): CzechRozm 210; [Mojżesz opisując cielesne wybawienie z niewoli egipskiej] opiſał [rzeczy] duchowne/ [...] y wybáwienie z niey [niewoli szatana] przez kreẃ báráná grzechy świátá noſzącego Chriſtuſá Iezuſá páná náſzego. CzechEp 366, 303. Cf »baran Chrystus«.

»baran zabity, zamordowany; zabity baran« (4 : 2): CzechRozm 24, 24v, 30, 35v; Iáko [...] w báránie Iezuśie Meſyaſzu w Ieruzálem zámordowánym [się to pokazało], CzechEp 366; Tu ná tym mieyſcu Piotr ś. przypomina cżłowieká Chriſtuſá páná: Báráná zá nas ofiárowánego/ y zábitego NiemObr 119.

Szereg: »baran i okup za grzechy świata«: Ktorego tenże Bog iego y oćiec vcżynił y poſtánowił [...] Báránem y okupem zá grzechy świátá. CzechRozm 11v.

W polemice religijnej (2): Bog wſzechmocny kośćiołem iey (rozumiey Ierozolimy) y báran. BudNT c2v [2 r.].

3. O człowieku (30):
a. Człowiek cnotliwy, sprawiedliwy, dobry, niewinny; wierny; bezbronny, słaby; agnus Vulg (17):
Przysłowia:RejRozpr B4; Bo wieręć w tey owcżarni [narodzie]/ Wilká drapyeżnego/ Naydzyeſz cżáſem co skubye/ Báráná nędznego. RejZwierz 109; RejPos 325; Skępiec gdzye może drze wełnę z Báráná/ Thák z vbogiego wziąć mu iáko s páná. RejZwierc 217; Gdyby ná woynie dárł ieden drugiego/ Lecż báráná drą wſzędy niewinnego. RejZwierc 228v [ogółem 5 r.].
Zwroty: »łęczyć od kozłow barany« = oddzielić dobrych od złych: Aż przydzye on Páńſki dzyeń od wiekow wybrány/ Gdy będzye racżył łęcżyć od kozłow bárány. RejPos 357v.

»sądzić miedzy baranem i baranem« = sądzić dobrych i złych: Ia ſpráwię wybáwienie owcam moim/ á nie będą więcey, podáne ná rozerwánie: y ſądźić będę między báránem y báránem. CzechEp 331.

»uczynić sąd miedzy barany a kozły« = sądzić dobrych i złych: Oto ia vczynię ſąd miedzy owcą a owcą/ miedzy bárány á kozły. BibRadz Ez 34/17.

»zgromadzić barany«: [Pan] Iáko páſterz ſtado ſwoie páść będzie/ rámieniem ſwem zgromádzi bárány BudBib Is 40/11.

Szeregi: »barany a kozły« cf »uczynić sąd miedzy barany a kozły«.

»barany i owce«: Wilcy do báránow y owiec przyſtáli. SkarKazSej 679b marg.

»wilk i baran; wilk z baranem; miedzy barany wilcy« (1 : 3 : 1): (marg) Oznáymuie [Pan] iż mocą Duchá świętego/ ták będą ſkroceni ludźie okrutni/ że ſię nád żadnym ſrożyć nie będą. (–) Wilk y Báran ſpołu ſię páſć będą BibRadz Is 65/25, Is 11/6; CzechRozm 113v marg, **v; SkarKazSej 679b.

b. Wyznawca religii chrześcijańskiej, czasem dotyczy zwierzchnika (w pismach polemicznych religijnych katolickich) (12): y polećił [Chrystus] mu [Piotrowi] przełożeńſtwo nád wſzytkimi owcami/ to ieſt nád ludem wſzytkim wiernym/ y nád bárány/ to ieſt nád wſzytkimi przełożonymi ich SkarJedn 63; SkarŻyw 601.
Zwrot: »paść (i rządźić) (owce i) barany« [szyk zmienny] (4): ktoremu [św. Piotrowi] pan Kryſtus klucze kroleſtwá nyebyeſkyego dał/ y owce y bárány ſwoye páść y rządźić kazał. KromRozm I E4; Páś owce moie: Páś bárány moie [bibl. Ioann 21/16]. SkarJedn 63, 77; SkarŻyw 599. Cf »owce, barany«.
Szereg: »owce (owieczki) (i) barany; barany i owce« (7 : 3): KromRozm I E4; SkarJedn A7v, 63 [3 r.], 77, 78, 152, 343; Tedy mu Pan zlećił vrząd y vcżynił go przełożonym Papieżem/ Oycem oycow/ Páſterzem/ Námieſtnikiem ſwoim/ mowiąc po trzy kroć: Páś owce/ y bárány moie. SkarŻyw 599. Cf »paść barany«.
c. obelż. Głupiec (1): Do Wſzetecżnikow. [...] A lepiey ſnadź byſcie ſie byli nie rodzili/ Widząc ony rádośći coſcie ie ſtráćili/ y coſcie ſie s tym ſwiátem á s cżártem bráćili. Nie ſmiech to báránie. RejZwierc 273.
4. zool. Ryba morska (według Pliniusza); aries Mącz, Calep, Cn (1):
Zestawienie: »morski baran«: Aries etiam est piscis marinus, Morski báran Mącz 16a.
5. Narzędzia (5):
a. Machina wojenna do rozbijania murów, taran; aries Mącz (1): Aries. Báran/ Skop nie cziśćiony/ nie klieſniony/ też naczinie álbo dziáło którym mury tłuką á łamią/ y miaſt dobywayą. Mącz 16a.
b. Przyrząd do wbijania pali i kamieni w ziemię, kafar; fistuca Mącz (2): Fistuca, Młot/ Kula Kloc álbo Báran/ Táran którym pale á zwłaſzczá moſtowe w ziemię wbiyayą/ Też którym kámienie w ziemię pobiyáyą kiedy brukuyą. Mącz 128d.
Szereg: »pień albo baran«: Fistucatus, Pálámi nábity/ też pniem álbo baranem tákowym w zimię wtłuczony. Mącz 128d.
c. Machina do podnoszenia ciężarow; chelonium, chelonia Mącz (1): Chelonium etiam vel chelonia, Náczinie nieyákie/ którym nieco cięſzkiego podnoſzą/ Kóło/ Báran/ álbo Szlifa/ też wáłki któremi wielkie fasy z piwnic wyciągáyą. Mącz 51c.
d. Stępa, prasa olejna; trapes vel trapetum Mącz (1): Trapes, vel Trapetum, mola olearia, Oleyny młyn/ oleyna ſtępá/ báran álbo práſá. Mącz 463a.
6. astron. Jeden z gwiazdozbiorów zodiaku; aries Murm1, BartBydg, Mącz, Cn; musmon vel musimon Cn (4): Aries. Der wider Baran. Murm 4; Mymer1 2v; BartBydg L3b.
Szereg: »baran albo skop«: Aries, signum zodiaci circuli unum e duodecim, Baran/ álbo/ Skop/ niebieskie známię Mącz 16a.
7. n-pers (2): LibMal 1544/81v; Tegoż cżáſu Piotr Dunin z domu Báránow Hetman/ ſtocżył bitwę s Pruſy v Pucki w Pomorſkiey źiemi BielKron 394v.

Synonimy: 1. cap; 5.b. kula, kloc, młot, taran; c. koło, szlifa; d. prasa, stępa; 6. skop.

Cf BAROROG

BC