[zaloguj się]
[pdf]

CZAS (17252) sb m

a jasne (w tym 342 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N czas czasy
G czasu czasów, czas
D czasowi, czasu czasóm
A czas czasy
I czasem czasy, czasami, czasmi
L czasie, czesie, czasu czasiéch, czesiéch, czasåch, czasoch
V czasie czasy
inne sg G a. D - ; pl A a. I - czasy

sg N czas (1265). ◊ G czasu (4519). ◊ D czasowi (42), czasu (10); -u MetrKor (2), WrobŻołt, Leop (2), GórnDworz (2), BudBib, MycPrz; -owi : -u CzechRozm (4 : 1). ◊ G a. D czasu (1). ◊ A czas (6333). ◊ I czasem (1920) [w tym 1 r.: czesem RejZwierc]; -em (223), -ém (1), -ęm (6), -(e)m (1690); -em : -ém : -ęm MurzNT (4 : 1 : 3); -(e)m : -ęm RejJóz (21 : 2), GórnRozm (20 : 1). ◊ L czasie (328), czesie (22), czasu (79); czesie RejFig, GrochKal; czasu PatKaz II; czasie : czesie : czasu FalZioł (11 : – : 3), BielKom (1 : – : 1), LubPs (1 : 1 : ‒), RejWiz (2 : 6 : ‒), Leop (5 : ‒ : 1), BielKron (10 : – : 66), GórnDworz (1 : 4 : –), HistRzym (5 : – : 2), BielSat (2 : ‒ : 1), RejZwierc (4 : 3 : ‒), BielSpr (1 : – : 1), KochPs (1 : 2 : –), SkarŻyw (28 : 1 : –), KochPhaen (2 : 2 : ‒), BielRozm (2 : 1 : ‒), SarnStat (51 : ‒ : 3). ◊ V czasie (3). ◊ pl N czasy (227). ◊ G czasów (1323), czas (1); -ów : czas ActReg (5 : 1) [w tym: do tych czasow : do tych czas (2 : 1)]; ~ -ów (174), -ow (15), -(o)w (1134); -ow MączLub; -ów : -ow MurzNT (1 : 6), Mącz (22 : 1), Oczko (10 : 2), KochPieś (1 : 1), PudłFr (2 : 1), KochWr (1 : 1), KochFrag (1 : 1), SarnStat (98 : 1). ◊ D czasóm (43); -óm (2), -(o)m (41). ◊ A czasy (768). ◊ I czasy (245), czasami (2), czasmi (2); -ami ActReg; -mi Diar; -y : -ami : -mi KołakCath (1 : 1 : –), KromRozm III (1 : – : 1); ~ -ami (1), -(a)mi (1). ◊ A a. I czasy (3). ◊ L czasiéch (106), czesiéch (3), czasåch (3), czasoch (2); -åch GórnRozm; czasiéch : czesiéch : czasåch : czasoch FalZioł (1 : – : – : 1), LubPs (8 : – : – : 1), RejWiz (2 : 1 : – : ‒), RejAp (2 : 1 : – : –), RejZwierc (11 : 1 : – : 1), SkarŻyw (1 : — : 2 : —); ~ -éch (6), -(e) (103); ~ -åch SkarŻyw (2), -ach (1) GórnRozm. ◊ V czasy (2).

Sł słp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Rzeczownik w funkcji podstawowej (3597):
1. Pojęcie nie przerwanego trwania; tempus Mącz, Modrz, Calag, Vulg, Cn; otium Mącz, Modrz, Cn; mora Mącz, Vulg; intervallum Mącz, Cn; spatium Vulg, Cn; hora Mącz (689): Nic ſie ták nie może táić/ Cżegoby cżás nie mogł odkryć BierEz G; BielŻyw 3, 7, 20, 128; Doſtoynoſć tey [liczby Trójcy] z tąd ſie vkazuie/ iże oto wſzelki cżas na trzy ſie cżęſći dzieli/ przeſzłą/ ninieyſzą/ y przyſzłą KłosAlg A2v; RejKup e3v; BielKom F4v; GliczKsiąż Nv; Bo cżás ktory vpłynie/ iuż ſie nie náwroći/ Práwie iáko letnia mgłá/ ták ſie bárzo kroći. RejWiz 190v, 53v, 65 marg, 159v, Cc5; RejZwierz aa2, 23v [2 r.], 109v, 114v, 141v; KwiatKsiąż L3v; Replicans tempus, Stáre á przeſzłe rzeczy czás záś odnawia. Mącz 305c; Ocia recte ponere, Czás dobrze obroćić. Mącz 348d, 91a, 184c, 277c, 427b, 472a [2 r.], 480d, 511a; Mieć też snim (ieſli czás ćierpi) łágodną rozmowę SienLek 24; RejAp AA6v, 199v; GórnDworz H6; RejPos 58v, 60; A thák cżłowiekowi nic nie ieſt droſzſzego iáko cżás RejZwierc 62v, B2, 122, 131v [2 r.], 159 [6 r.], 232v (15); RejZwiercTrzec Aaa2v; áleby to był cżas wypolelerował/ gdyby byłá wola Boza z śmierćią nievprzedziła. BudNT przedm c2v; PaprPan Z4v; SkarJedn 150; SkarŻyw 130; KochTr 25; GLádkość od ćiebie/ Venus; ále nietrwa w mierze: Bo co ty daſz/ to záſię znienagłá czás bierze. KochFr 54, 109; KochDz 104; ReszPrz 56; Sławá ſye żadnéy ſtrzelby y czáſu nie boi. PudłFr 10, 76 [4 r.]; ArtKanc R19; Kámień zláty vpada: á czás nieprzetrwáły Mármór łamie KochPropKKoch 4; PaprUp B; ZawJeft 29, 36; ActReg 133; Calep 1024a; GostGosp 8, 124, 148; Phil I; Czás łákomy nas pożrze/ y zágubi GórnTroas 31, 9, 30; GrabowSet C2, Iv, R4; Bo czás nie da trwáć żadnéy rzeczy w iednéy mierze/ A iáko wſzytko nieśie/ ták záś wſzytko bierze. KochFrag 20; OrzJan 30; LatHar 285; RybGęśli Bv, B3; JanNKar A2v; Ten [Bóg] cżáſom niewſtrzymánem bieżeć roſkázuie WitosłLut A6; SkarKaz 549b; GosłCast 74; SzarzRyt A.

czas czego (3): Przedłużay cżás myſli ſwey prętko rzecż wypráwuy BielKom C5; KochTr 17; Czáſu mowy o tym/ iuſz nam teraz nie ſtánie GórnRozm E.

czas do czego (22): Diar 27 [3 r.], 28, 36, 68; GliczKsiąż I6v; GórnDworz C8v; HistLan A3v; CzechRozm 149v; SkarŻyw 544; StryjKron 467; Ktoremu/ iż cżáſu do wywodzenia długiego tey rzecży nie doſtáło/ iáko ſię też w tym omawia/ tedy ſektćie Nowokrzcżeńſkiey kilká tylko przycżyn przywodźi CzechEp 326; CzechEpPOrz *4; BielSjem 29; Phil C3; LatHar 557, 590; SarnStat 1271; GrabPospR L2; PowodPr 10; SkarKazSej 704a.

czas czemu (1): A zwłaſzczá gdy y inemu lekárſtwu czáſu niemáſz: w nagłey rzeczy/ gdźie niemoc nie da ſye rozmyśláć. W tákich przyczczách/ śmiáłośći trzebá SienLek 32v.

czas ku czemu (10): BielŻyw 90; GliczKsiąż I6v; BielKron 254v; Mącz 144b, 196c, 369c, 469c; CzechRozm 242; WujNT Mar 6/31; A iże iuż nie ſtawa czáſu ku rozſądzeniu áreſtów: tedy oná ista cauſa zoſtawa, áże ná drugié Roki SarnStat 1297.

czas na co (9): Diar 22, 36; GliczKsiąż M8v; BielKron 408v; Mącz 463d; GórnDworz Y2v; SkarJedn 240; SkarŻyw 354; Ták wielka ieſt głębokość Chrześćijáńſkiego piſmá/ co dźień bych ſię miał czego w nim vczyć/ bych ſię go tylo ſámego od młodośći áż do zgrzybiáłośći vczył/ máiąc ná to wiele czáſu/ wielką pilność/ y więtſzy dowćip. SkarKaz 81a.

czas czyj (24): BierEz N3v; PatKaz III 142; RejPs 75v; BielKom D5v; GliczKsiąż G8v; Mącz 380a [2 r.], 451a; BielSat G3; HistLan F5; Ano kthoby ſie ná to dobrze rozmyſlił/ iż iedno dziś to náſz cżás właſny/ iutro iuż nie náſz/ y nie wiemy czo ná nas przypáść ma RejZwierc 66v, 160v [2 r.]; w inſze dni nie będźie ſpraw zátrudniał/ áni przekażał ſędźiom: á ſwoy cżás/ będźieli chćiał/ może pożytecżnie rozſzáfowáć. ModrzBaz 90v; SkarŻyw 428; ReszPrz 58; BielSen 16; BielRozm 8; CzahTr A3v. Cf »czas Panny Maryjej«.

cum inf (28): Ale ijż nie cirpi cżas powiedatz o iego zloſci/ przeto miloſciwy krolu Herodzie racży go nám przyſędzitz tym rychley ku ſmierci OpecŻyw 121v; RejKup y6, aa8, bb6v; RejKupSekl a8; KromRozm II m4; KromRozm III I8; RejWiz 32; Mącz 258d; GórnDworz H4v, Z6; RejPos 68v; BudBib b2; GórnTroas 52; Strum Q4; CzechRozm 1v, 249v; PaprPan Cc3, Gg; ModrzBazBud ¶6; KochOdpr A2; Bo niewiem ábyś y W. M. ſam/ gdyby kiedy cżás był cżytáć ie/ mógł to pochwa1ić CzechEpPOrz *3v; BielSjem 29; GostGosp 76; WujNT Hebr 11/15; SkarKaz 8a, 609a.

Przysłowia: Bo iáko mądrzy nápiſáli/ iż ſie cżáſy mienią á my ſie theż z nimi záwżdy mienić muśimy/ y káżde ſpráwy náſze. RejZwierc 188, A2.

czás Doktór káżdemu. KochTr 25.

Cżáśći trudne rzecży lecży BierEz 12.

Czás odmienny léczenia ma ſpoſoby tákié GosłCast 42.

Gdyż wieſz żeć cżás iáko wodá ciecże RejPos B.

Rozumem ma vprzédźić/ co inſze czás goi. KochTr 25.

W charakterystycznych połączeniach: czas lotny, łakomy, nienasycony (niesyty) (2), nieprzetrwały, niewstrzymany, wszelki, żaden (2); czasu omylność, przewleczenie (przewłoka) (2), skąpość; czas moj (2), nasz, swoj (15), twoj.

Frazy: »będzieli czas boży« = jeśli Bóg dopuści (1): Poiedziem nań [na sjem] ochotnie/ będzieli cżás Boży BielSjem 5.

»czas dopuści (a. dopuszcza)« (3): MiechGlab *3; Takież z drugiey ſtrony/ przypádnieli ná Zydowſki narod pierwey woyná/ będą ich Rzymiánie rátowáć z chući/ á vprzemie/ iákoby im cżás dopuśćił [prout eis tempus permiserit] Leop 1.Mach 8/27; KochCzJan A3.

»czasu (do)stawa (a. dostanie, a. zstawa)« (7): I czemuż na co inego czasu dostawa? Diar 36; GliczKsiąż L5v; GroicPorz A4; BibRadz I *5; CzechRozm 242; CzechEp 267; A záś wypowiedźieć/ áni mi ſłow/ áni głowy/ áni cżáſu doſtánie/ muſiał bym wyſtąpić z miáry/ ktorey piſánie liſtow podległo ReszList 165.

»czas ginie« = tempus abit Mącz (6): Mącz 104c; W opilſtwie cżás márnie ginie poććiwemu. RejZwierc A6v [idem] 62v, 227v, 238v; SarnStat 808.

»jest itp. czas, jest dosyć itp. czasu« [szyk zmienny] (8 : 8): RejPs 148; Diar 28, 92; iutro doſyć cżáſu będzie/ że ſie oboiá tá rzecż odpráwi. GórnDworz V3v, H4v, Dd5; RejPos 6v; A odpráwiwſzy ty domowe goſpodárſtwá/ oſiawſzy też dobrze/ więcz też nie wádzi/ ieſli cżás ieſt/ nowinki pokopáć RejZwierc 110v; KochList 3; BiałKaz F2; KochOdpr A2; CzechEpPOrz *3v; PudłFr 25; LatHar 590; Y przyśiągł przez żywiącego ná wieki wiekow [...]: Ze czáſu iuż nie będźie [quia tempus non erit amplius]. WujNT Apoc 10/6, Apoc 10 arg.

»czas się mieni (a. przemienia) itp.« [szyk zmienny] (12): LibLeg 11/41; Co dziś iednemu to potym drugiemu bywa/ ták cżáſy s fortuną ſie mienią/ iż żadna rzecż w ſwoim bycie ná wieki nie trwa BielKron 129v, 116v, 117, 129, 325; Cżáſy ſie przemieniáią/ ludzie ſie pogarſzáią HistRzym 49, 50v; RejZwierc A2, [282], 188, 236v.

»czas nadchodzi« (2): adest dies vel tempus, Czáś nádchodźił. Mącz 429c; GosłCast 75.

»czasu nie (do)stawa (a. zstawa, a. zstanie, a. (do)sta-nie)« [szyk zmienny] (21): RejKup g3; Diar 27, 44, 83; A gdy im cżáſu nie zſthawało/ wroćili ſię [sed reversi sunt hora conclusi Vulg] BibRadz 2.Mach 8/26; BielKron 244, 253v, 254v, 408v; HistLan A3v; KuczbKat 130; CzechRozm 13; PaprPan A4v, Cc3, Gg; ModrzBaz 90v; CzechEp 326; GórnRozm E; Boć mi czáſu nie sſtánie [Deficiet enim me tempus] gdybym roſpowiedał o Gedeonie WujNT Hebr 11/32; SarnStat 1297; SapEpit [B]2v.

»czasu nie masz [= non est]« [szyk zmienny] (19): RejKup e4v, y6; O czym teraz ſſyrzey mowić czáſu nyemáſz. KromRozm II m4; KromRozm III I8; Diar 36; BielKron 227v; Mącz 196c; OrzQuin Aa5; SienLek 32v; Iedno że iuż dziś niemáſz s to cżáſu/ bo kſiądz Biſkup do wiecżerzey gothowáć kazał GórnDworz Mm7v, Z6; RejZwierc 43v, 189; BudBib b2; CzechRozm 21, 249v; GórnTroas 52; SarnStat 1271; SkarKaz 8a.

»czas (nie) pomoże« (2): BierEz 12; Złym żonam czas nie [po]może, Im dalej, tym cięższe [łoż]e BierRozm 4.

»czas Panny Maryjej, Pana Boga, pański« [w funkcji wykrzyknika wyraża zdumienie, zaskoczenie] [szyk zmienny] (3 : 1 : 1): OrzQuin D2v; Odpowie Straż. A wierę niewieſz? dowieſz ſie gdy cie we dnie ná plác wywiodą. Tu Skotnicki/ Cżás pánny Máriey: y pomilcżawſzy trochę/ rzecże záś. GórnDworz S7 [idem WerGośc 248]; Mária Sálome/ záyrzawſzy w grob/ rzecże do drugich Máriy. O śioſtry? Páná Bogá cżás Iużći w grobie ćiáłá niemáſz. MWilkHist G4v; WerGośc 248; Czás páńſki, ó Boże moy: czy dobrze ia widzę. Onże ieſt, czy nie? CiekPotr 81.

»czas płynie (a. upływa); da(wa)ć czasowi upływać (a. upłynąć); z czasem płynąć; czas przepływający« [szyk zmienny] (6; 5; 1; 1): TLucżże miły Zegárze/bo w káżdey godzinie/ Miałby ſie każdy bacżyć/ iáko mu cżás płynie. RejZwierz 105v, 105v; ktorymi [naczyniami] godziny y czaſy rozmierzaią/ yże iakobyſmy przes to cżas przepływaiący y przechodzący widzieli. KwiatKsiąż L4v; RejAp 199v; RejZwierc 23v, 102v, 159, 232, 248v; Ia tedy izem [!] cżáſowi podcżás prozno vpływáć nie dawał/ vżywáiąc zabawek rozmáitych/ nápiſałem dwie kſiążecżce CzahTr A3v, A4v, C4v, [D]v.

»czas (p)okaże« (4): SkarJedn 125; Bóg ſam wié co dobrze/ Ale człowiek nie ieſt wto ták opátrzon ſczodrze/ Aby wiedźiał co z iego lepſzym: czás to potym Okaże/ lecz nam teraz tylko ſye ſni otym. KochDz 109; GórnRozm A2v; VotSzl B3.

»czas przeminie« (2): Abowiem w dobrey drużynie/ Niewiedzieć gdy cżás przeminie. BierEz R3v; RejZwierc 23v.

»czas (przy)niesie (a. przynosi), ma przynieść« [szyk zmienny] (19 : 1): Nam tesz niech dawa znacz yey m. czo czo [!] czas prziniesye LibLeg 11/43, 11/42v; RejJóz F7v, I7v, M6; HistAl E; RejZwierz 65, 117v; Mącz 121d, 315c; ſmierći áni żadnej przygody ſie nic nie lęka/ á thego co cżás przynieſie á co Pan Bog nań przepuśćić będzie racżył záwżdy z nieunioſłą myſlą cżeka RejZwierc 138v, 112, Aaa2; WujJudConf 227; KochOdpr Bv; KochFr 32, 123; KochPieś 22; KochSob 55; SarnStat 941.

»czas przychodzi« (1): ábowiem cżás y fortuná zwycżáiem wſzytkim przychodzą. BielKron 81v.

»czas się (s)kroci; czas krocić; krotkość (a. skrocenie) czasu; (nie)krotki czas« [szyk zmienny] (10; 2; 9; 5): LibLeg 7/31v; Bo cożkolwiek ſie ná ſwiećie dzieie Ze wſſego ſie krotkoſć czáſu ſmieie RejRozpr K4; RejJóz O6v; A tak przydzie ſię mnie wroczyċ Do domu niż tu czas kroczyc, RejKup h8v, x8, z3, z6; RejFig Cc4; BielKron 223; KwiatKsiąż M4v; SarnUzn D7; Ale iáko powiedam cżáſu niemáſz po temu: bo ledwe bym ich kilká wymienił/ áż bych zá ſkroceniem cżáſu/ ku krzywdzie drugim przeſtáć muſiał. GórnDworz Z6v; RejPos 128v; MycPrz II Cv; Strum Q3; CzechRozm 144v; StryjKron 467; NiemObr 24; GrabowSet C3; Ieſcze ſobie tym płáczem żalu przydáiećie: Czás ſie króći/ czy mię dźiś odpráwić niechcećie? WyprPl Cv; WujNT 293; SarnStat 400, 416, 1013, 1019, 1147.

»czasu szkoda« [szyk zmienny] (2): RejKup bb6v; Ná 24. 25. 26. cżáſu ſzkodá. SkarJedn 240.

»czas ucieka« (2): Czás vćieka/ iáko wodá KochPieś 54, 23.

»czas się wlecze« (1): WM namowiwszy powiedzą albo na piśmie przyślą dzisiaj, aby się czas nie wlokł a rychlej co kończyło, folgując niedobremu zdrowiu JKM. Diar 78.

»czas wzywa« (1): czás mię też ku inym rzeczam wzywa. OrzQuin Rv.

»czas (z)bieży (a. zbiega); bieg czasu« [szyk zmienny] (14; 1): RejKup x5v; RejWiz 5v; RejZwierz 68v, 114v; RejAp Cc8v; RejZwierc B2v, 159, 237v, 239, 253; Widziż/ wierny Chrześćiáninie/ iż iuż tęn rok minął/ á drugi idzie: cżás bieży á iáko wodá w byſtrey rzece vćieka/ á ná zad ſię nie wraca SkarŻyw 4; Wam/ bieg cżáſu żadnego Nie wádźi GrabowSet V4; JanNKar A3v, D2v; Do pułnocy gáchuie/ do południá leży: A w tym nieprzepłácony cżás iák ſtrzałá bieży. KlonWor 61.

»czasu zbywa« [szyk zmienny] (3): KwiatKsiąż Gv; Succisivis horis aliquid scribere. Y tedy y owedy ſie niektorych godźin dorwáć piſać kiedy czáſu zbywa. Mącz 30b; SkarŻyw 471.

»czas zdarzy« (1): Zaſz nie lepiey [...] Wydáć zá mąż pánienkę y przyiaciół nábyć. Lepiey niżli Proboſzcżá álbo Mnichá w ſzárzy/ Gdyż ſie dawno ſwiát plecie/ co komu cżás zdárzy. RejWiz 39.

»czas zejdzie (a. uchodzi, a. schodzi)« (6): Iechał ſobie pomáłu by mu cżás sſzedł mile. RejWiz 126, 68; Cżáſz niech dármo nie vchodzi. RejZwierc 23v marg [idem] Aaa3; GórnRozm H3; Ale káżdych gry dozwalamy mieć/ y chcemy áby czás zſzedł/ y dla ochłodzenia y ćwiczenia [Sed duntaxat quoslibet ludos habere concedimus et volumus, gratia temporis deducendi, et causa solatii, et exercitii habendi JanStat 559]. SarnStat 707.

»czas zniesie, znieść może« (3 : 1): GórnDworz Dd5; PaprPan C4v; A ieśliby cżás znioſł/ może też Kápłan tę náukę ludziom o Krztu Swiętego obrzędziech przecżytáć. KarnNap B3; SkarKaz )(4v.

Zwroty: »czasu czekać (a. oczekiwać)« [szyk zmienny] (6): RejJóz E5v; Diar 22; BielKron 208v, 242v; BielSat H2; Zyy dobrze nie odkłádáiąc: Bo dálſzych czáſow czekáiąc/ Niepodobnym obyczáiem/ Nie począwſzy żyć/ przeſtáiem. KochPieś 48.

»dać czas« = pozwolić (3): GórnTroas 52; PAnóm Rádóm náſzym/ y Poſłóm Ziemſkim/ niżéy opiſánym w tym dáć czás/ áby ná tę ſpráwę ná Séymie onym bez bytnośći náſzéy wotowáli SarnStat 47, 151.

»czasowi, czasu folgować; czasu sfolgowanie« [szyk zmienny] (9 : 1; 1): Diar 41, 44, 47; á zá málucżkie cżáſu sfolgowánie/ wielkie złe od ſiebie bácżny cżłowiek ſnádnie odegnáć może. RejZwierc [782]v; MycPrz II Cv; Strum Q3; ácżby ſie mogło ſzyroko/ dowodnie y doſtátecżnie odpowiedźieć/ wſzákże cżáſowi folguiąc/ tákći ná nie krotko odpowiem. CzechRozm 172, 2, 59; GostGosp 6; OrzJan 80.

»czas gubić; zgubienie czasu« (1; 1): zdało się im potrzebną omowkę tego uczynić a okazać, kto i co ten czas zawżdy gubi. Diar 64; SkarKazSej 695b.

»czas kazić (a. przekazywać)« [szyk zmienny] (3): RejJóz Ev; A niechczeſli Czaſſu kazyċ Iuż to zato tak raċ zrazyċ RejKup bb5; Diar 36.

»czas mitrężyć« (1): Gdyż ſzkodá ná tym y cżáſu mitrężyć KlonFlis E2v.

»czas nałożyć, przyłożyć czasu« (3 : 1): Bo ácżby cżás náłożył yákiſz kolwyek/ á wnim ſie nye pilnye vcżył/ áni theż wtem coby przed ſię wzyął przetrwał/ cżás on nye vżytecżny ále márny á poprozny będzye. GliczKsiąż Nv, M8v, Nv, Ov.

»(nie) mieć (a. miewać) (dosyć, mało, wiele itp.) czas(u)« = otium est Mącz, Modrz; abundare otio, vacare Mącz; spatium habere, alicui vacuum est, ocupatum esse Vulg [szyk zmienny] (63): Vcżynić to y drugi raz/ Kiedy iedno będzie miał cżás. BierEz N2v; BielŻyw 90; RejKup b2, Aa, aa8; KromRozm III Q4; Diar 27, 86; SeklPieś 19; RejWiz 32, 140v; BibRadz I *5; KwiatKsiąż Q2v; si vacat, Yesli maſz czás/ yeſliś czym niezátrudnión.Mącz 472b, Ib, 56c, 144b, 258d [4 r.], 472b; OrzQuin Q3, Rv; GórnDworz C8v, Z6; RejPos 68v; Maſz wolny targ ſzácuyże iáko racżyſz pánie. Wolnoć á maſz cżás. HistLan F6; RejZwierc 239v; RejZwiercTrzec Aaa2v; RejPosRozpr b3; MycPrz II Av; ale iż czáſu po temu nie mogłem mieć/ tedym tego ná ten czás zániechał. Strum R4, B, Q4; BudNT Act 24/25; PaprPan Aav; ModrzBaz 117v; ModrzBazBud ¶6; SkarŻyw 28, 50, 412, 544; KochSz A2; KochSob 58; ArtKanc O4v; GostGosp 6 [2 r.], 8; GostGospPon 169; Phil C3; LatHar 557; WujNT Mar 6/31, Act 24/25, 1.Cor 16/12, Philipp 4/10; SarnStat 600 marg; SiebRozmyśl K2v; SkarKaz 81a, 609a; teraz czás mam wolny ſam zſobą Vmowić ſię. CiekPotr 75; CzahTr A3v, [D]v.

»(nie) mieć (dosyć) czas(u)« = (nie) zdążyć; est alicui spatium Mącz; habere tempus Vulg [szyk zmienny] (12): Ten yeſcze ma czaſzu doſyċ V pana Laſkę vproſyċ. RejKup h2v, E, t4; BielKron 104v; Mącz 469c; RejPos 181v; BielSjem 29; tu gdyby ich vżyć chćieli/ cżáſu nie będą mieli ArtKanc R19, S4; GostGosp 76; WujNT Hebr 11/15; SkarKazSej 704a.

»czas(u) (nie) mieszkać« = traducere Mącz [szyk zmienny] (4): ocoć trzebá pytay/ Iedno mi cżáſu niemięſzkay BierEz C; Mącz 97a, 207b; ZapKościer 1580/15v.

»czas(u) (nie) psuć (a. popsować)« [szyk zmienny] (3): Bos y ſobie ċas popſował Y mnies głowę zafraſował RejKup n6, cc3; RejWiz 22.

»czas(u) (darmo, marnie, prożno itp.) (nie) (s)tracić (a. utracić, a. utracać); (u)tracenie (a. utrata) czasu; czas się traci« = tempus perdere Modrz [szyk zmienny'] (40; 5; 4): A thak yeſlybi yey M. na wolią K. ych M. y na rade tho pvſczala. powie yz tho bedzie traczenie czasſv, bo ych M. any radzycz any obmiſlacz nycz niechczą LibLeg 10/115; OpecŻyw 58; Diar 29, 31 [2 r.], 34 [2 r.], 65 [2 r.], 75; DiarDop 118; Náuk dobrych náſláduy cżáſu nie vtracay BielKom C4; GliczKsiąż K3; RejWiz 2, 17v, 29, 65, 144v; BielKron 26v, 81v, 333; GórnDworz S3; Azażby lepiey leżał iáko wieprz w bárłogu/ á márnie cżás tráćił RejZwierc 15, B2v, 18, 21, 23v, 103 (10); BudNT przedm b3v; ModrzBaz 25v, 90, 94v; SkarŻyw 87, 428, 435; StryjKron A3v; BielRozm 8; ActReg 116; GórnTroas 25; GrabowSet G, Y; CiekPotr 61; SkarKazSej 671a, 694b [2 r.].

»czas(u) (darmo, marnie, prożno, źle itp.) (nie) (s)trawić; czas się (s)trawi, strawić by się musiał; czasu trawienie; czas strawiony« = collocare horas, otium agere a. tenere, otium tempusque conterere, tempus consumere a. terere a. traducere a. transmittere Mącz; tempus collocare a. consumere a. extrahere a. ludere, temporis iactura, tempus transmissum Modrz; transigere tempus Calag; mora fit, aliquanto tempore demoratum esse Vulg [szyk zmienny] (54; 8 : 1; 5; 2): BierEz N3v; A ſnadz rychleieſz ſie przyłączył ktem ktorzy ná złodzieyſtwie álbo ná cudzołoſtwie ſtráwili caſy ſwoie RejPs 75v; RejKup F; Diar 63, 64 [3 r.], 65; pytają nas o to, czemu za tak długim a częstem czasu trawieniem na sejmiech nie znają żadnej odmiany k lepszemu DiarDop 106, 117; BielKom A, D5v; GliczKsiąż G8v, M8v, N2v, Ov; Male collocare horas, Zlie trawić czás. Mącz 196d, 97a, b, 227c, 258d [2 r.], 366a (12); gdyż wſzytek cżás v dworu ná zabáwie ſie trawi/ zda mi ſie to rzecż bárzo potrzebna/ wiedzieć dworzáninowi/ iáko/ y cżym kogo zábáwić ma. GórnDworz M3v, M5, Aa3, Aa3v; BiałKat 96; HistLan F5; CzechRozm 96, 99v, 143v, 205v; Tych obycżáiow wieleby vſtáło/ kiedyby káżdy licżbę muśiał cżynić y z cżáſu ſtrawionego [temporis transmissi]/ zrzecży od śiebie vcżynionych. ModrzBaz 83, 13, 26, 26v, 28v, [41] (10); Drugi raz záſię ſzedł do Rzymu Piotr S. zá czáſu Neroná y długi cżás tám ſtrawił SkarJedn 98, 233; Calag 133a; SkarŻyw 35, 86, [197]; StryjKron A3v; CzechEp 31, 98; KlonŻal D3v; ReszPrz 58; GórnRozm L3; Calep 788b; OrzJan 129; LatHar 668; WujNT Act 14/3, 20/16, s. 719; KlonKr B2; SkarKaz 580b; CiekPotr 61; SkarKazSej 701b.

»czasu nie żałować, (nie) żal« = tempus tribuere Mącz [szyk zmienny] (4 : 2): RejKupSekł a8; Mącz 463d; A wſzakóż to ieſt napewnieyſza/ nie żáłuy czáſu/ á ſam téż nie bądź wtéy mierze leniwy. Strum C; CzechRozm 1v; Aleby mi cżáſu nie żal/ okazałbych to nie tylko ze Mſzałá/ iż oni ſą Sábelliani/ iáko ſámi wyznawáią CzechEp 313; PaxLiz D3.

»poczkać czasu mało« (1): BIegłá zá nim niewiáſtá vboga wołáiąc/ Iżeby iey przeſłuchał krzywdy [...] Ten rzekł/ [.,.] pocżkay cżáſu máło. RejZwierz 3v.

»czasu potrzebować; czas(u) (po)trzeba (jest)« = egere tempore Mącz [szyk zmienny] (6; 13): Diar 27, 36, 68; Według onego/ ku poznányu rzecży potrzebá yeſt cżáſu y pilnosći. GliczKsiąż I6v, I6v, N, Nv; Ten grob álbo wieżę Alexánder chćiał záſię opráwić/ ále iż tá rzecż potrzebowáłá cżáſu wielkiego y roboty trudney [...]: to co pocżął dokonáć nie mógł BielKron 268; Mącz 443d; GórnDworz L3v, Y2v; CzechRozm 149v; ModrzBaz 73v; CzechEpPOrz *4; GrabowSet Y; WujNT 195; GrabPospR L2; GosłCast 31; KlonFlis A2v.

»przydać czasu« (1): Ktoby chcyał co vmyeć/ nyech przyda y cżáſu y pilnosći. GliczKsiąż Nv.

»czas (darmo) puszczać« = tempus traducere Mącz (3): Mącz 97a; bo to naſproſnieyſza rzecż/ cżás dármo puſzcżáć.GostGosp 64, 30.

»czasu szczędzić« (1): Lecż iż cżáſu ſzcżedzę/ przetoż co o ſynu Bożym cżłowieku prawdźiwym nápiſano ieſt z Dźieiow Apoſtolſkich pokazawſzy/ do liſtow Páwłowych przyſtępuię. CzechEp 313.

»ukradać (a. ukraść) czasu« [szyk zmienny] (3): Aliquid spacii surripere, Vkráść ſobie nieco czáſu. Mącz 404c; RejZwierc 159; KlonWor 80.

»(z)mudzić czas« [szyk zmienny] (3): Moram creare, Záwádzáć/ mudźić czas. Mącz 232d, 207b; BielSat G3.

»czas zwłoczyć (a. odwłoczyć), zwłaczać czasu; czas się wlecze« (2 : 1; 1): gdyż oto ſłyſzyſz/ iż wlecż [!] ſie cżás iáko chce RejAp 157; gdy Krolowa Węgerſka przyſłánim Krolewny Iádwigi czás zwłoczyłá StryjKron 472; GosłCast 58; PaxLiz E3.

Wyrażenia:»chwil(k)a czasu« (2): Articuli temporum, Chwile czáſów. Mącz 17a; Punctum temporis vel horae momentum, Chwilká czáſu/ okiem mgnienie. Mącz 331c.

»długi czas, długość czasu; przedłużać czas« = spatium Mącz [szyk 13 : 4] (15 : 1; 1): RejPs 189v; Diar 36, 64, 92; BielKom C5; Ale iż to ieſztze zdał ſię długi tzás/ ták známienity y wielkiey ſwiątośći/ tey niezbedney Mammony tzekáć przeſto Syxtus Mnich [...] to wſzyſtko potym złamał y zrzućił KrowObr 78v, 78v; KwiatKsiąż M4v; Mącz 404c; Cżás káżdi długi w kłopocie. RejAp 84 marg [idem Dd2v], 84, Dd2v; GórnDworz L3v, Y2v, Y8v; SkarJedn 98; WujNT 195.

»czas dobry« [szyk 1 : 1] (2): GliczKsiąż N3; gdy ich Krol Iego M. z Rádámi ſwemi teſkliwie/ y z vtrátą dobrego czáſu czekáć muśiał. SkarKazSej 694b.

»dosyć (a. (nie)dostatek, a. dość) czasu« = temporis satis, otii abundantia Mącz [szyk 13 : 9] (22): RejPs 147v; RejKup h2v, t4; A czasu by do tego dosyć być mogło, gdybyście jeno WM nam tego u KJM pomagać chcieli. Diar 28; Na co iżeś WKM na on czas prze niedostatek czasu za słusznymi przyczynami zwolić nie raczył, jenakeś nam WKM pokoj od księży IchM upewnić raczył obietnicą swą Diar 85, 86; BielKron 104v; Mącz 144b, 258d [2 r.], 369c, 502c; GórnDworz V3v; RejPos 6v, 181v; RejZwierc 109; KochList 3; rownie teraz o Rzymiániech może piſáć/ iż ich dobre vcżynki będą po wſzyſtkim świećie opowiádáne: wźięłoby to doſyć cżáſu Mćiwy Pánie/ ácż wiem żeby z poćiechą tego W. M. vżył ReszList 155; BielSjem 29; PudłFr 25; ArtKanc S4;GostGosp 76.

»czas iny« (1) : boć doſyć cżáſow będzie inych y bieſiad y krotofil vżywáć RejZwierc 109.

»(nie)mały czas; (nie)mało czasu« = multum tempus Vulg [szyk 9 : 8] (13; 4): ażby nam pirwej de religione z księżą IchM biskupy jakiemi rozmowami, ktore by nie mało czasu wziąć musiały a tak omieszkać postronnej obronie, postanowiono było, tedy my WM opowiedamy Diar 40, 27, 82; GliczKsiąż I6v, M8v, N, Nv, Ov; A też iuż cżás niemáły iáko tu prożnuię RejWiz 20v, 124; RejZwierz 3v; Mącz 56c; RejAp 62, 152v; CzechRozm 96, 143v; WujNT Act 14/3.

»odmienność (a. przemienność) czasu« = temporis inclinatio Mącz [szyk 13 : 1] (14): Po rozmáitey przemiennośći cżáſow / przyſzedł táki cżás na Belliſáryuſá iż inym był ſzeżęſliwy [!] á ſobie nieſzcżęſliwy BielKron 162v, 121, 238, 254; Mącz 57c; á czo nie bywa dla ludzkiey dłuſzſzey pámięći piſmem podpárto/ wſzytko z odmiennoſcią cżáſow ſnádnie s pámięći ludzkiey może być odnieſiono. RejZwierc A2, A3, 85v, 87v, 133v, 150, 150v, 152; StryjKron A.

»czasow postępek« (2): ktorzy iedno Wielkiemu Xiędzu Litewſkiemu ná Kiernowſkiey ſtolicy (dziś zá czáſow poſtępkiem to bywa dawnoſcią zniſzczáłey) ſiedzącemu poſłuſzeńſtwo czynili StryjKron 385, 288.

»czas po temu« [szyk 10 : 4] (14): BibRadz I *5; Y ia też ięſzcże [!] ciebie/ ieſliże tylko potęmu czaſz bedziem mieć piſmem moim potomnym ludziom zalećzę [!]. KwiatKsiąż Q2v; OrzQuin Q3, Rv; GórnDworz Z6; RejPosRozpr b3; MycPrz II Av; Strum Q4, R4; BiałKaz F2; CzechRozm 21; PaprPan Aav; WujNT 1.Cor 16/12; SiebRozmyśl K2v.

»prędki czas; prędkość czasu« (2; 1): PatKaz III 95v; RejPs 150v; KTo władnie prędkim cżáſem? WitosłLut A5v.

»siła czasu« (3): GórnDworz Aa3; gdyż chmury á niepogody śiłá cżáſu roboćie vymuią GostGosp 154; KlonFlis A2v.

»czas spokojny« (1): Y ty ſie nie wſtydź/ maſzli cżás ſpokoyny/ Przyſłucháć tey to krotofilney woyny. KochSz A2.

»ten czas« [szyk 8 : 1] (9): Acz ſie niebilo pocz kwapicz Liepiei bilo ten czas zapicz RejRozm 402; Diar 64 [2 r.], 65, 68, 75; DiarDop 117; KwiatKsiąż M4v; RejZwierc 159.

»wiele czasu; czas wielki« = multum temporis Mącz, Modrz; bona a. maxima pars temporis, multitudo temporis, multum otii, plurimum otium Modrz [szyk 28 : 3] (27; 4): BielKron 268; Ale to twierdzić mogę y śmiem/ yż tym mniey nam przechodzą lata/ albo nam tym mniey na leciech ſchodzi/ y przez to dłużey zywiemy/ im więcey czaſu wybornym naukam pozwolamy. KwiatKsiąż Q, Gv; Mącz 1b, 240d, 258d, 281d, 358a; GórnDworz C8v, G2, M5, Dd5; KuczbKat 130; A by ſie o tym piſáć miáło iáko to ieſt rzecż ſzkodliwa/ y co w ſobie przynośi/ y ku iákiemu kończowi przychodzi/ wieleby cżáſu wziąć to muſiáło. RejZwierc 16v; CzechRozm 99v, 149v; ModrzBaz 13, 25v, 26v, [41], 97v (8); SkarŻyw 35; CzechEpPOrz *4; GórnRozm C4, K; WujNT 861; SiebRozmyśl K2v; SkarKaz 81a.

»wolny czas; wolność czasu; wolnić czas« = otium Modrz [szyk 10 : 7] (15; 1; 1): RejKup Aa; Diar 68 [2 r.]; RejWiz 140v; Strum B; ModrzBaz 117v; SkarŻyw 50, 354; CzechEpPOrz **v; Vrzędnik/ kiedy Pan nie bywa/ ná Páńſki przyiazd ma ſobie wolnić cżás robotámi domowemi potrzebnemi GostGosp 10, 8; RybGęśli A2; GrabPospR L2; CiekPotr 75; ná ktorych mieyſcách miewáiąc z Rycerſtwem cżáſy ſwe niektore wolne od prac tych náſzych vcżćiwych. CzahTr A3v, [D]v; SkarKazSej 704a.

Zestawienie: »boginie czasu« (1): Horae Boginie czáſu/ służebnice słońcá. Mącz 158a.
Szeregi: »czas, (a, i) chwila« [szyk 4 : 2] (6): Ty maſz chwylę y teże czas SeklPieś 19; Mącz 17a, 30b, 258d, 463d, 475a.

»czas albo (i) fatum« [szyk 1 : 1] (2): iako iego wola będzie y iako czas albo fatum przyniesie. ActReg 148; KołakCath B3.

»czas, (i) godzina« (2): LibLeg 11/42v; Zaſz on ma gdy wolny cżás/ zaſz wolną godzinę RejWiz 140v.

»czas i lata« (1): VCieśnie Rym Pánie Spiewáć nie przeſtánie/ Poki cżás płynny y twe przyſzłe látá/ Będą zażywáć przeſtronego świátá. KmitaPsal A3v.

»mie(j)sce, (i) czas« [szyk 4 : 3] (7): KromRozm III C5v; o cżym tu teraz niemáſz mieyſcá y cżáſu mowić. CzechRozm 249v; SkarŻyw 50, 354; WerGośc 238; Phil H2; LatHar 590.

»(ni) czas i (ni) papi(e)r« (5): Bych miał wſzytki dzyeie they pániey cnotliwey krolowey Bárbáry piſać/ nie doſtáłoby mi cżáſu y papieru na tho BielKron 408v; PaprPan Aa4v, Cc3, Gg; KlonFlis A2v.

»plac i czas« (2): Mącz 404c; O czym ſzérokié diſcurſy czynić, niémáſz plácu y czáſu do tego. SarnStat 1271.

»czas z potrzebą« (1): TEn w młodośći vkaże y namężnieyſzemu/ Co cżás s potrzebą znieſie co przyſtoi cnemu PaprPan C4v.

»czas i praca (a. robota)« (3): BielKron 268; GórnDworz Dd4v; Iużćibych wſzytko ſpráwił á ſłow y czáſu y pracey nie tráćił SkarKazSej 671a.

»czas abo (i) rząd« (2): CzechEp 305; Cżás y rząd oſtátká docżyni. GostGosp 165.

»czas i słowo« [szyk 1 : 1] (2): Ale wtak iáſney rzecży ſzkodá cżáſu y słow tráćić BudNT przedm b3v; SkarKazSej 671a.

»czas, (i) zdrowie« [szyk 2 : 1] (3): ArtKanc O4v; Nieſczęſny ia/ który tu czás/ y zdrowié trácę GórnTroas 25; SarnStat 600.

»czas i zwyczaj« (1): Nie známienitſzego być nie może/ nád znáiomego á dawnego przyiaćielá/ ktorego ſpołecżnosć y przyiaźń raz zácżęta/ á cżáſem y zwycżáiem vmocniona/ nie ma być rwána áni tárgána. WerKaz 276.

Wyrażenie przyimkowe: »podług, wedle, według czasu« = secundum tempus Vulg (5 : 3 : 2): A tak placżątz/ pannę Marią cieſſatz/ niemalą chwilę podlug cżaſu przemieſſkali. OpecŻyw 154v; RejZwierz A2; KwiatKsiąż K4v; iam ſię wedle czáſu/ Przemieniał z tego w drugie/ vchodząc niewczáſu. Prot A3v; RejPosWstaw [1433]v; CzechEp 245; NiemObr 142; KochWr 40; WujNT Rom 5/6, s. 539 marg.

Personifikacja (7): Cżás przydzie. Awo ia też cżás miernik wſzech rzecży/ Rádzę wſzitkim mieycie mię ná piecży BielKom F8v, nlb 8, D4v; KochMRot B4v, C; BielSjem 31.

a. O Bogu (28): PatKaz III 104; Záſię teſz P. Kryſtus Syn B. mowi. Oto ia ſyn Boży przed wſzytkimi wieki z oycá bez tzáſu/ á záſię s Pánny Máryey pod tzáſem/ prawdziwy tzłowiek národzony/ bierzęćie ſobie N. zá brátá ſwego y przydziedzitzam ćię/ w kroleſtwo oycá y moiego KrowObr 46v; Ale powiedz że mi to proſzę ćię/ iáko może być właſnym y pierworodnym/ ieſliſz ſie on nie właſnie/ ieſzcże przed wſzyſtkimi rzecżámi z iſtnosći Bogá oycá ſwego vrodził/ á vrodził procż wſzego cżáſu? CzechRozm 60, 37, 58v, 65; GDy Syn Boży ſłowo z Oycem wiecżne/ cżáſu niemaiace [!] chćiał ſię ták ſtáć iáko my cżłowiekiem/ [...] obierał teſz y ty/ przez ktoreby iáko poſłáńce y porucżniki ſwoie [...] rodzone ſłowo prawdy/ żywot wiecżny dáiące/ dochodziło. SkarŻyw 383; Ale y to dáremna filozofia. Gdyż Bog ieſt nieſkońcżony: bo pocżątku y końcá nie ma: cżáſowi nie podległ żadnemu CzechEp 68, 68, 146; GrabowSet Nv; LatHar 373; Oycze bez pocżątku nierodzony/ Synu od wieku y bez czáſu rodzony/ Duchu ś. od obudwu tchniony y pochodzący od wieku bez czáſu/ [...] zmiłuy ſię nád námi SkarKaz 279b, 484b.

czas czyj (3): á czáſſy twoie ſą nigdy nieſkonczone/ á ieſteś bog nigdy niwczem nieodmienny RejPs 148v, 149v [2 r.].

Ze zdaniem przydawkowym [kiedy (1), ktorego (1)] (2): nie było cżáſu kiedy nie był NiemObr 125; Tym gromem Ian ś. iáko ſyn gromu/ zábija przeklętego Aryuſzá y [...] inne niezbożne/ ktorzy Syná Bożego ſtworzeniem czynią/ przez ktorego wſzytko ſtworzono ieſt. ktorzy kłádą iákiś czás ktorego nie był/ á początek mu iákiś dáią. SkarKaz 485b.

W charakterystycznych połączeniach: czas jego, twoj (2), żaden (2); narodzony pod czasem, przed czasem, w czasiech; bez czasu (na-, u-)rodzony (4); procz wszego czasu urodzić się.

Zwrot: »czas naznaczyć« (1): á ſobie Pan żadnego kreſu nie zámierzył/ áni żadnego cżáſu nie náznácżył RejPos 328.
Wyrażenia: »czas przemijający« (1): Y ważnieyby było infinitiuum nieſkońcżony mowię cżás dáć boſtwu [...] ktorego dowieść chćiał/ niż iy Abráhámowi iuż przeſzłemu muśieć przyznáć: á Bogá przy cżáśie nieuſtáwicżnym á przemijáiącym zoſtáwić CzechEp 68.

»przeszły czas« (1): SarnUzn B8v cf »czas przyszły«.

»czas przyszły« (1): Bo to y ſámá rzecż pokázuie/ Y o tym może ſie właſnie rzec Ieſt/ ktory niema áni praeteritum áni futurum, tho ieſt/ áni przeſzłego cżáſu áni przyſzłego/ ále záwżdy á záwżdy ieſt. SarnUzn B8v.

»czas zamierzony« (3): Piotr ſwięthy piſze/ iż v Páná tyſiąc lath iáko rok ieden/ á cżáſu żadnego zámierzonego nigdy ten Pan nie ma RejAp 5, 5 marg, Ee3.

Szereg: »ani czas ani miejsce« (1): Ale Pan Bog náſz/ iáko áni cżáſu ták też áni mieyſcá nie ma. SarnUzn C.
2. Odcinek czasowy wyodrębniony na podstawie dziejących się w nim wypadków; tempus BartBydg, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; hora Vulg, PolAnt; dies PolAnt, Cn; intervallum Modrz, Cn (1493): GliczKsiąż N2; Przyſtoi też Sędźiemu/ pierwey niż złoczyńcę zda ná męki/ bádáć ſye pilnie czáſu/ iáko dawno złoczyńcá kradł/ zbijał GroicPorz ii3v; RejWiz 90; RejZwierz 24v, 133; BibRadz Eccli 32 arg; Mącz 377d; po roku y po dwu mieśiącách (ktory czás ieſt ſłożon z mieśięcy po dwá kroć śiedmi) człowiek iuż krzepko śiedźi LeovPrzep H4v; RejAp 165v; iż dniá onego gdy ſie tám ná thy dziwy ſchodzili/ mieli pewnie ſobie pozyſkáć zbáwienia ſwego/ wielkie im przytym odpuſty y miłośćiwe cżáſy obiecuiąc RejPos 348v, 60, 181v; BiałKat 21; RejZwierc 22, 120; BudBib 4.Esdr 11/44; Abowiem gdy też weyżrzyſz w onę licżbę ktorą támże w tych kſięgách y w teyże káp: kłádźie/ opiſuiąc cżás od zbudowánia kośćiołá Sálomonowego/ áż do zborzenia iego przez Nábuchodonożorá. CzechRozm 170v; BielSen 9; ZawJeft 39; Záłogę oſzácowáć/ á wedle záłogi roley/ y mieyſcá/ cżás do kilku lat ná roli/ z polá żytem kopámi/ obráchowawſzy kopę po iedney po dwu ná kożdy rok/ wypłacáć ma. GostGosp 40; SkarKaz 4b [2 r.].

czas czego (125): BierRaj 19v; OpecŻyw 1v, 36v, 65, 106v, 121v, 160; PatKaz II 54, 77; TarDuch A6v; MiechGlab 17; WróbŻołt Vv; RejPs 46v, 55; RejKup k5v; LubPs V3, X3v, aa2, gg5v; RejWiz 46v; Aták przeglądáiąc Bog cżáſy tey ludzkiey niewiádomośći [tempora quidem huius ignorantiae despiciens Deus]/ teraz opowiáda ludziom/ áby wſſyſtcy á wſſędy pokutę cżynili Leop Act 17/30, Lev 25/16, Iob 38/23, Ier 50/27, 31; To mowi iákoby śmiechem widząc czás przysłych kłopotow że niemieli doſypiáć BibRadz II 29c marg, 3.Reg 18/36, I 353v, Ier 30/7, 46/21, Ez 4 arg (9); BielKron 57v, 58v, 59v, 79v [9 r.], 82; Curriculum industriae atque studiorum, Czás náuk y ćwiczenia. Mącz 74a, 404c; RejAp BB8, 22v, 23, 23v, 31 (11); GórnDworz Z, Z4v; HistRzym 33, 80; RejPos 69v, 75, 110v, 158v, 195v (10); BiałKat 296 [2 r.]; A wſzákoż ia nie rádzę nikomu vbeſpiecżáć ſie na láthá ſwoie á roſkłádáć cżáſy tego vznánia ſwego. RejZwierc 178v; BudBib I 442a marg, Dan 12/1; BudNT Apoc 3/10; CzechRozm 30, 47, 89, 169; ModrzBaz 80v; Ty ktoraś nam porodziłá Bogá y cżłowieká/ [...] ziśći nam w przycżynie twey obietnice Boże/ ſpuſzcżáiąc nam cżás łáſki SkarŻyw 357, 193, 358, 369, 535; StryjKron 742 marg; CzechEp 18, 328, 364, [398] [2 r.]; NiemObr 83, 174; ReszPrz 28; ArtKanc E13v, T4v; GórnRozm M2v [2 r.]; Práwie to czás weſela: páłace pałáią GórnTroas 59, 45; GrabowSet E, O4v, P; LatHar 167; WujNT Mar 6/35, Luc 19/44, Act 3/20, 17/30, s. 485 marg, Rom 13 arg; SarnStat 896; Zácżym boię ſie/ iż tylko ten kąſek cżáſu Seymowánia twego zoſtáwił ći ieſzcże P. Bog do pokoiu á powſtánia twego. PowodPr 5, 5; SkarKaz 4b [3 r.], 39a [2 r.], 486b, 514b.

czas do czego (12): Diar 46; GliczKsiąż K3; Spacium sumere ad cogitandum, Wziąć czás do myślenia. Mącz 432b; RejPos 262v; ModrzBaz 80v, 94v; A iednák P. Bog ieſzcże mu z wielkiego miłośierdziá cżás do pokuty przewlokł/ y zákazał áby go nikt niezábijał/ á cżáſu mu do pokaiánia danego nie vwłocżył. SkarŻyw 263, 258, 263, 403; SkarKaz 314a.

czas czemu (14): OpecŻyw 36v; RejJóz O6, O6v; OrzRozm G2; BielKron 58v, 79v [2 r.]; RejAp 167; MycPrz I A2v; KochPs 28; ſtáraymy ſię poki nam ieſzcże tych ſześći dni zſtáie/ á cżás ieſt roboćie/ y prace tey miłey/ w ſłodkim iárzmie zakonu Chryſtuſowego. SkarŻyw 4, 52 [2 r.]; SiebRozmyśl K2v.

czas ku czemu (15): RejKup o4v; GroicPorz ſ2v [2 r.]; BibRadz I 4a marg; Mącz 44b, 404c [2 r.], 472c; nie wnet po śmierći ále trzećiego dniá ożył: ktory cżás ku doświadcżeniu prawdźiwey śmierći doſtátecżny był. KuczbKat 50; ModrzBaz 26v; WisznTr 22; ArtKanc S3v; áby/ gdy nádchodźi czás ku woiennéy potrzebie/ y ku ſámému boiowániu z nieprzyiaćielem [ut ingruente necessitate belli, et dimicationibus cum hostibus JanStat 709]/ wiedźiał mieyſce ſwoie/ do którégo ſie ma bráć SarnStat 447, 791, 813.

czas na co (2): Sumamus spacium ad cogitandum, Weźmimy ſobie czás na rozmyślenie. Mącz 404c; ModrzBaz [16].

cum inf (1): Trudnoċ na rąty roſkladaċ Gdy komu czas przydzie wſyadaċ. RejKup e4v.

czas czyj (15): BielKom C4v, D5; LubPs L2; Zażeś nie thy ieſt ktoryś zoſtał ze cżterzech źwierząt/ ktorem był náznácżył áby krolowáli na ſwiećie moim/ ábj przez nie przjſſedł koniec cżáſow ich [finis temporum eorum]? Leop 4.Esdr 11/39, 4.Esdr 12/20; BibRadz 4.Esdr 9/6, 12/20, Luc 21/24; OrzRozm Q2v; RejPos 332v; RejZwierc 159; BudBib 4.Esdr 9/6, 11/39; ModrzBaz 92v; KochPs 86.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (34), on (3), taki (2); iż (28), gdy (25), kiedy (15), ktorego (12), że (12), ktory (5), gdzie (1), przez ktory (1), w ktory (1), w ktorym (1), poki (1)] (102): PatKaz III 102; BielŻyw 171; WróbŻołt T3, T3v, 67/32; RejPs 51v, 63v, 82, 181v; RejJóz B2v, I7v, P8; RejKup d8v, v8; ale oto nic niedbąm prżigidże ten cżas kiedy nam Pan niebeſky wſſytko nagrodzy RejKupSekl a6; Diar 89; DiarDop 105; BielKom F6v; LubPs P6v; Leop 2.Tim 4/3; A iż ná cżąſtki náukę ſwą rozkłádáli/ cżęſtokroć przypomináią pogrozki y obietnice/ y cżáſy obiáwienia ktore miewáli od Pána. BibRadz I 353v, Iob 29/2, Luc 13/35, II 49c marg, Ioann 4/21, 23, Act 23/3, II 93a marg; tám bowim cżás ieſt/ iż káżdy zá vcżynek ſwoy ſłuſzną zapłátę ſwą weźmie. BielKron 80, 14v, 81, 160v, 162v, 195v, 248; KochSat B3v; KwiatKsiąż G; Silens luna, Czás gdy xiężić nie świeći. Mącz 393a, 133b, 344b, 350a, 429a; Támże znaydzieſz y cżás kiedy był rozwiązan/ y czo były zá ſpráwy iego RejAp BB5, 3, 78v, 83v, 84, 191v; A záſię/ przywodząc ſobie ná pámięć przeſzłe roſkoſzy/ przywodzą też y cżás ktorego to było GórnDworz H6v; HistRzym 55; RejPos 29v, 100, 131, 132, 137v (11); BiałKat 176; KuczbKat 295; BielSpr 46v; BudBib Eccle 8/9; MycPrz I A2v; CzechRozm 184v; ModrzBaz 26v, 80v [2 r.], 105v [2 r.]; KochOdpr C4v; KochPs 62; SkarŻyw 184; KochJez A3; NiemObr 127; KochPhaen 10; ReszPrz 68; WerGośc 267; BielSen 9; KochPieś 16; KochSob 56; ArtKanc Q5v; Consulatus ‒ Czas przez ktori ieſtem bormiſtrzem. Calep 247a, 552a; GrochKal 28; GrabowSet E4, R; OrzJan 92; KochFrag 27; LatHar 262; WujNT Luc 3 arg, 13/35, s. 305, 504, Rom 13/11, 2.Tim 4/3; przyidźie czás gdźie miłośierdźie odſtąpi SkarKaz 7b, 205b, 242b; SkorWinsz A3v.

W połączeniach z bliższym określeniem długości trwania (41): PatKaz II 77; Seculum. Ein czeit von hundert iaren. Czás do ſtá lat áłbo wyek Murm 6; Biduum. Ein tzeit von tzweyen tagen. Cżas odwu dny. Murm 10, 6 [4 r.], 10 [3 r.], 13 [3 r.]; Biennis, czasz od dwv lyath vel czo staro iesth dwa roky BartBydg 18b, 84b, 100b; MiechGlab 17; RejWiz 137; A wſzytek czás iáko długo Sálomon krolował w Ieruzálem nád Izráelem/ było czterdźieſći lat. BibRadz 3.Reg 11/42, I 4a marg; BielKron 273; Horarium, Czás yedney godźiny. Mącz 158a; Olympias, quinque annorum spacium, Czás piący lat/ álbo gdy ſie piąty rok poczinał á cztery látá przeſzły. Mącz 263a, 25b, 88c, 377d, 390c, 404c, 464d; Ale gdy iuż práwie cżás wychodził tyſiącá lat tu iuż dopirko cżythay káżdy á przypátruy ſie co ſie dzyało RejAp 166v; GórnDworz Z; Calep 130b, 322a, 553a, [619]b, [729]a (9); Pátrzy ná to zwyćiężcá/ z gniewu nie ochłódły/ A czás dźieśięćioletny widźi mu ſię podły. GórnTroas 9.

W charakterystycznych połączeniach: czas ich (3), jego, miłościwy, moj (3), omylny, pode(j)źrzany (2), pożądliwy, swoj (2), wszy(s)tek (6); czas apostolstwa, bitwy (3), bojowania (2), bronienia, bytności, Ewanjelijonu, gniewu (rozgniewania) (2), do karania, kłopotu (2), krolowania, lutości (zlitowania) (2), łaski (5), męki (męczeństwa)(3), milczenia (milczeniu) (3), miłości, (do) miłosierdzia (7), do modlitwy, mowienia (mowieniu, do mowienia) (5), (do) nauk (2), nawiedzenia (8), nawrocenia, ku naprawie, niewiadomości, Nowego Testamentu (Zakonu) (2), obietnic, objawienia (3), oblężenia, odpuszczenia grzechow (2), panowania (państwa) (3), do pokajania (2), pokuszenia, pokutowania ((do) pokuty) (4), powietrza, prorokowania (proroctwa) (2), przeźrzenia, ratunku, rozmyślania (rozmysłu, do myślenia, ku rozmyśleniu, na rozmyślenie) (10), sądu, skazy (2), ucisku, utrapienia, uznania (ku uznaniu) (4), walce, wiary, wybawienia (2), zatracenia, zbawienia, zginienia (2), żałości.

Frazy: »jest itp. czas« ‒ tempus est Vulg, PolAnt, Modrz; hora est PolAnt [szyk zmienny] (41): BierEz A4; OpecŻyw 106v; FalZioł V 47v; WróbŻołt 67/32; A bywáłi [!] ty czáſy iż ſie pokuſſáli o mię chcąc mie rowno z ziemią vniżyć RejPs 181v; RejJóz P7v; MurzHist R3; Jakuż my pokornie WKM prosimy i upominamy, abyś w to ostrzej wejrzeć raczył, ocz to i nam i WKM gra idzie, bo czas być musi iż ze wszytkiego WKM Panu Bogu liczbę dać musisz Diar 89; GliczKsiąż Nv; LubPs aa2; RejWiz 46v; Boć będą the cżáſy/ gdy zdrowey náuki nie będą znoſić/ ále názbieráią ſobie vcżyćielow wedle żądliwośći ſwoich Leop 2.Tim 4/3, 4.Esdr 12/20; BibRadz 3.Reg 18/36, 4.Esdr 12/20, Ioann 4/23; Ieſt cżás ktorego pánuie cżłowiek cżłowiekowi/ ná iego zátrátę. BielKron 81, 79v [2 r.], 80; KwiatKsiąż G; RejAp 23, 62 [2 r.], 167, 191v; RejPos 125v, 138, 262v, 332v; KuczbKat 295; á będzie cżás vćiſku [erit tempus angustiae] iáki nie był od cżáſu iáko ieſt narod BudBib Dan 12/1; Był ten cżás/ kiedy Krol Polſki muśiał Turkom dáć pokoy ModrzBaz 105v; CzechEp [398] [2 r.]; NiemObr 127; ReszPrz 68; Iuż to rok śiedmdźieśiąty ſzóſty/ iákoś ſie wáſzá kró: M. rodźił/ á połowicę czáſu tego iuż królowáć raczyſz: który czás kiedy był/ proſzę/ któryby iáſnie świádkiem tego bydź niemiał/ żeś wáſzá kró: M. Polakóm pánem przyrodzonym/ y Królem z oſobnéy łáſki Bożéy dány? OrzJan 92; WujNT 305, 2.Tim 4/3; SkarKaz 4b.

»czas mija (a. (prze)minął)« = hora praeteriit Vulg [szyk zmienny] (9): BierEz F3; RejJóz O6, O7; Potym gdy iuż cżás żáłośći przeminął/ niekthore Kſiążę Burguńſkie/ poſlał posły pocżeſtne ku ktolewnie [!]/ żądáiąc ſie znią ſlubić. HistRzym 33; CzechRozm 169; KochPieś 33; WujNT Mar 6/35; SkarKaz 3a, 4b.

»czas nadchodzi« (3): KochPs 148; gdy poſt przyſzedł/ á cżás zbáwienny nádchodził/ porzućiwſzy piſanie/ co dzień kazánia cżynił SkarŻyw 544, 311.

»nastanie czas« = instabit tempus PolAnt, Vulg (3): Náſtánie cżás gdy práwey nauki nieprzymą w domu Izráelſkim. HistRzym 51; BudNT 2.Tim 3/1; WujNT 2.Tim 3/1.

»czasu nie masz [ = non est]« [szyk zmienny] (2): KwiatKsiąż P4v; A ná tey drodze nie máſz pewnego czáſu SkarKaz 422b.

»czas okaże« (1): Moie ſzaleńſtwo cżás krotki okaże/ gdy prawdá ná iáſnią ſie odkryie. Phil N3.

»poki (jest) czas« (3): NiemObr 174; Przyimi/ k tobie chcącego/ poki cżás lutośći GrabowSet P; LatHar 141.

»(po)trzeba czasu« (2): A ieſliże ſie iakowych błędow nápiją/ tedy takowym potrzeba będzie dwoiakiego cżaſu/ naipierwey yżeby w yeden ſnich blędy były wybite/ á potym yżeby ſię w drugi prawdziwich nauk vcżyli. KwiatKsiąż K4; Tákże też trzebá pozwáney ſtronie czáſu ku rozmyſleniu ná odpowiedź. GroicPorz ſ2v.

»czas przeszedł« (1): Potym cżás przeſzedł/ iſz Pan Bog doznawſzy Márynowey/ ábo racżey Máryny oney pánny wiáry y ćierpliwośći/ przyzwać ią do śiebie do wiecżnych przybytkow miał. SkarŻyw 184.

»czasy przypadają« [szyk zmienny] (2): A ták gdy thy dni ábo cżáſy przypadáią/ iż ſobie przypominamy ty dziwne ſpráwy á ty táiemnice Páná ſwoiego/ ktore w tey pánnie ſpráwowáć á okázowáć racżył RejPos 304v; RejZwierc 249v.

»przyjdzie, musi (a. ma) przyść czas« = (ad)venit tempus Vulg, PolAnt, Modrz; venit hora PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (101 : 3): BierEz L2v; Potym przydzie cżas obiawieniá/ albo vwielbieniá/ przeto chcę pocżątz od pokory. OpecŻyw 36v, 1v, 36v, 65; PatKaz II 54; przydzieć cżas że nicżym nie będzieſz, z ziemies poſzedł w ziemię ſie obrociſz BielŻyw 171; WróbŻołt T3, T3v; RejPs 51v, 63v, 82; RejJóz B2v, I7v, K8; RejKup d8v, e4v, v8, ee7; RejKupSekl a6; BielKom F6v; LubPs P6v, X3v, gg5v; Leop Ier 50/27, 31; BibRadz Ier 46/21, Luc 13/35, II 49c marg, Ioann 4/21, 23, Act 23/3; BielKron 14v, 57v, 58v [2 r.], 59, 82 (10); KochSat B3v; Erit ubi te ulciscar si vivo, Przyidzie ten czás gdy ſie nád tobą pomſzczę. Mącz 429a, 344b; RejAp 3, 78v, 83v, 84, 84v (8); GórnDworz Z4v; HistRzym 80; A tegoż to báránká ten dobrotbwy Ociec nam iuż w oſtátecżnych dnioch/ gdy przyſzły cżáſy ſwiętego zlithowánia iego/ dobrewolnie dárowáć racżył RejPos 158v, 29v, 69v, 77v, 82v, 100 (17); BiałKat 176; RejZwierc 244; RejPosWstaw [1433]v; BudBib Eccle 8/9; MycPrz I A2v; CzechRozm 47, 89, 184v; ModrzBaz 80v, 105v, 142v; KochOdpr C4v; KochPs 62, 127; SkarŻyw 69, 369, 535; BielSen 9; KochSob 56; ArtKanc Q5v, T4v; GórnRozm M2v [2 r.]; Ale przyydźie cżás przeyrzány od Bogá/ Gdy nieprzyiaćioł twych nie vydźie nogá GrochKal 28; KochFrag 27; WujNT Luc 13/35, Act 3/20; SkarKaz 7b, 205b, 243a, 486b; SkorWinsz A3v.

»czas się nie trafi« (1): iż nigdy śie táki cżás nietráfi/ ktoregoby Pan Bog mógł ludźi zápomniec KuczbKat 375.

»czasy wypełniły się« = implentur tempora PolAnt [szyk zmienny] (3): BibRadz Luc 21/24; gdy ſie iuż ony cżáſy wypełniły woley á przeźrzenia Páńſkiego RejPos 271, 303v.

»czas wyszedł, wychodzący; wyszcie czasu« = tempore peracto Vulg; temporis decursu JanStat [szyk zmienny] (6 : 1; 1): PatKaz II 77; RejFig Ee3v; RejPos 127v; KochPam 84; IEnſtwo ſkłádam. Czás wyſzedł/ pókimći hołdował OstrEpit A3v; Calep [619]b; WujNT Act 27/9; SarnStat 695.

»czas zejdzie, zbieży« (3 : 1): RejJóz D7; Aby więcey żadnego piſmá áni żadney obietnice nie było/ iedno co tu ſłyſzyſz z właſnych vſt iego/ iż nie długi cżás wam zeydzie w tym vćiſnieniu wáſzym/ iż mię záſię oglądacie RejPos 126v, 125, 126v.

Zwroty: »baczyć (a. obaczać) czas« [szyk zmienny] (4): RejPs 55; Snaċ iuż krotky czas baczyczie Iż ſie tak barzo kwapyczie. RejKup f8v; GroicPorz kk2; KuczbKat 270.

»dać czas; jest dan czas« = dare spacium Mącz, Modrz; dare tempus Vulg [szyk zmienny] (10; 1): BierRaj 19v; Bo tu ieſt czas dan pokuty Tam iuż pomſty y od platy. RejKup k5v; Mącz 404c; RejAp BB8; Aelius Lampridius piſze/ iż Alexander Seuerus Rzymſki Ceſarz miał to w obycżáiu/ że nic nieſtánowił/ okrom vcżonych á mądrych ludźi/ ktorym dawał cżás ná rozmyślenie ModrzBaz [16], 26v; SkarŻyw 258, 358, 392; RybGęśli C4v; WujNT Act 14/16.

»(do)czekać czasu« = tempus expectare Modrz [szyk zmienny] (7): DiarDop 105; Skanderbeg máiąc pogotowiu dzieſięć tyſiąc ludu wybornego/ Moizeſzá też záſadził w táiemnym mieyſcu z piąćią tyſiąc/ cżekał cżáſu gdy ſie woyſko Tureckie z ſwego mieyſcá poruſzy BielKron 248, 195v; BielSpr 46v; CzechRozm 132; ModrzBaz 80v; ReszList 145.

»czas mieć, mający« = tempus habere Mącz, Vulg; spacium habere a. intercedere Mącz [szyk zmienny] (16 : 1): GroicPorz ſ2v; Táko: Rzeczpoſpolita dwá tylko ſwe czáſy ma/ Pokoy á walkę OrzRozm Q2v; BielKron 189, 319v; Laborem potiri, Zły czás mieć. Mącz 315d; Vacuus ad narrandum aliquid, Máyąci czás ku powiedániu czego. Mącz 472c, 44b, 57b, 404c [2 r.]; RejAp 22v marg, 101v, Dd2; ArtKanc S3v; WujNT Apoc 12/12; SkarKaz 514b; SapEpit [B2]v.

»pomknąć (a. pomykać) czasu« [szyk zmienny] (5): BibRadz I 4a marg; OrzRozm G2; O dobrotliwy Pánie thoż długo káżdemu z nas pomykaſz cżáſu tego vznánia náſzego RejAp 31, 5, 31v.

»czasu przydać« (1): Poſłał Pan wnet Proroká áby mu powiedzyał/ Iże mu piętnaſcie lat ieſzcże cżáſu przydał. RejWiz 137.

»czasu użyczyć« (1): A ieſli nam Pan Bog z łáſki ſwey świętey/ po tym záburzeniu Wſchodnich y Południowych kráiow/ ſpokoynego czáſu ieſzqze vżyczyć będźie raczył VotSzl A2v.

»wiedzieć czas, o czasie« (1 : 1): WerGośc 267; Zwłaſzczá wiedząc o czáśie [scientes tempus]/ iż przyſzłá godźiná ábyſmy zeſnu powſtáli. WujNT Rom 13/11.

»czas zamierzać« [szyk zmienny] (2): Przed láty ſtáwiano v ſądu zegárki ćiekące/ wedle ktorych zámierzano ſtronam cżás do mowienia [praescribebatur partibus tempus ad dicendum] ModrzBaz 94v; KochFrag 26.

Wyrażenia: »ciężki czas« = asperum a. atrox a. durum tempus Mącz (3): Iniquitas temporis, Cięſzkie czáſy. Mącz 170d, 98a, 443c.

»daleki czas« (1): Wiele oczóm powinien/ o Páni/ kto ćiebie oglądał/ á vćieſzył twym poyźrzenim śiebie. Dálſzégo czáſu może niezámierzáć ſobie/ Iżby kiedy miał głádſzą oględać po tobie. KochFrag 26.

»dawność czasu; dawny czas« = praescriptio, vetustas temporis JanStat [szyk 13 : 1] (10; 4): Praescriptio, est exceptio rei ex tempore congruens, vissczye dawnoscyą czaszv BartBydg 122; BielŻyw 110; RejJóz O6; GroicPorz gg3; RejZwierz 1; Obruit eum oblivione vetustas, Dawność czáſu wyniosłá go z ludzkiey pamięći. Mącz 362a; WujJudConf 38v; SkarJedn 348; Czyli temu dawny czás/ kiedy ſzczęśćiu ſwemu Car Moſkiewſki vfáiąc/ chćiał świátu wſzyſtkiemu Groźnym być? KochJez A3; NiemObr 90; KochPieś 16; Abowiem gdyśćie mieli podług dawnośći czáſu [propter tempus] być náuczyćielámi: záſię potrzebuiećie áby was vczono ktore ſą pierwſze początki mow Bożych WujNT Hebr 5/12; SarnStat 689, 1000.

»dobry czas« [szyk 3 : 1] (4): RejZwierc 227v; SkarŻyw 440; KochPieś 26; W onym ráźie nieuchronnym/ ręce śćiągnę obie Ku niebu/ żebrząc z góry czáſów lepſzych ſobie. GosłCast 20.

»drugi czas« (1): A kto chce mieć cżás/ cżáſu ſwego końcż wſzyſtko: nie záchowyway ná inſzy. Bo drugi cżás inſzy przypadek może przynieść/ ktorego muśiſz iedno opuśćić/ coby mogł oboie odpráwić GostGosp 6.

»inszy czas« (4): KwiatKsiąż P4v; Mącz 194d; Vcżynił to tedy Ambroży cżłowiek vcżony y biegły/ rozumieiąc/ iż nietrzebá gniewowi przytomnemu wodze popuſzcżáć/ ále trzebá inſzego cżáſu do karánia cżekáć [tempusque aliud expectandum sumendi suplicii]/ gdy ſię one záburzenia ſerdecżne vſpokoią ModrzBaz 80v; SkarKaz 514b.

»krotki (jest) czas; krotkość czasu« = tempus leve Vulg [szyk 14 : 5] (17; 2): LibLeg 7/32; Podobnoć ſie na ialnią ſen mara wyawi A barzo to krotki cżas wſzytko tobie ſprawi RejJóz Kv; RejKup f8v, o4v; RejWiz 46v; BibRadz 4.Esdr 12/20, II 143d marg; BielKron 189; RejAp 22v [2 r.], 23, 101v, 191v, Dd2; RejPos 85, 332v; Wſzákoż ſię żaden lękáć nie ma tego bytu/ ále ma vćiekáć k KRyſtowemu ſzcżytu/ bo w krotkości cżáſu/ Przyidźie pewny koniec tákowego kwáſu. ArtKanc Kv; Phil N3; GrabowSet T2v.

»czas marny« [szyk 2 : 1] (3): Bo ácżby cżás náłożył yákiſz kolwyek/ á wnim ſie nye pilnye vcżył/ áni theż wtem coby przed ſię wzyął przetrwał/ cżás on nye vżytecżny ále márny á poprozny będzye. GliczKsiąż Nv; RejWiz 178v; GosłCast 41.

»czasy mierne« (3): Náyduie ſie s piſmá iż przed potopem nigdy deſzcż áni źimá nie bywáłá/ ludzie cżáſy mieli mierne/ moc y śiłę zdrową/ y wſzytkiego obfitość/ przetho długo trwáli ná ſwiecie bliſko tyſiącá lat. BielKron 5v, 5v marg, Kkkk3.

»czas niebezpieczny (a. nieprzezpieczny), niebezpieczności« = tempus periculosum Vulg, PolAnt; difficile a. dubium tempus Mącz [szyk 4 : 1] (4 : 1): FalZioł V 47v; BielKron 82; Mącz 443c; BudNT 2.Tim 3/1; A Wiedz to/ iż w oſtátnie dni náſtáną czáſy niebeſpieczne. WujNT 2.Tim 3/1 [idem BudNT].

»czas niebliski« (1): Aż przeminął cżás niebliſki/ Gdy Náktánus Krol Egyptſki: O Ezopie ſie dowiedział BierEz F3.

»(nie)długi (jest) czas; długość, przedłużenie czasu« = longum Calep, JanStat; parvum tempus Vulg; diuturnitas Calep; longum a. tantum tempus JanStat [szyk 25 : 11] (30; 1 : 5): BierEz A4; PatKaz II 68v; Ale to wżdy miej na bacżnoſci obys richło wyieżdżał/ á gdy będzie po zmienieniu powietrza: możeſz ſie ząſię przywrocić do mieſzkania twego po przedłużeniu cżaſu. FalZioł V 73v; MurzHist R3; KromRozm II pv; GroicPorz ſ2v; Leop Deut 30/18; RejFig Ee3v; BibRadz I 143d marg; Novendium, Przed dźiewięć/ Ták długi czáś yáko dźiewięć dni. Mącz 251b, 10c; RejAp 86v, 102v, 167; RejPos 126v, 262v; BiałKat 253v; WujJudConf 38v; CzechRozm 85, 85v [2 r.]; Nie długi czás temu [...] Ze znácznie poráźiſz ſwé nieprzyiaćiele. KochPs 28; KochWz 139; WisznTr 22; KochPam 84; ArtKanc S3v; Calep 322a, 612a; SarnStat 42, 518, 689, 695, 1036, 1056, 1185; SiebRozmyśl K2v.

»(nie)fortunny czas« = difficile tempus Mącz [szyk 2 : 1] (3): IEſt przecż dziwowáć ſie ſpráwie Tureckiey/ á nawięcey prętkośći ich/ iż oni rzecży przedſię wźiętych w tákiey wielkośći zebránia ludu rycerſkiego nigdy nieomięſzkáią/ miernie znaſzáiąc fortunne cżáſy/ á ſtale przećiwne przygody/ z wielką ćierpliwośćią á záchowánim poſłuſzeńſtwá ſtárſzym. BielKron 259v; Mącz 19c; KochTarn 75.

»(nie)mały (a. maluczki) (jest) czas; (nie)mało czasu« = modicum tempus Vulg; multa hora, multum tempus Vulg [szyk 14 : 5] (16; 3): RejJóz O6v; A iż tu głos powiáda iż temu odpocżywániu ich máły cżás miał być RejAp 62, 23v, 62 [2 r.]; RejPos 125, 125v, 126v, 127v, 128v; á on ich prośił: áby mu mało cżáſu do modlitwy vżycżyli. SkarŻyw 403; GórnRozm G2v; ActReg 13; WujNT Mar 6/35 [2 r.], Act 27/9, Apoc 12/12; SkarKaz 550b; O málucżki cżás proſzę Eneaſu miły/ Iedno żeby ſie wiátry ty vſpokoiły. PudłDydo B5.

»(nie)spokojny, pokoja czas« = tranquillum a. pacatum tempus, turbidum tempus Mącz [szyk 4 : 2] (5 :1): Cżemuż pry w ten cżás ſpokoyny/ Chodziſz táko bárzo zbroyny. BierEz P3v; BielKron 79v; Mącz 443c, 469b; SkarŻyw 392; VotSzl A2v.

»(nie)szczęśliwy (a. (nie)szczęsny) (jest) czas« [szyk 8 : 1] (9): RejPs 106v; (did) Iozeph bracią wita na pole przyſzedſzy (‒) Zdarz wam pan Bog ſzcżęſny cżas/ braćiſzkowie mili RejJóz A7v, M2, P8; ábowiem iáko on dom/ ábo pierſcionek/ przywodzi ná myſl tho/ co ták bárzo miło wſpomináć/ [...] ták záſię zamek/ ábo ſzátá/ kłádzie przed ocżj on nieſzcżęſny cżás/ więzienia ábo rány GórnDworz H7; RejPos 138, 172; GosłCast 26; Wam ſię cżáſy ſzcżęśliwe obiecáły ſtáwić/ Przy was można fortuná chce iuż ſwoy wiek báwić. SapEpit A4v.

»niewielki czas« (1): Iż vkażeſz gdzie czo leży Nie wielki czas temu zbieży RejJóz D7.

»czas on« [szyk 7 : 7] (14): MurzHist R3; GliczKsiąż Nv; BibRadz Iob 29/2; Versabatur mihi ante oculos tempus illud, Lasł mi ná oczy czás on/ álbo nie mógł mi z myśli zeyść. Mącz 486b, 216b [2 r.]; RejPos 271, 279, 324; RejPosWstaw [1433]v; BudBib Mich 7/11; CzechRozm 132; ModrzBaz 80v; SkarKaz 205b.

»ow czas« (1): Cżáſu dobrego bądź weſoł/ á cżáſu ſrogiego opátrz ſie. Bo to poſtánowił mądrze/ iáko ten/ ták y ow cżás/ Pan Bog vcżynił. BielKron 81.

»czas pewny« = iustum tempus Modrz [szyk 4 : 3] (7): Bo to cżłowiek z przyrodzenia ma/ áby ná ſpráwę rzecży potrzebnych cżás pewny obracał/ iáko na odpocżywánie ćiáłá/ ná ſpánie/ y ná rzecży inſze tym podobne. KuczbKat 295; CzechRozm 85v, 86, 117v; ModrzBaz 133v; SkarKaz 422b; A iż woyná Turecka ná wytrwáną idźie: opátrzyć to/ áby ſie tákże dawáło ná pewne cżáſy poki woyná trwa. PowodPr 82.

»czas pożądany« (1): Owa czás/ pánie/ przyſzedł pożądány/ Poćieſzyłeś kray ſwóy vpodobány KochPs 127.

»prędki czas« (1): Y owſſem będzie ſie zły ſtárał zgrzytáiąc ná ſpráwiedliwego áby gi wyniſćił/ á v bogá wpoſmiech będą grozy iego/ ábowiem on iuż więc baczy prędki czás zginienia iego RejPs 55.

»przeciwny czas« (2): Znaſzay ſkromnie przećiwne w ſwey młodości cżáſy. BielKom C4v; Adversum tempus Przećiwny czás. Mącz 443c.

»czas przyjemny« = tempus acceptabile Vulg (4): Oto teraz cżás przyiemny/ oto teraz dźień zbáwienny Leop 2.Cor 6/2 [przekład tego samego tekstu (3)] LatHar 141; WujNT 2.Cor 6/2; SkarKaz 4b.

»przyszły czas« (1): A tu cieſzy Kościoł S. ták dziwnie ná ſwiecie ytrapiony/ opowiedáiąc iemu przyſzły cżás wybáwienia iego/ y też przyſzły vpadek y pomſty ſprzećiwnikow LubPs V3.

»święty czas« [szyk 2 : 1] (3): BielKron 88v, 132v; Mieli náſzy ſynowie/ w on cżás święte cżáſy/ Gdy moię wino pili/ po pieniądzu Máſsy. BielSat G.

»taki (a. takowy) czas« = tantum tempus JanStat [szyk 8 : 2] (10): BielKron 162; RejPos 77v, 100; KuczbKat 295, 375; iż miał Pan ná Acháſa y ná lud iego/ y ná dom oycá iego/ cżáſy tákowe/ iákowe nie przychodziły ná dom Dawidow od onego cżáſu gdy Effraim odſtąpił od Iudy CzechRozm 142; GórnTroas 9; SarnStat 504; A ty przedſie poſtáwę maſz ſmutną ná ſobie/ Snadź nigdy tákie cżáſy nie przyſtały tobie. WitosłLut A5v; SapEpit [B2]v.

»ten czas« [szyk 46 : 5] (51): BierEz P3v; Na znamię tego cżaſu Iezuſowé męki/ opoki ſie padali OpecŻyw 160; WróbŻołt T3, T3v, 67/32; RejPs 181v; RejJóz B2v, I7v, K8; RejKup v8, ee7; RejKupSekl a6; DiarDop 105; BielKom F6v; LubPs P6v; RejWiz 178v; Leop 2.Tim 4/3; BibRadz Act 23/3; BielKron 81; Interregnum, Czás ten poki królewſtwo wákuye Mącz 350a, 133b, 344b, 429a; RejAp 62, 84, 109; RejPos 132, 137v, 195v, 303v; BiałKat 176; RejZwierc 249v; BielSpr 46v; CzechRozm 184v; áby ten cżás ktory ſproſne poſpolſtwo obráca ná bieśiády y ná gry [ut quod tempus vulgus profanum dat commessationibus et lusionibus]/ oni obrácáli cżęśćią ná ſpánie/ cżęśćią ná wynáydowánie rády o dobrem rządzeniu Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 26v, 105v [2 r.]; Oczko 24v; KochPs 62; SkarŻyw 369; ReszPrz 68; ReszList 145; WerGośc 267; ArtKanc Q5v; Calep 552a; KochFrag 27; OrzJan 92; LatHar 262; WujNT 305; SkarKaz 3a, 550b.

»trudny czas« = atrox tempus Mącz (2): A iuż teraz prziwykay pracy/ i nie wcżaſom/ Abyś ſię mogł ſpoſobić ku trudnieyſzim cżaſom. Vmiey łuk miernie ciągnąć KochSat Cv; Mącz 19c.

»czasy urodzajne« (1): Aczkolwiek nie zániechał ſámego śiebie procz świádectwá; czyniąc dobrze z niebá/dawáiąc dżdże y czáſy vrodzáyne [tempora fructifera] WujNT Act 14/16.

»czas wesoły« [szyk 3 : 1] (4): będzie ſię oto prácowáć/ iákoby czás Ewánielionu/ to ieſt/ cżás weſoły obroćił wpogáńſtwo. BudBib I 442a marg; GrabowSet R; WitosłLut A5; SkorWinsz A3v.

»wdzięczne czasy« (1): Ták ia klenoty ieſtem obćiążony/ Przeſzłych roſkoſzy/ wdźięcżnych cżáſow k temu. GrabowSet Lv.

»czas wojenny« (2): BierEz L2v; W tę licżbę/ zda mi ſię/ máią być policżone cżáſy woienne y ſeymowe [In hunc numerum tempora belli et conventus includenda videntur]. ModrzBaz 92v.

»czas zamieszany« = turbidum a. turbulentum tempus Mącz [szyk 1 : 1] (2): Turbidum et tranquillum tempus, contraria, Nieſpokoyny/ zámieſzány czás. Mącz 469b, 443c.

»zbożny czas« (2): á ćiebie nam dał zá mátkę y przez ręce twe/ dał nam ſam śiebie y zſobą zbożnj cżás: to ieſt/ cżás łáſki y odpuſzcżenia grzechow. SkarŻyw 358, 357.

»zły czas« = durum tempus Mącz (7): Mącz 98a, 315d; RejPos 133, 279; KochPs 86; ále ią złe cżáſy náchodziły iſz ſzáláłá SkarŻyw 311; KochPieś 33.

»czas żałosny, smętny« [szyk 2 : 1] (2 : 1): A to wſzytko ſpráwuią rozumki wykrętne/ Práwie ná nas przywodzą wſzytki cżáſy ſmętne. RejZwierc 251v; PO niewyżáłowney śmierći Krolá ſwego/ Y po nim żáłoſny cżás/ w miedzkroleſtwie [!] z niego Pan naſz po tym fráſunku/ vćieſzył rádośnie KmitaPsal Av; GrabowSet E4.

Szeregi: »czas i chwila« (1): Qui spacium deliberandi habuerunt, Którzi czás y chwilę rozmyslánia mieli. Mącz 404c.

»czas, (a(l)bo, i) dzień« = dies, tempus Vulg, PolAnt [szyk 5 : 5] (10): Rozprośćie wſſyſtki mocarze iey/ niech idą ná ſtrácenie: Biádá im bo przyſzedł dźień ich/ cżás náwiedzenia ich. Leop Ier 50/27, Ier 50/31, 2.Cor 6/2; BibRadz Ier 46/21; Aliquantisper, Niekilki czás álbo niekilka dni. Mącz 338c; RejPos 304v; GrabowSet R; LatHar 141; WujNT 2.Cor 6/2; SkarKaz 4b.

»czas i godzina« (1): Poniewaſz też cżaſy y godziny bywaią ktorych od takowich ſpraw być wolnymi potrzeba ieſt. KwiatKsiąż G.

»czas i lata« (4): WróbŻołt Vv; powſtháną wnim ośḿ Krolow/ ktorych cżáſy będą lekkie/ y láthá prętkie [tempora levia et anni citati] Leop 4.Esdr 12/20; BibRadz 4.Esdr 12/20; BielKron 82.

»miejsce, (i, abo) czas« [szyk 3 : 1] (4): BielKron 273, 319v; RejAp 135; Náoſtátek/ będźie obacżał mieyſce y cżás/ ktorego lud Zydowſki ten Zakon wźiął od Bogá KuczbKat 270.

»czas i obyczaj« (1): Ale vciecżmy ſie iedno do niego ż [!] mocnemi á wiernemi modlitwámi ſwemi/ naydzyeć on cżás y obycżay wybáwienia náſzego. RejPos 213v.

»czas i przypadek« (1): Bo gdy komu dziecię vmrze/ álbo dom zgore/ álić on ktory nie vmie rozeznáć y ſądow y miłoſierdzia Páńſkiego/ wnet łáie/ álić w tym mieyſcá cżáſy y przypadki ich przeklina. RejAp 135.

»czas albo wiek« (1): Máyą to wyedzyeć iż nyemáły cżás potrzebá áby ſyná przy náucżycielu zádzyerżeli/ nye rok nye dwá/ ále cżás yáki albo wyek nyemáły/ dla tego áby mogł w náuce byegłem oſtáć. GliczKsiąż N.

Wyrażenia przyimkowe: »dla czasu« (1): Cżás on przyſzedł/ ktorego toż mężoboyſtwo co pirwey dla cżáſu vrocżyſtych godźin głowne było [quod intervallo solennium horarum erat capitale]/ to iuż w ten cżás niegłowne. ModrzBaz 80v.

»wedle, według czasu« (2 : 1): Boże day ábych był tákim iáko y pierwey/ y według onych czáſow [iuxta dies] gdy Bog ſtraż miał około mnie BibRadz Iob 29/2; lecz iż chorobę káżdą wedle czáſu á rozkrzéwiania iéy ſzácuiem/ tóż we Fráncy obaczmy/ ieſly ieſt świéża Oczko [40]; SkarŻyw 29.

a. Okres dziejowy; tempus, tempora Vulg, Mącz, Modrz, JanStat; dies Mącz, PolAnt [w ogromnej większości w pl] (342): KromRozm II bv; Co y Concilia/ nie tylko poſtronne łáćinſkye y Greckye/ y wſſech yákmyarz narodow/ y czáſow/ ále y powſſechne ſtáre y nowe yednoſtáynye wyznawáyą. KromRozm III P3; Leop 4.Esdr 11/44, Eccli 49/15; RejZwierz 127; BibRadz 1.Par 12/32; BielKron 80v; Albo ieſli wam barziey k myſli wiek dziſieyſzi/ Vcżyńcieſz iuż i Statut cżaſom przyſtoynieyſzi. KochSat B2v; KwiatKsiąż G4v [2 r.]; Ut descriptiones temporum, Opiſánie czáſów/ co ſie którego czáſu ſtáło/ álbo ſie też ma ſtáć/ to yeſt rozłożenie czáſu. Mącz 375b, 2d, 63a, 374d; RejAp 137v; GórnDworz H6v, Z6; WujJud A5; CzechRozm 30, 253v; ModrzBaz 121v; á te kśięgi (widzą mi ſie) pożytecżne/ y práwie doſtátecżne. ktemu ná te wrzedliwe cżáſy bárzo zgodne. ModrzBazBud ¶6; Oczko 2v; SkarŻyw 130; KochMuza 27; GrabowSet K2, N; Z ktorych/ Grzegorz S. żył przed dźiewiąćią ſet lat [...]: inſzy czáſy byli poślednieyſzy. LatHar +7, 192; SarnStat 48; SkarKazSej 701b.

czas czego (4): Iozeffus [...] dzieiopiſſa znamienity/ [...] wypiſuiątz cżas ceſarſtwa Tyberyuſſa Ceſarza [...] o Kryſtuſie tak ſwiadcży OpecŻywList C2v; WróbŻołt Vv; CzechRozm 170v; StryjKron 16.

czas czyj (54): KromRozm I I3v; LubPs A3; O miły Pánie dayże nam to/ áby náſze tzaſy niebyły tákowe/ iákowe przedtym były. KrowObr 38, 38; RejZwierz kt, 132v; GórnDworz I2; RejPos 62, 159, 197v, 336v; BiałKat 298v; GrzegŚm 42; KuczbKat 325; RejZwierc 5v, 103v, 119, 241v; Bo ten ięzyk ná on cżás máło nie po wſzey ziemi pánował/ pocżąwſzy zá Alekſándrá Mácedońſkiego áż minąwſzy cżáſy Konſtántyna Ceſárzá/ y inych BudNT przedm c3v; Aleć to ná mądre należy/ rádźić o przyſzłych rzecżach: á ná wątpliwe Rzecżypoſpolitey cżáſy przyiaćioły ſobie iednáć. ModrzBaz 89, 27, 47v, 144v; SkarJedn 189, 270, 376; Oczko 2; A też niewiem áby X. K. będąc ták dáleki od cżáſow Arriuſzowych mogł co lepiey y prawdźiwiey piſáć przećiw błędom iego/ niż oni co rychło po nim byli CzechEp 95, 187; NiemObr 14, 63, 157, 172; ReszPrz 32; ReszList 149 [2 r.]; ArtKanc R16; LatHar 42, 102 [2 r.], 182; GrabPospR Kv, L; PowodPr 49; CiekPotr 3; SkarKazSej 701b; SapEpit B3. Cf »czasy apostolskie«.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (13), on (10), taki (a. takowy) (10), jaki (1), wszytek (1); kiedy (14), gdy (12), iż (8), ktorego (6), ktory (6), w ktory (3), za ktorego (2), że (2), gdzie (1), na ktory (1), o ktorych (1)] (55): LibLeg 11/170v; WSpominaymy ſobie żáłobliwie czáſy ony gdyſmy ſiadáli nád rzekámi Bábilońſkiemi płácząc RejPs 204; Ocży ſćirpieć nie mogą by łzy nie płynęły Wſpominaiącz ty cżaſy ktore przeminęły RejJóz O2; BielKom C6v; Podzmy záſię do tego tzáſu/ kiedy Grzegorz pierwſzy był Papieżem KrowObr 29; A co ſię tknie oſoby y cżáſu zá ktorego był Ezáiaſz/ był z narodu krolewſkiego ſyn Amoſow BibRadz I 353v; OrzRozm F4v; BielKron 80v, 86, 172v, 334v; Mącz 344b; OrzQuin X4; RejAp 164v; RejPos 159; BielSat B4v, H2, H2v; A iż był niekiedy cżás/ ktorego Chrześcijánie ná káżdy dźień Ciało Boże prziymowáli/ okázuie śie z Dźieiow Apoſtolſkich KuczbKat 185, 125; RejZwierc [283]v, 225, 249; BudBib Is 9/1; CzechRozm 103, 104v; Cżyli ſnać ná on cżás tákie cżáſy były [talia tum tempora erant]/ iż wſzytko ná iednego wolą zdáwáć muſiano ModrzBaz 132v, 17, 51, 105v, 133v [2 r.]; SkarŻyw 161, 317; CzechEp 157, 268; NiemObr 59, 131; KlonŻal A4; KochFr 104; WisznTr 5 [2 r.]; KochPieś 31; PudłFr 75; Przyſzłáſwá ná wielki błąd/ ná tákowe cżáſy/ Gdzie iuż złość z świętą cnotą śmie chodzić zá páſy. BielRozm 4, 15; GórnTroas [3]; OrzJan 110, 128; WujNT 184; KlonKr A4v; KmitaSpit C4v; PowodPr 76; CzahTr C; SkarKazSej 689b.

W połączeniach z bliższym określeniem długości trwania lub datą (2): BielKron 102v; Czaſſy podobne náſzym 1576. y roku 1577. StryjKron 477 marg.

Przysłowie: Teraz ſklenicámi ſie potykáią/ iákoby ieden drugiego przemogł y powálił. O cżáſy/ o obycżáie. PowodPr 73.

W charakterystycznych połączeniach: czasy (a. czas) chytre, głodne (2), jakie (2), jedne (2), ktorykolwiek (niektory) (2), nasze (31), obłędliwe (2), rozne (rozmaite) (3), sw(oj)e (2), szkodliwe, twoje, wasze, wątpliwe, wielki, wszytkie (wsze) (8), złosne, żałobliwe, żądane; czasy (a. czas) cesarstwa, krolowania, Starego Zakonu, wieku (2); obłędliwość czasow (2), rozmaitość (rozność, rozliczność) (5); czasom przystojny (3).

Frazy: »blisko są czasy« (1): Bliſko ſą żądáné czáſy.KochPs 145.

»jest itp. czas« = tempus est Mącz, Modrz [szyk zmienny] (27): Co zá czáſy były za pánowánia tych Krolow y co ſię w nich dźiáło/ o tym nápiſano w. 2. Kſię. Krole. 14. káp. BibRadz I 353d marg; Conditio temporum talis nunc est, Tákie teras czaſy ſą Mącz 63a, 344b; OrzQuin X4 [2 r.]; BielSat B4v; KuczbKat 125, 185; O nędzny prawco co ták rozumieſz/ nie bacżyſz iż podobno muſiáły być inſze cżáſy RejZwierc 188, 189v [2 r.], 225, Bbb; ModrzBaz 17, 105v, 132v, 133v; WisznTr 5; PudłFr 75; BielRozm 15; GórnTroas [3]; OrzJan 110; JanNKar D2; KlonKr A4v; PowodPr 76; CzahTr C; SkarKazSej 689b.

»czasy nastały itp.« = incidunt tempora Mącz; sunt tempora Modrz [szyk zmienny] (5): Mącz 29b; A teraz tákie cżáſy náſtáły/ iż nietylko pierśćienie/ ále y łáńcuchy ládá kto nośi ModrzBaz 51, 133v; NiemObr 131; SkarKazSej 701b.

»nastąpiły (a. następowały) czasy; czasy następujące« (2; 1): te przywileie [...] więcey ſłużą po[t]omkom iego y cżáſom po Apoſtolſkim ześćiu náſtępuiąeym/ á niżli onym/ gdy tu ná świećie Apoſtołowie żyli. SkarJedn 80; SarnStat 1206; KmitaSpit C4v.

»czas potrzebuje« = affert dies Mącz (2): A ták kto to bácżyć chce/ iż ty cżáſy tákiego krolá potrzebowáły/ gdy po Chábrym wielki vpadek tá koroná wźięłá byłá BielKron 348v; Mącz 122b.

»czas (prze)minął; (prze)minęłe czasy« = praeterierunt Modrz [szyk zmienny] (5; 3): A rozmyſláiąc ſobie odpoczątku ſwiatá rozmáitoſć przeminęłych czáſow będę ſobie nápámięć przywodził RejPs 112v; A boday iuż ty złe cżaſzy wzdy kiedy minęły RejJóz M3v; RejWiz 121; GrzegŚm 42; RejZwierc [213]v, [233]; ModrzBaz 132v; KlonŻal A4.

»czas przychodzi (a. przyjdzie)« [szyk zmienny] (6): BielKron 86; BielSat H2v; Pátrz ieſli to lekka rzecż gdy cżáſy przychodzą/ Iż krolowie puſtopás bez potomſtwá ſchodzą. RejZwierc 249; NiemObr 63; BielSen 10; WujNT 184.

»czas (przy)niesie (a. przynosi)« (5): To wſzytko przyrodzenie á cżáſy przynoſzą/ Ze ſie ty obycżáie w roznośći roznoſzą. RejWiz 117; ActReg 158; OrzJan 3; SarnStat 30; SzarzRyt C2v.

»czasy są spokojne« (2): O Pánie Boże/ [...] rácż opátrzyć ſługi twoie/ tákim pokoiem iákiego świát dáć nie może: áby y ſercá náſze przykazániu twemu/ były poddane/ y po oddaleniu trwogi nieprzyiáćielſkiey/ cżáſy náſze zá twą obroną były ſpokoyne. LatHar 182 [idem] 102.

Zwroty: »baczyć czas; niebaczny na czasy« (1; 1): Bowiem tákie rozumy nawięcey ſłynęły/ Co bacżyły cżás przyſzły y ty co minęły. RejWiz 62v; BielKron 241v.

»czasow doczekać« [szyk zmienny] (4): KrowObr 38; BielSat H2; A ći tám przednieyſzy Patreſowie [...] nie mogli ták dostátecżnie rzecży tey poznáć y oney opiſáć: áko iuż my teraz, y inſzy wſzyſcy wierni, ktorym to dał Bog widzieć/ ktorzyſmy cżáſow tych docżekáli CzechEp [405]; PowodPr 49.

Wyrażenia: »czasy apostolskie« [szyk 6 : 1] (7): RejPos 62; Oni byli bliſcy świátłośći ktora przyſzłá ná świát/ y cżáſow Apoſtolſkich WujJud 35, 192v; SkarJedn 80; ReszPrz 94; LatHar 193, 252.

»burzliwe czasy« (1): Także y ty ma miła mátuchno/ Cżekay cżáſu/ vlegay ćichuchno. Aż ſie Pan Bog nád námi ſmiłuie/ Ty burzliwe cżáſy záhámuie. BielSat H2.

»chmurne czasy« (1): Bo ſnádnie wierſz przychodzi nie sfráſowney myſli/ Lecż ſą dziś chmurne cżáſy ná ktoreſmy przyſzli. WisznTr 5.

»czas daleki« (1): á tak ieſliby tá obietnicá y ten znák/ przez Ezáiaſzá obiecány nie mogł śćiągáć do cżáſu dálſzego ná potym przyſzłego/ ále tylko do onego obecnego Ezáiaſzowego tedybym ia też także mowił CzechRozm 132v.

»dawne czasy« = superiora tempora Modrz [szyk 4 : 3] (7): LibLeg 11/170v; GliczKsiąż E8v; TV maſz naprzod poſtępki/ ſtárych krolow ſławnych/ Ktoreć ſie dziś przygodzą/ chociay s cżáſow dawnych. RejZwierz A4; HistHel ktv; ModrzBaz 27; KochPs 207; ReszPrz 97.

»dzisiejszy czas« [szyk 13 : 6] (19): LubPs A3; KrowObr 38; RejWiz 122v; RejZwierz kt; BielKron 210v; y máczałem przycżyny/ ſkądby to roſło/ iż ludzye ſthárzy niemal wſzyſczy ſkárżą ſie ná dziſieyſze cżáſy/ á ony pirwſze zbytnie chwalą GórnDworz H5, H6v; RejPos 62, 159, 197v, 336v; BielSat [I4]; RejZwierc 181, 184, Aaav; MycPrz I Bv; A co mi zá żywotá vymie czás dźiśieyſzy/ To po śmierći nágrodźi z lichwą wiek poznieyſzy. KochMuza 25; BielSjem 13; PudłFr 9.

»inszy (a. inny) czas« (5): RejZwierc 188; BielSpr 61; Oczko 2; Inſzy król/ inſzé czáſy: ludźie ſyci boiu/ Dáli w moc dwiemá królom rádźić o pokoiu. KochProp 9; SkarKazSej 701b.

»czasy (są) lepsze« [szyk 2 : 1] (3): BibRadz Eccle 7/11; BielKron 80v; A ieślić tego żal żem dłużey nie żyłá? Wierębym ná lepſze cżáſy nie tráfiłá. WisznTr 31.

»czas naznaczony« (1): bowiem cżás Antychriſtow/ ku pánowániu náznácżony przyſzedł/ o cżym zdawná Dániel/ y Ian ś. prorokowáli. NiemObr 63.

»czas (jest) niebezpieczny« = tempus periculosum Mącz [szyk 1 : 1] (2): ábowim czás náſz bárzo yeſt nyebeſpyeczny/ Dla tego mądrze ſye muśimy ſpráwowáć. KromRozm I I3v; Mącz 29b.

»czas niefortunny« (1): Tenebrae Reipub. Zły czás/ niefortunny/ ſmutek Rzeczypoſpolitey/ zła przigodá. Mącz 446a.

»(nie)sczęśliwe (a. niesczęsne) czasy« (4): KochFr 104; KochPieś 31; Nieſczęſné czáſy: nie ták przed tym było: Cnotá płáćiłá/ áż y wſpomniéć miło. PudłFr 9 [idem] 74.

»niniejszy czas« = istud tempus PolAni; praesens tempus Modrz; hoc tempus Vulg [szyk 4 : 3] (7): BibRadz Eccle 7/11; BielKron 80v; BielSpr c; tedy ſię nie iedno ná ninieyſze cżáſy [ad ternpora praesentia] álbo ná poſtánowienie porządku/ ále więcey ná wſzech rzecży przyrodzenie oglądáią. ModrzBaz 1v; NiemObr 80; WujNT Rom 8/18; SzarzRyt C2v.

»odmienność (a. przemienność) czasow; odmienne czasy« (3; 1): IAko ieſt wiek pierwſzy plagą powodzi ſkarány od Bogá prze ludzkie wyſtępki/ ieſth rzecż thym wiádoma/ kthorzy dowćipem ſwym obacżáią álbo ſie dowiáduią przemiennośći przeſzłych cżáſow. BielKron 296; RejZwierc 70; StryjKron 16; BielSjem 23.

»on czas« = illud tempus Modrz [szyk 21 : 61 (27): LibLeg 11/170v; RejPs 204; KromRozm II c2; GliczKsiąż E8v; LubPs gg4; RejWiz 121; RejAp 150, 164v; RejPos 62; RejZwierc 5v; HistHel ktv; CzechRozm 103, 104v, 132v [2 r.]; ModrzBaz 130; SkarŻyw 161, 201; Gdyż w nim ieſt mowá Athánázyuſzowi y cżáſom onym niezwycżáyna. CzechEp 226, 268; NiemObr 59, 131, 141; KlonŻal A4; ReszList 149; WerGośc 209; SkarKazSej 689b.

»czasy pewne« [szyk 2 : 1] (3): KromRozm II k4; y pierwſzych czáſow pewnych przywrocenie. BibRadz Gen 8 arg; CzechRozm 191.

»pierwszy czas« = primum tempus PolAnt [szyk 2 : 1] (3): BibRadz Gen 8 arg; BudBib Is 9/1; Ták ſię iuż dálece to náſze cżáſy od onych pierwſzych cżáſow pobożnych chrześćiiánow odſtrzeliły ReszList 149.

»czasow porządek« (1): Z lewey mu ſtrony Cymbriyſki przylądek (Ták przedtym zwano) lecż cżáſow porządek Dánią zowie/ ktora w wodźie śiádłá/ W morze ſię wkrádłá. KlonFlis Dv.

»postępek czasu« [w tym: za postępkiem czasu (6)] [szyk 5 : 2] (7): A by ſie byłá thák bárzo zá poſtępkiem cżáſu ſmiáłość kápłáńſka nie wynioſłá/ á hárdość Biſkupow/ ſnadźbyſmy y ſłowá iednego nie rzekli. RejPosRozpr c3v, c3v; StryjKron 16, 59, 76, 81, 235.

»poslednie czasy« (1): Nie wdáwayże ſię w rozmyſlánie prożne pierwſzych wiekow/ ábyś ſkwápliwie nie miał względu ná poſlednieyſze czáſy [a novissimis temporibus Vulg]. BibRadz 4.Esdr 6/34.

»czasy po temu« (1): że téż wiele tákich iest, co niewiedzą, co to iest Orthográphia Polſka. [...] Ieſliż podánia nie było: ieſliż czásy potemu nie były, [...] niewiém. JanNKar D2.

»potomne czasy« (3): BielKron 241v; BiałKat 33v; Cźáſu [!] też pokoiu przynależy ná Páná myślić na potomne cżáſy [ad perpetuitatem consulere] ábo ná wiecżność o zacnośći y o dobrem ták ſwem iáko y ludu ſwego ModrzBaz 22.

»przeszły czas; przeszły czasy« = prior dies PolAnt; praecedens tempus Mącz; praeteritum tempus Modrz; transierunt tempora Vulg [szyk 18 : 12] (29; 1): RejWiz A4v, 68; RejZwierz bb4, 130; BibRadz Eccle 7/11, I 353v, 4.Esdr 3/23, Eccli 2/10; BielKron 80v, 81, 296; KwiatKsiąż H; Digerere acta seu tempora, Dzieye przeſzłich czáſów rządnie ſpráwić. Mącz 145b, 303d, 427b; SarnUzn C; RejAp AA4v; GórnDworz H7; Bo przeſzły cżás będzieſz pámięthał y im ſie ćwicżył s cżytánia ſpraw onych zacnych/ mądrych/ á poważnych ludzi. RejZwierc 19; CzechRozm 103; ModrzBaz 133, 143v; CzechEp 250, 268; NiemObr 80; WerGośc 209; GórnRozm L2; ActReg 138; WujNT 754; SarnStat 49.

»przyszły czas« = futurus eventus JanStat [szyk 16 : 10] (26): BielŻywGlab nlb 15; RejWiz 62v, 121; Bo też nie wiecżna pámiątká mądrośći iáko y głupośći/ á przyſzłe cżáſy wſzytki rzecży rowno zákryią zápomnienim. BielKron 79v, 80, 80v [2 r.], 81; KwiatKsiąż H; SarnUzn C; RejAp AA4v; GórnDworz Ff2; RejZwierc [283]v; BielSpr c, 75v; CzechRozm 103, 132v; ReszPrz 73; KochPieś 47; GórnRozm L2; Y nie wſtydzili ſię drudzy/ piſániem nabożnym/ y gruntownym/ tákich rzecży/ y przyſzłym cżáſom podáwáć. LatHar 512; WujNT 754; SarnStat 49, 123, 298, 424.

»święte czasy« (1): Swięte to cżáſy w ony látá były/ Gdy s cnoty nie s praw ludzie ſie ſądzili. RejZwierc 225.

»taki (a. takowy) czas« = tantum a. tale tempus Modrz [szyk 14 : 3] (17): BielKom C6v; KrowObr 38; Mącz 63a; BielSat B4v, H2; RejZwierc [283]v, 189v [2 r.], Bbb; ModrzBaz 51, 132v; NiemObr 157; Co też nie bez przycżyny vtyſkuie ná tákie cżáſy y ná ludźie opiłe Izáiaſz Prorok WerGośc 204; BielRozm 4, 15; ActReg 158; OrzJan 110.

»ten czas« = hic dies Mącz; illud tempus Modrz; hoc tempus Vulg [szyk 45 : 5] (50): ktoreyżeto rady nawięcey doſtaniemy, cżytaiąc á wpamięć ſobie bierząc piſma, dzieie, y tez mądre nauki takowych przodkow naſzych kthorem wiſſzey namienił, ktorzy ſnadz dłużey żywiącz niżli wiek tich cżaſow noſi, y więcey rzecży doznawaiąc, doſtatęcżnieyſzą nam dać mogą radę kuſprawie żiwota naſzego BielŻywGlab nlb 15; RejJóz O2; A przeto ludzye s poſpolitego obycżáyá tych cżáſow/ ni nacż wyęcey ſie nye ſadzą/ yedno ná wyele koſztownych á drogocenyonych ſſat GliczKsiąż E8v; LubPs A3; KrowObr 29; BielKron 172v, 275v, 334v, 348v, 424v; Mącz 122b, 344b; SarnUzn C; HistRzym 12v; RejPos 62, 197v, 336v; BiałKat kt, 1; BielSat H2, H2v, [I4]; Myſmy miedzy ták wielką licżbą niektore tylko wybráli/ co ták o nich rozumiemy/ że tym cżáſom bárzo ſłużyc mogą. KuczbKat 355, 125; RejZwierc [283]v, 119, 194; BielSpr b2; Bywał ten cżás [erat tempus]/ iż ći ktorzi krolowáli/ byli ábo Philoſophámi/ ábo Prorokámi ModrzBaz 17, 105v, 130v, 132v, 133v; SkarJedn 376, 399; SkarŻyw 203; CzechEp 187, [405] [2 r.]; ReszList 149; WisznTr 5; BielSen 5, 10; BielSjem 13; GórnTroas [3]; OrzJan 128; LatHar +5; WujNT Rom 8/18; KmitaSpit Av; CzahTr C.

»czas teraźniejszy« = tempus instans Vulg [szyk 5 : 5] (10): RejAp AA4v; GórnDworz H7; KuczbKat 325; ReszPrz 32; GórnRozm L2; KochWrJan 18; ActReg 138; A ieſliż ſię okrom tych/ nieco inſzych nowo złożonych modlitw do rozmáitych náuk tu przyczyniło (iákoż przyczynić nieco/ teráznieyſzym czáſom potrzebno mi ſię zdáło) przyznaſz to podobno łácniuchno [...]/ iż ſię z łáſki Bożey pożytecznie przyłączyły. LatHar +7v; WujNT Hebr 9/9; CiekPotr 3.

»właściwy czas« (1): ſktorych tych to zoſobna rzeczy każdą/ iey własćiwemu cżaſowi mamy przyſtoſować. KwiatKsiąż H3v.

»zawikłane czasy« (2): Ale że przychodzimy ná thákie cżáſy y ná tákie wieki/ że tákiego ſtanu cżłowiek tylko ſobie dobry á pożytecżny być może/ ále záwikłánem cżáſom máło RejZwierc [283]v, 119.

»złote czasy« (8): Y będzye ſtało kroleſtwo ſpráwiedliwyeh tyſiąc lat/ á w ten cżás będą złote cżáſy/ o ktorych dawno piſano. BielKron 136v, 102v, 275v; RejZwierc 103 [2 r.], [233], Bbb3; BielSen 13.

»zły czas« [szyk 13 : 1] (14): RejJóz M3v; Querela temporis, Vtyskowánie ná złe czáſy. Mącz 340b, 446a; Prot E; RejZwierc 5v; MycPrz I B2; ModrzBaz 135; KochPs 80; SkarŻyw 203, 317; WisznTr 7; Nie to ácż gorſze cżáſy/ świát ze wſząd niſzcżeie/ Nie/ kiedy nie przytłucże ćiężar/ ácż ſię chwieie. GrabowSet L2; WitosłLut A3; SkarKazSej 689b.

»żaden czas« (1): Ktory [kościół] dla tego Powſzechnym ieſt názwan/ iż [...] po wſzyſtkim świećie ieſt rozſzerzony/ y do káżdego wieku należący/ żadnym áni cżáſem áni mieyſcem oſobliwym ogárniony. WujJudConf 116.

Szeregi: »czasy a dni« (1): Roſpomniſz ná ony cżáſy á ony dni dawne LubPs gg4.

»lata i (a) czas« [szyk 2 : 1] (3): Záthym przeſzły cżáſy/ á dokończyły ſię látá [Et transierunt tempora et finiti sunt anni Vulg] BibRadz 4.Esdr 3/23; RejPos 118v; CzechRozm 170v.

»(bądź) czas, (bądź, i) ludzie« = seu tempus seu homines Modrz [szyk 6 : 2] (8): DiarDop 112; RejZwierz A6; RejZwierc 189v; CzechRozm 1v; ModrzBaz 120v; WerGośc 204; JanNKar D2; Wſzákże iż tákowy ieſt w wielu ludźi vpór/ ták wielka ludźi y czáſów rozmáitość [tanta rerum et temporum varietas JanStat 204]/ iż nic ták gruntownégo otrzymáć/ y poſtánowić ſie nie może SarnStat 193.

»(ani) czas, (ani, i) miejsce« = tempus, locus Modrz [szyk 5 : 5] (10): KromRozm II k4; Acz y ony/ ktorem wyczytał/ łáćinniki/ ták ſwyętobliwoſć żywotá y bogoboyna náuká/ yáko y czáſy y myeyſcá od podezránya wyymuyą. KromRozm III O4v; SarnUzn E5, E7v; RejAp BB4v; WujJudConf 14v, 116, 140v; ModrzBaz 26v; StryjKron 627.

»czas a (i) obyczaj (a. zwyczaj)« (4): BibRadz I 353v; BielSpr 61; Nie ma bydź gániono/ że práwá ludzkié niekiedy wedle czáſów rozmáitośći y zwyczáiów [secundum varietatem temporum, consuetudines et statuta humana JanStat 145] bywáią odmienioné. SarnStat 49; PowodPr 73.

»czasy i okoliczności« (1): Ale [ceremonialia] oſobam/ myeyſcom/ y czáſom pewnym y inym okolicznoſcyam od Bogá ſámego przywłaſſczone/ á yákoby przywyązáne były KromRozm II k4.

»czas i osoba« = persona et tempus Mącz [szyk 5 : 3] (8): KrowObr 23; Wypiſuie chwałę y wielmożność kośćiołá przyſtoſuiąc ſię do czáſow y oſob z kthorymi miał ſpráwę. BibRadz Is 60 arg, I 353v; Mącz 392d; CzechRozm 132v [2 r.], 190v, 191.

»czas, (i) potrzeba« [szyk 5 : 1] (6): KromRozm I F; KromRozm II bv; BibRadz I 353v; WujJud 134v; Naiáſnieyſzy Miłośćiwy Królu/ do nóg Máieſtatu Wáſzéy Kro: M. poſyłam/ gdźie/ co czás y potrzebá z ſobą nieśie/ doſtátecznie opiſano o woynie Tureckiéy OrzJan 3; SarnStat 30.

»przypadki i czasy« (1): Przyſzłe przypadki y cżáſy minęłe/ Záwżdy v mądrych w roſpráwách ſłynęły. RejZwierc [213]v.

»czas i rzecz« = et res et tempus Modrz [szyk 2 : 2] (4): RejZwierc 231; ModrzBaz 65; Nie ieſtem ták w rozum obrány Naiáſnieyſzy M. Królu: ánim ſie ták zápomniał: ieno że ná początku téy rzeczy moiéy/ tom był ſobie poſtánowił/ żadnéy rzeczy z tych nieprzeſtąpić/ którą y czás y rzecz ſámá wyćiſka OrzJan 126; CiekPotr 3.

»czas i (a(l)bo) wiek« = tempus et saeculum Vulg [szyk 6 : 1] (7): KromRozm II t; RejZwierc [283]v [2 r.]; BudBib Sap 8/8; iſz ich Duchá Prorockiego ten cżás/ y wieki náſze potwierdzáią. SkarJedn 399; CzechEp 157; ReszPrz 73.

Wyrażenia przyimkowe: »dla czasu« (2): GórnDworz Ff2; wſzákże to przedſię prawdźiwym cnoty miłownikom należy/ nie wątleć/ nie pſowáć ſię dla złych cżáſow [non debilitari nec frangi temporum iniquitate] ModrzBaz 135.

»wedle, według czasu« (12 : 2): KromRozm I F; KromRozm II bv; Trzećią tzęść/ zá ludzi żywe/ zá konie/ bydło/ y ſwinie/ vſtáwił Sergius Papieſz/ przed ktorym było pierwey oſmdzieſiąt y pięć Papieżow/ według tzáſow. KrowObr 197; ZYdowie thy dwoie Kśięgi w iedny zawieráią/ ktore zową Kroniką/ to ieſt Hiſtorią porządnie wypiſáną y znieſioną wedle wſzytkich czáſow. BibRadz I 218v, I 353v; WujJud 134v; WujJudConf 14v, 140v; BO nie będzie zaćmion na kogo to vćiśnienie (przyidźie) wedle cżáſu pierwſzego [quae fuit ei tempore primo] BudBib Is 9/1; CzechRozm 170v; SkarJedn 239; SkarŻyw 201; StryjKron 627; SarnStat 49.

b. Według Biblii okresy w istnieniu świata od jego stworzenia do końca; tempus Vulg (93): Leop 4.Esdr 4/37 [2 r.]; Przez dni oſtátecżne w piśmie świętym rozumie ſię wſzytek czás od przyśćia Meſyaſzowego áż do ſkończenia świátá. BibRadz I 438c marg; Rozmierzże cżás ſámym cżáſem [Metiens metire tempus in semetipso Vulg]/ á gdy oglądaſz iż będźie przemiiáć cżęść niekthora známion opowiedźiánych/ Tedy zrozumieſz iż to ieſt then czás w ktory pocznie Nawyzſzy náwiedzáć świát przezeń ſtworzony. BibRadz 4.Esdr 9/1 [idem BudBib]; RejAp 84; RejPos 5v marg; BudBib 4.Esdr. 4/36[37], 9/1 [2 r.], 14/5, 9; CzechEp 157; WujNT Matth 16/4.

czas czego (4): Iákać ieſt rola/ thákieć też ſą y naſienia [...]/ á iáki oracż/ tákie też oránie/ ábowiem był cżás świátá. BibRadz 4.Esdr 9/17 [idem BudBib]; RejAp 86; BudBib 4.Esdr 9/17, Tob 14/7.

czas czyj (2): BielKron 80v; A nie dźiw/ ponieważ Zbáwićiel náſz o tych cżáśiech náſzych oſtátecżnjch powiedźieć racżył: Ze złość obfitowáć á miłość prawdźiwa z wiela ſerc ludzkich wygáſnąć miáłá. WysKaz )?(2v.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (5), taki (1); iż (8), ktore (1), w ktore (1), w ktorych (1), w ktorym (1)] (12): BibRadz 4.Esdr 12/13; przyydą ieſzcze oſtátnie przed Sądem Bożym czáſy/ w ktorych Królowie poginą wſzyſcy OrzQuin X4; RejPos 101v, 158 [2 r.], 259v, 271, 356; BudBib 4.Esdr 5/1; To ieſt/ iż iáko Melchiſedek był Ofiárownikiem Bogá náwyżſzego/ bez ogránicżenia cżáſu ktorego gdyby ſie vrodził y Ofiárownikiem zoſtał/ y kiedyby też záś vmárł/ y Ofiárownikiem być przeſtał. CzechRozm 35; LatHar +6; SkarKaz 4a.

Z bliższym określeniem chronologicznym (1): Iż ſkoro zátrąbi trąbá Anyołá ſiodmego/ tho ieſth gdy cżás przydzie wieku ſiodmego/ iż ſie iuż dokońcżą á wypełnią wſzytki táyemnice Boſkie RejAp 86.

W charakterystycznych połączeniach: (roz)liczyć czasy (2), rozmierzyć czasy (4); wszytek czas (6); znaki (znamiona) czasow (2).

Frazy: »czasy się dokońcżą; dokończenie (a. skończenie) czasow« = finis temporum PolAnt (1; 2): A pan bog to tobie obiecał vmocnioną wiárę iż ćię miał przełożyć kápłanem á ſpráwcą náſſem áż doſkończenia czáſow RejPs 165; BibRadz Dan 11/13; Bo ty będzieſz wyłączon ze wſzytkich/ á ná potym będzieſz przyłączon wrádę moię/ z tymi ktorzy ſą tobie rowni/ áſz ſię cżaſy dońcżą [usquequo finiantur tempora Vulg]. BudBib 4.Esdr 14/8 [9].

»jest (a. był) czas« = tempus erat Vulg [szyk zmienny] (4): Synatzkowie oſtátetzny tzás ieſt/ á iákośćie ſlyſzeli/ iż Antykryſtus przyidźie/ y teras wiełe [!] Antykryſtuſow potzęli być/ y ſtądże wiemy iż oſtátetzny tzás ieſt. KrowObr 26v; BibRadz 4.Esdr 9/17; BudBib 4.Esdr 9/17.

»czasy niebezpieczne są« (1): A też wieſz z Páwłá świętégo Proroctwá: iż tych oſtátnich czáſow miáło ich wiele odſtąpić od Wiáry [...] y przeto ty oſtáteczné czáſy bárzo niebezpieczné ſą. BiałKat 114.

»czas przybliżać się będzie« (2): A gdy ſię śrzedni cżás przybliżáć będzie [Appropinquante autem tempore medio Vulg]/ záchowáne będą cżtyry [królowie] do cżaſu BibRadz 4.Esdr 12/21; RejPos 5v.

»przy(j)dzie czas, czasy przychodzić będą« = dies veniunt Vulg [szyk zmienny] (11 : 1): Oto prżyidźie cżás iż náſtánie Kroleſtwo ná źiemi/ kthorego ſtrách będźie ſrożſzy nád ine wſzythki Kroleſtwá BibRadz 4.Esdr 12/13, II 141b marg; OrzQuin X4; RejAp 86; Iż przydą ty cżáſy/ iż wſzyſcy ktorzy na ten cżás w grobiech ſwych odpocżywáią/ vſłyſzą głos Páná ſwego RejPos 356, 5v, 101v, 158 [2 r.], 259v, 271; BudBib 4.Esdr 5/1.

»wypełni się czas« (1): Aleć záſię zmiłuie ſię Bog/ á przywroći ie do oycżyzny ich kędy pobuduią kośćioł/ á wſzákoż dáleko inákſzy niſz pierwſzy/ y gdy ſię wypełni cżás wieku onego/ á gdy ſię dokońcży/ wrocą ſię zwięzienia ći ktorzy zacnie pobuduią Ieruzalem BudBib Tob 14/7.

Zwrot: »zamierzyć (a. zamierzać) czas« = definire tempus Vulg (3): vcżynił z iednego cżłowieká/ wſzyſtek rodzay ludzki/ áby mieſſkáli po wſſyſtkiey źiemi/ zámierzáiąc poſtánowione cżáſy/ y gránice mieſſkánia ich Leop Act 17/26; BibRadz Eccli 17/2; WujNT Act 17/26.
Wyrażenia: »insze czasy« (1): On [Bóg] choćia wſzytkie inſze cżáſy ſam zgotował/ Iednák ten dźień [Bożego Narodżenia] z oſobná/ hoynie vdárował GrabowSet K.

»czas (nie)pewny« (2): BibRadz Eccli 17/2; A niech pocznę dźiś vmieráć Pánie BOże moy/ pierwey grzechom y ſwey woli y namiętnośćiom moim: á potym y świátu/ ktorego blizki náſtępuie koniec y czás bárzo niepewny SkarKaz 423b.

»czasy nieskończone« (1): Litość yego przetrwawſſytki cżáſy nyeſkońcżone/ Przez ktore lud Izráelſki przewyodł miłośćiwye LubPs dd5.

»nieszczęsne czasy« (1): PRzyſzliſmy ná ty nieſzcżęſne á ſnadź iuż oſtátecżne cżáſy/ ktorych y miłość w ludźiach gáśnie/ y Wiárá vſtawa KuczbKat a2.

»czas on« [szyk 1 : 1] (2): Azaſz tego nie powiedał Pan Dánielowi/ rozlicżáiąc mu ony cżáſy á ony hebdomády o dokońcżeniu ſwiátá RejPos 259v; CzechEp 34.

»ostateczny (a. ostatni) czas« = novissima, temporis novissima Vulg [szyk 17 : 8] (25): KromRozm I B3v; KrowObr 26v [2 r.]; Leop 4.Esdr 12/9; Otho teraz Pánie okazałeś mi wiele cudow/ ktoreś nágotował ná cżáſy oſtátecżne/ wſzákożeś mi nie oznaymił kiedy to być ma. BibRadz 4.Esdr 8/62[63] [idem BudBib], 4.Esdr 12/9, 2.Tim 3 arg, II 141b marg; BielKron 80v; OrzQuin X4; Pámiętay ná oſtáthnie cżáſy/ á náwieki nie będzieſz grzeſzył. HistRzym 60; BiałKat 114; KuczbKat a2; BudBib 4.Esdr 8/62[63]; iż piſmu ś. nie wierzy/ ktore iuż ty wſzytki látá od národzenia Meſyaſzowego/ ábo od poſtánowienia prze zeń od Bogá nowego przymierza/ názywa oſtátecżną godźiną/ y ſkońcżeniem wiekow/ á nie cżáſem tylko oſtátecżnym. CzechEp 354, 34, 220, 268, 351, 354 [2 r.]; NiemObr 14; LatHar 356; WysKaz )?(2v; SkarKaz 4a.

»poł(owica) czasu« = dimidium temporis PolAnt, Vulg (8): Y dáne ſą niewieſcie dwie ſkrzydle orłá wielkiego/ áby leciáłá ná puſzcżą ná mieyſce ná ſwoie/ áby thám byłá żywioná przez cżás/ y przez połowicę cżáſu/ od oblicżnośći wężowey. RejAp 103v [idem WujNT Apoc 12/14], 104; BudBib Dan 7/25; CzechEp [380]; NiemObr 168, 170; WujNT 864, Apoc 12/14.

»postanowione czasy« = statuta tempora Vulg [szyk 2 : 1] (3): Leop Act 17/26; A ták też dobrze to y prawdę Páweł mowi/ nie ſprzećiwiáiąc ſie wiecżnośći kroleſtwá Chriſtuſowego: iż gdy tá wynidźie wedle rozrządzenia cżáſow od Bogá poſtánowionych/ á wſzyſtki rzecży koniec ſwoy wezmą: tedy też y Chriſtuś vrząd ſwoy krolewſki odda záś CzechRozm 182; WujNT Act 17/26.

»czas przeszły« = praeteritum Vulg (2): BudBib 4.Esdr 4/42[45]; Gdźie iáko dni ábo cżáſy przeſzłe/ ták też y ſpoſoby rozmáite onego mowienia Bożego [...] w nie/ z iedney ſtrony kłádźie/ á z drugiey ſtrony oſtátecżny ten cżás y ſoſob [!] mowienia weń. CzechEp 268.

»czas przyszły« (1): ieſli mam łáſkę v ćiebie/ y ieſli może być/ á iam tego ieſt godnym/ okaſzmi/ Ieſli ieſt więcey czáſu przyſzłego niſz przeſzłego [si plus quam praeteritum sit habet venire aut plura pertransierunt supra quam futururn est] BudBib 4.Esdr 4/42[45].

»śrzedni czas« (1): BibRadz 4.Esdr 12/21 cf »czas przybliżać się będzie«.

»takie czasy« (1): iż przydą tákie cżáſy/ iż kámień ná kámieniu nie zoſtánie ná mieyſcu ná tym. RejPos 259v.

»ten czas« = tempus hoc PolAnt [szyk 13 : 2] (15): RejPos 5v [2 r.], 101v, 150 [2 r.], 158, 356; BiałKat 114; KuczbKat a2; Obłudnicy/ oblicża ziemie y niebá vmiećie doświadcżáć/ á cżáſu tego iáko nie doświadcżaćie? BudNT Luc 12/56 [idem WujNT]; CzechEp 268, 351; LatHar +6; WujNT Luc 12/56; SkarKaz 4a.

»wieczny czas« = perenne seculum Mącz; perpetuum tempus JanPrzyw [szyk 5 : 2] (7): Mącz 10d; CzechRozm 85, 85v; KochPam 81; A choćżeby y ták było/ tedy iednák Dekret wiecznym czáſóm ſłużący wyſzedł táki [perpetuo observandum decretum sit JanStat 96] SarnStat 84, 881.

»więcej czasu« (2) : á ieſlim k temu ſpoſobny/ okáż mi to/ ieſli więcey ieſzcże ma być cżáſu niżli go przeminęło Leop 4.Esdr 4/45; BudBib 4.Esdr 4/42 [45].

»złe czasy« (2): á okaże ſie Syn moy Iezus/ á cieſzyć ſie z nim będą ći/ ktorzy pozoſtáną po tych złych cżáſiech. RejPos 150, 150.

Szeregi: »dni, (i, abo) czasy« [szyk 3 : 1] (4): HistRzym 127v; W imię Páná náſzego Iezu Chryſtá/ ktory cżáſy wſzytkie y dni ſtworzył SkarŻyw 1; CzechEp 268; LatHar 356.

»czasy i lata« (2): Thedy Krol od Pułnocy wroći ſię/ [...] y prziydźie ná ſkończeniu czáſow y lath [in fine temporum annorum] z wielkiem woyſkiem BibRadz Dan 11/14; HistRzym 127v.

»czasy i przypadki« (1): gdyż widziſz iż niebo/ ziemiá/ rozlicżne płánethy/ cżáſy y wſzythki przypadki ſwym porządkiem iuż áż do ſkońcżenia ſwiátá ták ſie tocżyć muſzą RejZwierc 172.

»czasy i wieki« (2): K temu ieſli wſzytko przezeń ieſt vczyniono/ tedyć y wſzytkie czáſy y wieki przezeń początek wzięły WujNT 306; SkarKaz 485b.

c. Życie ludzkie; tempus Mącz, Vulg, PolAnt; aetas Mącz, Cn; dies PolAnt, Cn; spacium Mącz (490): Iuż wiecz zle pŕes xiedza býwá Komu już ċas do gorjwá RejKup n5v; RejWiz 22; BibRadz Prov 3/16; RejZwierc 29v; KochPs 135.

czas czego (44): nikczemny ieſt czás wſſytkiego żywotá mego/ á ſnadz ták y káżdego názacnieyſſego człowieká. RejPs 59, 178, 179, 195v; HistAl L3; LubPs K4v, hh6; Leop Tob 4/5; BibRadz Gen 5/27, 9/29, 23/1, Ps 89/10; KwiatKsiąż M4v, P4v; Spacium vitae, Czás żywotá. Mącz 404c, 74a, b, 374d, 450d; SienLek Sv; Tákżeć theż cżás wieku náſzego/ komu gi da Pan Bog przetrwáć/ ieſt ná trzy cżęśći rozdzielon. Bo pirwſzy dźień známionuie młodość náſzę bezrozumną RejPos 40, Bv, 5 marg, 113, 186, 296v; RejZwierc 62, 62v, 81v, 104v, 125v, 137; BudBib Gen 18/10; ReszList 147; WerGośc 263; ArtKanc S16v; Phil H3; GrabowSet Ev; LatHar 567, 646; KołakSzczęśl C3v; WujNT 1.Petr 1/17; SarnStat 1210; SkarKaz 5a.

czas czyj (92): Vmnieyſzyłes dniow cżaſu iego wylałes nań ſromotę. WróbŻołt 88/46; Abowiem czás naſz trudno ſie dáley nád lat oſmdzieſiąt może wyćiągnąć/ bo iuż co dáley nad to/ ſſkodá zwáć tego żywotem/ iedno pracą á boleſćią RejPs 135, 45, 59, 113v, 133v, 134v (14); RejJóz B4v, O5v; GliczKsiąż C2v; LubPs F3, T6, aa6v, ff2; RejWiz 14, 21, 32, 53, 55v (8); On záſię ná gránicy/ ná Rycerſkiey ſpráwie/ Snadź ſwe cżáſy wychował/ od młodośći práwie. RejZwierz 92, 70v, 86v, 130; Wſpomniſz ná to com wżdy ia ieſt/ á co ieſth zá cżás moy (marg) To ieſt/ iáko ieſt krotki żywot moy. (‒) BibRadz Ps 88/48, Gen 5/22, Prov 15/15; RejAp 5v [2 r.], 199v, Cc8 [2 r.], Cc8v; RejPos 110, 177, 265v, 316, 321v (8); Cżáſy cżłowiecże ſą iáko źiołko/ á iáko kwiát polny kthory kwitnie. GrzegŚm 2; RejZwierc 13, 24v, [283], 37v [2 r.], 64 (36); WerGośc 203; ArtKanc M19v, S4; CzahTr A3, A3v.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: wszytek (7), ten (2); ktorego (7), co (2), w ktorym (1)] (10): Gdy weźrzy ná ſwe cżáſy co mu przypáść máią RejWiz 53; BibRadz Gen 5/5, 8, 11, 14, 17, 20, 31; GórnTroas 75; ([...] Co zá pożytek będę miał krwie moiey/ ieſli potępie tego ktoregom odkupił?) rozumieć ſię máią o wtorym trybunale/ y o tym czáſie żywotá tego/ w ktorym tego ſędźiego vbłágáć możem/ y w ktorym nie ſądźi nas ſpráwiedliwość/ ále miłośierdźie iego SkarKaz 5a.

Z bliższym określeniern długości trwania (11): A ták wſzytek czás kthorego żył Adam/ był dziewięć ſet y trzydźieśći lat [et fuerunt omnes dies Adam, quibus vixit, nongenti anni]/ a potym vmárł. BibRadz Gen 5/5; Cżás żywotá náſzego ieſt ſiedḿdźieſiąt lat [Dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta anni] BibRadz Ps 89/10, Gen 5/8, 11, 14, 17, 20 (11).

W charakterystycznych połączeniach: czas cnotliwy, człowieczy (3), jego (5), moj (11), nasz (16), nędzny (2), rozkoszny, swoj (49), twoj (7), wszytek (23); czas (prze)mieszk(aw)ania (2), wieku, życia (3), żywota (35).

Frazy: »czasy mijają« (1): Ná wſzem tu cżáſy ty náſze/ ták nam rychło mijáią LubPs T6.

»nieszczęsny czas jest« (1): Ach nieſczęſniż to ſznaċ czas był Czom wnim tak bes rozmyſlu zyl. RejKup f5v.

»czasy płyną, czas darmo upłynął« [szyk 3 : 1] (3 : 1): RejZwierz 130; A thák cżłowiekowi nic nie ieſt droſzſzego iáko cżás/ á trzebá mu ſtrzedz káżdey godzinki áby iey wſzetecżnie nie vpuśćił/ áby mu ten ſláchetny klenot cżás żywotá iego iáko po wodzie liſt nikcżemnie á niepotrzebnie dármo nie vpłynął. RejZwierc 62v, 232v; O Pánie Boże/ według ktorego woley płyną cżáſy żywotá náſzego: rácż przyiąć prośby LatHar 646.

»czasy przedłużają się; czas (jest) długi, przedłużony« [szyk 5 : 3] (1; 6 : 1): Ale ty vffánie ſwoie wſſytko pokłáday w pánu ſwoiem/ [...] á ſtąd omieſzkaſz ſie ná ziemi/ nád nádzieię twoię czáſy przedłużone. RejPs 54v, 181v; Abowiem długie czáſy y látá żywotá thwoiego [Quia. longitudinem dierum et annos vitae] y pokoy przynioſą tobie. BibRadz Prov 3/2; á nic ſie nie trwoż/ iż ſie cżáſy przedłużáią máło/ gdyżeś ty iſt á pewien ſwego. RejAp 157; RejZwierc B3v, 81v, 232v [2 r.].

»czas schodzi« (2): RejZwierz 88; Też iáko na Kleparzu Bog hárcuie iemi/ Iáko im cżáſy ſchodzą y ſámi nie wiemy. RejZwierc 241v.

»[komu] czas fuzą wychodzi a dymem [= szybko i bez śladu]« (1): A práwie mu czás fuzą wychodzi á dymem RejWiz 16.

Zwroty:»czas naznaczyć« (1): Exiguum nobis vitae curriculum natura eircumscripsit, Krótki nam czás żiwotá nátura przirodzenie náznácziło. Mącz 374d.

»czas(u) (nie) mieć [jaki, jakiego]« [szyk zmienny] (4): Warcholny nie ma cżáſu weſołego RejZwierc 227v, 72, 138, 158.

»czas (s-, u-)tracić« (6): Iedno ták cżás ná ſwiecie dármo márnie ſtráćiſz. RejWiz 190; BielKron 321; KwiatKsiąż P4v; RejPos Bv; RejZwierc 62, 160v.

»czas (s-, po-)trawić, strawiony« [szyk zmienny] (9 : 1): SeklWyzn 3v; Aetatem in pristino conterere, Czás żywota ſwego w nędzy ſtrawić. Mącz 450d; RejPos 324v; RejZwierc [233]; ReszList 157; GórnTroas 75; w boiáźniż trawćie czás przemieſzkawánia wáſzego [in timore incolatus vestri tempore conversamini]. WujNT 1.Petr 1/17; WitosłLut A4; CzahTr A3, A3v.

»czasow (a. czasu) [jakiego, jak] uży(wa)ć (a. zażywać), używanie (a. użycie) czasu« = żyć w jakiś sposób; usura temporis Mącz [szyk zmienny] (57 : 3): gdzie bychmy wroskoſſach vzywali przy tobie panu ſwoiem wiecznych czaſow ſwych RejPs 113v, 54, 135; RejRozpr Kv; Bo ći muſzą w załoſći cżaſow ſwych vżywać RejJóz O5v; A niech ſie dotknie káżdy ktory podſtárzeie/ Ieſli ſie ſam s ſwoich ſpraw młodych nie náśmieie/ Myſląc: ách gdzyeſz ſie ony látá náwroćiły/ Wierębychmy ſwych cżáſow inácżey vżyli. RejWiz I90v, 21, 32, 55v, 94v, 193v; RejZwierz 70v, 86v; Mącz 510d; SienLek Sv; RejAp Cc8; RejPos 316, 334v; IZ w tych kſięgach ieſt wypiſány troiáki wiek cżłowieká ſtanu poććiwego/ to ieſt/ młodość y wychowánie iego/ potym ſrzedni wiek ſpráwy tákże y poſtępki iego/ á pothym ſtárość záziembła/ thákże też iáko cżłowiek vććiwy ma ſie w nim záchowáć/ á pobożnie á poććiwie cżáſow ſwych áż do záwołánia ſwego vżywać. RejZwierc [283]; O nędzneſz to twoie vżycie cżáſow twoich byś ſie obacżył RejZwierc 37v, 13 [2 r.], 20, 24v, 37v, 63v (38); KochEpit A2; CZáſu vmiéy záżywáć/ boć wſkok idą látá/ A nie wzwiéſz/ gdy człowieká wymkną z tego świátá. PudłFr 40; LatHar 144; SkarKaz 7b.

»wiedzieć czas« (1): Ach bych mógł wiedzyeć pewny cżás dni moich vbogich LubPs K4v.

»czas zamierzyć, (jest) (nie) zamierzony« (1 : 5): IZali człowiekowi czás nie ieſt zámierzony ná źiemi [Nonne est tempus determinatum homini super terram] BibRadz Iob 7/1 [idem BudBib], Dan 7/12; BudBib Iob 7/1; GrabowSet Ov; CZAſuś ty mnie moy Pánie nie zámierzył CzahTr B2; GosłCast 30.

Wyrażenia: »dobre czasy« (4): Gdyż ten ieden cżłowiek kiedyby ſie z myſlą ná niepotrzebne rzecży nie vnośił/ [...] nierownoby mogł lepſzych cżáſow vżyć/ niż w ták záwikłánych á rozno roznieſionych rozmyſlech ſwoich. RejZwierc 20, 63v, 87v, 142.

»krotki (a. krociuczki), skrocony (jest) czas; krotkość czasu« = tempus breve est Vulg [szyk 21 : 18] (33 : 1; 5): Bo też onidoznawſzi tey łáſki iego będą mieć przyczynę wkáżdym zebrániu vznáwáć dobrodzieyſtwo iego/ á zwłaſſczá von czás/ gdy wſſytek lud będzie ſpołu zgromádzony [...]. A zebránie to záwołáło kniemu proſſąc áby mu dał znáć znák krotkoſći cáſow iego RejPs 149, 59, 133v, 135, 178, 179, 198v; HistAl L3; MurzHist N4; RejWiz 180v; Leop 1.Cor 7/29; Curriculum vitae, Czás żywotá krótki. Mącz 74a, 374d; RejAp 5v [4 r.], 199v, Dd2; RejPos Bv, 113, 316v marg, 321v; RejZwierc B3v, 37v, 115, 115v, 152 (10); WerGośc 263; Cum dubia et fragilis ſit nobis vita tributa, In mortem alterius ſpem tu tibi ponere noli. To ieſt/ Gdyż krociucżki ieſt cżás żywotá ludzkiego/ Nie chciey ſwey nádzieie mieć wſmierći drugiego. Phil H3; GrabowSet B2; WujNT 1.Cor 7/29, 593 marg; SarnStat 1210.

»czas mały (a. maluczki)« [szyk 1 : 1] (2): pilnieyſzychmy tego málucżkiego cżáſu ſwego omylnego niżli tego wiecżnego RejZwierc 115v; ArtKanc S16v.

»marny czas« [szyk 1 : 1] (2): RejPos Bv; co pomoże twoy márny cżás/ do źiemie zásię poydźieſz ArtKanc S4.

»(nie)bezpieczny (jest) czas« [szyk 5 : 2] (7): Fortele ty poháńbyone ſwyátá obłudnego/ Odetni ye miły Pánye odemnye nędznego/ Gdyż rozumyem że cżáſy me ſą tu nyebeſpyecżne LubPs aa6v; RejZwierc 13, 72, 138, 138v, 144; ArtKanc M19v.

»(nie)pewny czas« (3): LubPs K4v; RejPos 356v; Káżdemm ſwoy dźień pewny cżaś niepośćigniony Ieſt żywotá KołakSzczęśl C3v.

»omylny (jest) czas; omylność czasow« [szyk 5 : 2] (6; 1): Wieſz też iuż/ iż y thy omylne cżáſy twoie/ iuż vſtáwicżnie ſą w opiece Páná twego/ á żadny ſthrách docżeśny/ áni żadne niebeſpiecżeńſtwo/ iuż ſie ciebie dotknąć nie może RejPos 110, 177, 356v; RejZwierc 115v [2 r.], 152, 170v.

»czasy ony« (1): Máiętnośći ſwe y cżáſy ony wdzięcżne żywotá poććiwego thák márnie á ſproſnie iáko ine nieme bydło trácą RejZwierc 62.

»czasy pomierne« [szyk 1 : 1] (2): Ale dobra myſl twoiá á ochotne ſerce twoie niech záwżdi vżywa [.,.] cżáſow pomiernych RejZwierc 102v, 165.

»smętne czasy« (1): Pięknie káżdemu przy cnocie ſławnym być/ Niż przy niecnocie ſmętnych cżáſow vżyć. RejZwierc 211.

»czas spokojny« [szyk 2 : 2] (4): Ale ten náſz drugi ieſzcże ku tak zábáwnemu żywotowi ſwemu pátrz iákich y drugich trudnośći vżiwáć muśi/ á zwłaſzcżá táki ktory ſie záprzeda w niewolą/ á żadnego cżáſu ſpokoynego nie ma. RejZwierc 158, 13, 131, 165.

»ten czas« [szyk 15 : 1] (16): RejPs 59, 178, 179; MurzHist N4; LubPs T6; RejWiz 14, 180v; A Ták Sará żywá byłá ſtho dwádźieśćiá y śiedḿ lat/ á then ći ieſt czás żywotá [anni vitae] iey. BibRadz Gen 23/1; KwiatKsiąż M4v; RejPos 110, 265v; RejZwierc 115v; ArtKanc S16v; GórnTroas 75; SkarKaz 5a, 7b.

»wdzięczne czasy« [szyk 3 : 2] (5): A wſzákoż y tey dobrey myſli/ y tego pobożnego vżywánia wdzięcżnych cżáſow ſwoich trzebá ich dáley gdzieś vpátrowáć RejZwierc 103, 13, 102v, 131, 142.

»wesoły czas« [szyk 10 : 4] (14): Bo kto prażen ná ſwiecie przypadkow tákowych/ Ten ſwych cżáſow vżywa weſołych á zdrowych. RejWiz 193v; RejZwierc 13, 72, 88, 88v, 102v (12); KochEpit A2.

»wieczny czas« [szyk 3 : 2] (5): RejPs 54, 113v; Snaċ tu bylo lepey dzyalaċ Czoċ mialo czas wieczni iednaċ. RejKup F; RejZwierc 115v; WitosłLut A4.

»czas zawiniony« (1): To lepak mowię bráćia/ cżás záwiniony ieſt ná potym [tempus contractum reliquum est] BudNT 1.Cor 7/30[29].

»zeście czasow« (1): ale ty iakoś wziął opiekę nad nami ieſſcze odpoczątku ziwota naſſego iuſz iey racz łaskawie dokonac az do zeſcia czaſow naſfych właſce a wmiłoſierdzyu twoim ſwiętem. RejPs 189v.

Szeregi: »dzień, (i) czas« (2): Dni y wſzytki cżáſy iego zdrádna śmierć w rychle ſkroći LubPs ff2; KołakSzczęśl C3v.

»lata i czasy« = anni et dies PolAnt [szyk 2 : 1] (3): Iam cżi ty dwie rzecży Naiaſmieiſzi [!] Krolewie zawſzdy napamięczi miał/ y vcżącz ſię ich/ wſzyſtkim moię lata/ y cżaſy potrawił/ a bych pana boga przeſ wiarę prawdziwą vznał SeklWyzn 3v; BibRadz Prov 3/2; RejPos 324v.

»czasy i miejsce« (1): Wybaẃ nas od wſzego złego/ duſznego y ćieleſnego/ bo cżáſy náſze y mieyſce/ niebeſpiecżne ná tym świećie ArtKanc M19v.

»czasy i (a) żywot(y)« (3): A ták pátrz iáko ſobie cżáſy y żywoty náſze márnie tráćimy RejZwierc 160v, 88, 88v.

Wyrażenia przyimkowe: »dla czasu« (3): Gdy ſie Alexander wrácał płákał bárzo rzewno dla krotkiego cżáſu żywotá ſwego HistAl L3; BudNT x7v marg; O tym kápłáńſtwie wyſoka ábo głęboka ieſt náuká/ y niewypowiedźiána wam/ bośćie do ſłuchánia ſłábi. moglibyśćie iuż dla czáſu miſtrzámi być/ á iednák potrzebuiećie drobney náuki o początkách ſłow Bożych SkarKaz 155b.

»wedle czasu« (3): KromRozm II v2v; wracáiąc ſię wroce ſię do ciebie – wedle cżáſu żywotá [secundum tempus vitae]/ á oto ſyn v Sary żony twey (będzie) BudBib Gen 18/10; BudNT Hebr 5/12.

α. Odcinek życia ludzkiego, wiek (85): by rozmierzyć chćiał/ Pan/ kres wieku niego/ Widząc dni co przeſzły/ á cżás co przedemną GrabowSet B2v.

czas czego (12): Iuż tam niechay opatrzy cżas twoiey ſtaroſći RejJóz Q2, E4v; RejWiz 58v; iż ſie to ſciąga ná oſtátni cżás cżłowiecżego żywotá BielKron 82; Mącz 443c; Przepłynąłeś theż iuż wſzytki burzliwe cżáſy młodośći twoiey RejZwierc 136, 124, 136v, 159v, 178v; RejPosWstaw [213]v; Strum A2v.

czas czyj (45): RejPs 103v, 113; RejJóz [I3]v; Iuż mi temu nie ták dziw/ lecż ty pánie ſtáry/ Cżemu wżdy nie vżywaſz ſwoich cżáſow miáry. RejWiz 27v; RejZwierz A2, 51v, 124v; BibRadz Ps 89/10; y bywáyą gorſze poſlednieyſze cżáſy cżłowyeká onego niżli pirwſze. RejPos 77, 40v, 79; RejZwierc A3v, [283]v, 30, 119 [2 r.], 123v (32); KochPs 108; KochFr 90.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikiem: ony (2); co (1), ktory (1), w ktorych (1)] (3): BielKom B3v; RejZwierz 124v; Widziſz iáko w źwierciedle ony ſwoye cżáſy/ W ktorycheś mowił ſkacżąc/ iż wygráli náſzy. RejZwierc [207].

Z bliższym określeniem długości trwania (1): WujNT Act 7/23 cf »wypełnił się czas«.

W charakterystycmych połączeniach: czasy przetrwać (3), uważać (uważyć, rozważać) (4), wspominać (wspomionąć) (3); pomnieć (pamiętać) na czas(y) (3); przyjść ku czasem (do czasow) (2); chłodniejszy(-e) czas(y), jego (ich) (2), moj (3), pośledni(ejsz)e (3), poćciwe (2), rozkoszne, swoj (28), twoj (5), wdzięczne, wszytki, zastydłe, zaziębłe; czas(y) młodości (5), pracej, starości (2), wieku, żywota (3).

Frazy: »czas dopuszcza« (1): Dum aetas tempus tulit perfuncta satis sum, Poki czás młodości dopuſzczał álbo pokim młodą byłá dośiciem vżyłá. Mącz 443c.

»czas przychodzi (a. przyszedł)« (2): RejJóz [I3]v; Przetoż bądźmy dobrodźieyſtwá iego wdźięcżni/ wiedząc iż iuż on cżás przychodźi pośledni ArtKanc L.

»czas przypada« (1): A ták zaſz to nie roſkoſz gdy więc cżás ſtárośći/ Przypada iuż/ á ony bliſkie odmiennośći/ Pátrzáć ſobie ná ony ſwoie wdzyęcżne dzyatki RejWiz 58v.

»czasy upłynęły« (1): A to ma w zyſku/ iż mu ony wdzięcżne cżáſy márnie vpłynęły RejZwierc 160v.

»czasy wychodzą« (1): ſtárayże ſie pilno/ iákoby ty twe cżáſy [starości] tobye dármo á márnie nie wychodziły RejZwierc 136v.

»wypełnił się czas« (1): A gdy mu ſię wypełnił czás czterdźieſcia lat [cum ... impleretur ei quadraginta annorum tempus]/ przyſzło mu ná myſl áby náwiedźił brácią ſwą ſyny Izráelſkie. WujNT Act 7/23.

Zwroty: »doczekać (a. poczekać) czasow« (2): RejZwierz 51v; A owſzem Pánu Boguś powinien dzyękowáć iżći ſie dał przebić przez ony ſrogie burdy/ [...] á dałći docżekáć wdzięcżnego pokoiá twego y cżáſow twoich. RejZwierc 172v.

»folgować czasowi« [szyk zmienny] (2): RejWiz 174v; bo on nie folguie cżáſowi żadnemu/ á ná káżdego/ thák ná ſtárego iáko y ná młodego woła RejPos 40.

»tracić czas« (1): A Ták ty pocćiwy káżdy cżlowiecże/ á zwłaſzcżá ktory iuż przydzieſz ku rozważnym látham ſwoim/ nie tráć ſobie márnie cżáſow ſwoich RejZwierc 161v.

Wyrażenia: »burzliwe czasy« (1): A ták y ty moy miły poććiwy cżłowiecże/ [...] ktoryś iuż przetrwał wſzytki ony burzliwe cżáſy ſwoie/ nie ſie nie lękay RejZwierc 136v.

»dalsze czasy« (1): A máło pocżekawſzy/ dálſzych cżáſow iego/ Znaydzye ieſzcże zda mi ſie/ więcey tám wſzytkiego. RejZwierz 51v.

»iny czas« (1): gdy cżłowiek młody [...] owa Ray ſie widzi/ przećiwko inemu cżáſu. GórnDworz H6.

»czasy jesienne« (1): á przyſzedłeś iuż ku záſtydłym cżáſom ieſiennym ſwoim RejZwierc 136v.

»mały czas« (1): Aetatula. Mały czás álbo dziecinſtwo. Mącz 5b.

»czasy młod(sz)e« [szyk 1 : 1] (2): RejZwierc 131v; WYſokié gory y odźiané láſy/ Iáko rad ná was pátrzę/ á ſwé czáſy Młodſzé wſpominam/ któré tu zoſtáły KochFr 90.

»czas nalepszy« [szyk 1 : 1] (2): á nalepſzy cżás [fortitudo] ich boleść y nędzá/ abowiem pręthko przemiia BibRadz Ps 89/10; A tą rzecżą zda ſie być w onym poſrzednim wieku/ kthory zgrzybiáłości [...] nie doſzedł/ á młodość názad zoſtháwił: iáki cżás powiedáią ludzie być naylepſzy. GórnDworz K4v.

»on czas« (9): BielKom B3v; iáko gdy cżłowiek pocżćiwy iuż przydzie do wieku poſtánawnieyſzego [...] iáko wiek on ſwoy/ y ony cżáſy ſwoie/ áż do ſtárośći ſwoiey/ około ſiebie ſpráwowáć y ſtánowić ma RejZwierc 30, 127, 136v, 160v, 161, 161v, [207]; ArtKanc L.

»ostatni (a. ostatniejszy) czas; ostatek czasow« (3; 3): RejPs 103v; BielKron 82; RejZwierc 136v; RejPosWstaw [213]v [2 r.]; áby oſtátek czáſu żył w ćiele [ut ... quod reliquurn est in carne vivat temporis]/ nie iuż więcey ludzkim pożądliwośćiam/ ále woley Bożey. WujNT 1.Petr 4/2.

»pirwsze czasy« (2): A gdyś przyſzedł do ſtanu wieku poććiwſzego [...]. Pátrzże w ſwe pirwſze cżáſy iáko we źwierciádło RejZwierc [207], 136v.

»przeminęłe czasy« [szyk 2 : 1] (3): RejPos 40v; gdy iuż obacżyſz ony przeminęłe cżáſy zátrudnione ſwoie RejZwierc 161v, 178v.

»przeszłe czasy« (3): ábowiem mię rowno zſmiercią dręczi pámięc przeſlych czáſow mych RejPs 113; RejZwierc 136v marg, Bbbv.

»przyjemne czasy« (1): A tu pátrz iáki to ieſt wdzięcżny wiek á przyiemne cżáſy cżłowieká ſtátecżnego a poććiwego v Páná tego RejZwierc 124v.

»przyszłe czasy« [szyk 7 : 3] (10): BierEz Mv; RejPos 40v; HistLan A3; Pátrząc ſtąd w nalepſzey myſli/ Pomni záwżdy ná cżás przyſzły. Pátrząc pomni iżeś cżłowiek/ A rozmyſlay iáki twoy wiek. RejZwierc 236v, 159v, 238v, [272]; KochPs 108; WerGośc 225; KlonWor 34.

»spokojne (a. uspokojone) czasy« (3): á iużeś przyſzedł ku ſpokoynym cżáſom ſwoim RejZwierc 161v, 122v, 172v.

»szedziwe czasy« (2): że záwżdy w wielkim beſpiecżeńſtwie będąć kwitnąć ony ſzedziwe cżáſy twoie. RejZwierc 127, A3v.

»śrzedni czas« (3): Bo młodość y śrzedni cżás nie może być żadnym obycżáiem áby ſie ty obádwá cżáſy vnieść nie mogły. RejZwierc 161v, 119, 131v.

»ten czas« (7): GórnDworz H5v; A gdy przyſzło do tego śrzedniego wieku/ niechciáło mi ſie tego zániecháć/ ábych tu Wielmożnośći twey wſpomionąć nie miał/ widząc że práwie teraz ná tym cżáſie ſtoiſz RejZwierc [283], 107, 122v, 136v [2 r.], 161v.

»wielki czas; wiele czasu« (1; 1): RejZwierc 159v; tedim téż tho wźiął był przed śię od kilku lat/ w zabáwie ſwéy goſpodárſkiéy/ ná kthóréy wielki czás wieku ſwégo/ ſłużąc niéktorym zacnym Pánom Strum A2v.

Szeregi: »czasy a lata« [szyk 1 : 1] (2) : A ácżeś W. W. ieſzcże láty á cżáſy do tákiego wieku nie przyſzedł RejZwierc 119, 143v.

»wiek i (a) czas« [szyk 2 : 1] (3): A ták thy káżdy poććiwy cżłowiecże/ ná iákiemeś kolwiek ſtanie ieſt/ á zwłaſzcżá ieſliżeś ieſt y láty y doſtoieńſtwem iákim przełożon y ozdobion/ rozmyſl cżáſy ſwoie y wiek przyſzły ſwoy RejZwierc 149, 30, 124v.

»czasy a żywot« (2): Więc ſobie thu ná ſtárość dopiro groby kuią [...] y mnimáią áby onych ſwych nikcżemnych á záziębłych cżáſow á żywotow mieli tą pámięcią nádſtáwić. RejZwierc 161, 161v.

β. Początek życia ludzkiego; narodzenie (tu też o zwierzętach) (41):

czas czego (25): OpecŻyw 12; PatKaz II 83; POſpolithy á zwycżayny czas zleżenia: ieſth dziewiąty mieſiącz. FalZioł V 161, I 11a, IV 34c, V 16, 16b; HistAl A6; Y Zaſz ty wieſz cżás porodzenia [tempus partus] dzikich koz ná ſkáłách Leop Iob 39/1, Iob 39/2; BibRadz Luc 1/53[57]; BielKron 14, 15, 79v; Paritudo, Czás rodzenia/ Rodzenie. Mącz 278c, 418d, 507d; HistRzym 32, 77v; RejPos 18v [2 r.], 296; SkarŻyw 184; GórnRozm N; WujNT Luc 1/57.

czas komu, czemu (5): Leop Is 66/7; BielKron 137 [2 r.]; tedy Krolewnie ſmrod morſki á wzburzenie morſkie przekażáły/ á cżás ſie przybliżał dziećięćiu: a ták z boleśćiámi okrutnemi/ łoże ſie w niey záwroćiło HistRzym 15v; SkarŻyw 243.

czas ku czemu (1): Pothym gdy cżas ku porodzeniu przychodzi: wznak ſie obroci FalZioł V 16c.

czas czyj (2): Bog rzekł/ gdy prośiſz pokornie/ Nieśiſz iáycá ná mym łonie: A nie boy śię iuż żadnego/ Domieſzkaſz tám cżáſu ſwego. BierEz H2v; SkarKaz 577b.

cum inf (1): uſrzala/ ptaſzky gnyezdzącz ſyą abo czynyącz ſobye gnyazda aboczyem czȧſz przyſzedł ych plod vyuyeſzcz PatKaz II 63v.

Ze zdaniem przydawkowym (1): Potym gdy czás przyſzedł/ Ześ w Bethlehem miáſteczku/ iáko dekret. wyſzedł/ Syná ſwégo powiłá SiebRozmyśl F4.

W charakterystycznych połączeniach: czas (na-, po-)rodzenia (23), poczęcia, zlężenia (zleżenie) (2); czas (ku) porodzeniu (4); czas swoj, twoj.

Frazy: »jest (a. będzie) czas« (2): Iżeby pani bez boleſci á lekko porodziła dzieciątko ſwoie/ [...] pomaży żywot paniey w ten czas gdy iuſz czas będzie tego. FalZioł I 11a; BielKron 79v.

»przybliżał się czas« [szyk zmienny] (2): Gdy ſie iuż przybliżał cżás národzenia/ Olimpia w wielkiey ſie boleſći męcżyłá HistAl A6; HistRzym 15v.

»czas przyszedł (a. przydzie, a. przychodzi(ł), a. nadchodzi)« [szyk zmienny] (18): PatKaz II 63v; FalZioł IV 34c, V 16c, 25; Leop Is 66/7; BielKron 14, 137 [2 r.]; Partus prope instat, Czás porodzenia nádchodźi. Mącz 418d; HistRzym 32, 77v; RejPos 18v [2 r.], 296; SkarŻyw 184, 243; GórnRozm N; SiebRozmyśl F4.

»wypełnił się czas« = impletum est tempus PolAnt, Vulg (2): Elżbiećie też wypełnił ſię czás porodzenia/ y vrodźiłá ſyná. BibRadz Luc 1/53[57]; WujNT Luc 1/57.

Zwroty: »czekać czasu« (1): Ale czekay ſynaczku czáſu twego/ ieſzcze trzy mieśiące w tym ćięmnym namiećie przetrwáć maſz: ieſzcześ ſię nie vrodźił SkarKaz 577b.

»czasu donosić« [szyk zmienny] (4): BibRadz I 9c marg; Bachuſá ktory ſie był pocżął w żywocie v niey/ wyrwał prętko/ włożył do ſwoiego łoná iżby cżáſu donośił BielKron 21; SienLek 113; NiemObr 144.

»czas mieć« (1): Gdy cżas porodzenia Elzbieta miala/ porodzila krzcijciela bożeego OpecŻyw 12.

»(z) wiedzieć czas« = noscere a. scire tempus Vulg (3): Tu maſz wiedziecz czas iuż natychmiaſt przichodzączy zlęzenia albo rodzenia FalZioł V 16; Leop Iob 39/1, 2.

Wyrażenia: »prawy czas« (1): Abowiem dziewiąthy kxieżyc ieſt prawy á ſprawiedliwy cżas porodzenia. FalZioł V 16b.

»czas słuszny« [szyk 1 : 1] (2): gdy Sará (donośiwſzy słuſznego czaſu) żywe dźieciątko porodźi. BibRadz I 9c marg; NiemObr 144.

Wyrażenie przyimkowe: »według czasu« (1): Też mamy wiedzieć o dwoiakiem rodzeniu. Iedno ieſth przyrodzenym á ſluſznym obycżaiem/ á tak według rodzenia/ iako też według cżaſu. FalZioł V 16b.
γ. Koniec życia ludzkiego, śmierć (tu też o zwierzętach) (140): abi vmarl gdi pan bog czaſch prziſlacz bendzye raczil. LibLeg 11/180v; RejJóz F4; A tak Mychale kas trębyċ Mniecz iuż nielza iedno ſędzyċ. Iako kogo czas zaſtanie Taky decret przidzie nanie. RejKup b5v, Cv; RejPos 40v; RejZwierc 166v; GrabowSet M3v.

czas czego (37): Lábęć to ma z przyrodzenia/ Iż gdy pozna cżás zemrzenia: Nigdy záſmucon nie bywa BierEz O3; OpecŻyw 51 v; RejKup 15; LubPs T6v marg; Leop 2.Tim 4/6; BielKron 18; Mącz 19b; RejAp 96v; gdy ná nie przypádnie on okrutny cżás záwołánia ich RejPos 342v, 5v [2 r.], 7v, 110v, 181v, 257, 286, 343; GrzegŚm 12, 37; RejZwierc 170v [2 r.], 271v, 272v; BudBib Eccłi 14/12; Vmieráiąc/ y ocżáśie śmierći ſwey wiedząc/ bráćią pilnie vpominał SkarŻyw 58, 135 marg, 226, 231, 519 [2 r.], 546, 582 [2 r.], 583; PudłFr 40; LatHar 648; WujNT 2.Tim 4/6.

czas do czego (1): Ieſzcże/ ſłowko to/ Ná wieki/ nie záwżdy cżás wiecżny znácży: ále ábo cżás długi/ ábo dożywoćie ludzkie/ ábo cżás do miłośćiwego (iáko zową) látá. CzechRozm 85.

czas czemu (1): A gdy czás prziydźie oſtátniéy potrzebie/ Ledwé ſye naydźie/ kto ćiáło pogrzebie KochPieś 17.

czas czyj (30): Muſſe tąmgicż po czwartégo Tezem mu dał znaċ Cżas yego. RejKup t4, b3, Gv, O; RejWiz 179; Mącz 16b; RejAp 5v, 138, 150, 157; O ſrogiſz to głos moy miły Pánie/ kogo ták záſtánieſz w tym márnym ſzáfárſtwie iego/ [...] á on nie ma żadney ſpráwy w reyeſtrzech ſwoich [...] áni odpowiedzi w onych obłędliwoſciách ſwoich/ á ty mu iuż poſleſz cżás iego RejPos 192v, 6v [2 r.], 7v, 128, 177, 222v (11); BiałKat 141; Przetoż widząc iż moy cżás oſtátni nádchodźi/ Radbych wſzytko roſpráwił ták iáko ſie godzi. HistLan E; RejZwierc 171, 196, [238]; SkarŻyw 74, 363; ArtKanc Q8v, S7v.

cum inf (3): RejPs 64; RejKup h5; Ale widzę iżći cżás vmrzeć oſądzony RejZwierz 11v.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikiem: ten (1); gdy (2), iż(e) (2), w ktorym (2), aby (1), ktorego (1)] (8) : Oto cżas/ ktorégo vmarla matka ſyna mégo OpecŻyw 179; HistAl M8; RejWiz 95v; RejPosWiecz3 99v; SkarŻyw 363; Nikt z nas wiedźieć nie może nigdy cżaſu ſwego/ gdy ma ſtánąć przed ſrogi Máieſtat Sędźiego ArtKanc S7v, S4; SiebRozmyśl K2v.

W charakterystycznych połączeniach: czas chybić nie może, dybie (2), nawiedzi, nikogo nie minie, przypadnie, stoi przed oczyma (2), za piętami chodzi, zastanie (8); czas odkładać, posłać (przysłać) (2), widzieć (2), zgadnąć, zjawić (objawić) (3); na czas się gotować; czas jego (jej, ich) (8), moj (5), nasz, nędzny, obiecany (2), okrutny, osądzony, oznajmiony (2), srogi, swoj (12), twoj (2), wasz (2); czas dokończenia (4), drogi do Pana, nadzieje, odpłaty (zapłaty) (2), rozdzielenia, rozstania (2), rozwiązania, śmierci (16), zawołania (5), zemrzenia, ześcia (4).

Frazy: »nadchodzi czas« [szyk zmienny] (4): GrzegŚm 12, 37; HistLan E; Boć mnie iuż ofiárowáć máią/ y nádchodźi czás rozwiązánia mego [tempus resolutionis meae instat]. WujNT 2.Tim 4/6 [przekład tego samego tekstu GrzegŚm 12, 37].

»czas nastawa« (1): cżás mego rozdzielenia/ náſtháwa. Leop 2.Tim 4/6.

»czas się przybliża, bliski (jest)« [szyk zmienny] (2 : 2): Gdy ſię cżas ześćia iey [...] przybliżał: zá dozwolenim ſpowiedniká ſwego [...] obráłá ſobie mieyſce SkarŻyw 582, 519, 583; LatHar 648.

»czas przy(j)dzie (a. przychodzi)« [szyk zmienny] (30): OpecŻyw 51v; abychmy ſie vkazali czyſtemi a ochędozonemi być: gdy nam przydzie czas wnic do oyczyzny naſſey ſtego nędznego pielgrzymſtwa naſſego przed ſwiętą oblicznoſc twoię. RejPs 64; RejJóz M4 [2 r.]; RejKup d3v, f4v, h2v; HistAl M8; BielKom D4v; RejWiz 83, 95v; RejPos 7v, 128, 147, 177, 286, 323, 343; BiałKat 141; RejZwierc 271v, 272v; SkarŻyw 74, 161, 226, 231, 519; KochPieś 17; ArtKanc S4; RybGęśli C3; SiebRozmyśl K2v.

Zwroty: »czekać czasu« [szyk zmienny] (5): RejWiz 179; Drugim też ktorzy iuż ſą oſądzeni cżeka zámierzonego cżáſu ich RejAp 150; RejZwierc 166v; SkarŻyw 115; ArtKanc Q8v.

»dać czas« (2): Zeſlawſzy knim poſla ſwego By każdemu dal czas iego. RejKup b3, b3.

»czas mieć« (1): Bo iuż ten czas będzyeż miala Czos tu onim powiedziala. Wnet czy ſię tu wleb zaſkrobie Byċ czy mu niedlugo wgrobie. RejKup E.

»czas naznaczyć, naznamienować; czas naznaczony« [szyk zmienny] (1 : 1; 2): RejJóz K3; Cżemú s tak długo mieſkaċże Snáċ ſię wąm zda bym żartowáł Zem wąm Cżas nażnąmięnował RejKup Tv; Mącz 19b; Pámiętay izeć śmierć nie omieſzka/ á nie ieſt oznaymiony cżás náznácżony śmierći [testamentum enim huius mundi morte morietur Vulg]. BudBib Eccli 14/12.

»(nie) wiedzieć czasu, o czasie« [szyk zmienny] (15 : 4): ale my mamy cżvć/ wedłvg rozkazania Chriſtvſa miłego/ bo niewiemy cżaſv/ dnia/ ani godziny/ niemoczy y ſmierci naſzei SeklWyzn e2v; BielKom B4; RejZwierz 141v; RejAp 90v, 96v; RejPos 6v, 7v [3 r.], 40, 340; RejPosWiecz3 99v; Abowiem Pan ná ſwe właſne owiecżki záwżdy á vſtháwicżnie woła/ áby były gotowy [...]/ gdyż nie wiedzą cżáſu áni záwołánia ſwego. RejZwierc 196, 170v; Lecż gdy iuſz o cżáśie ſwym w ktorym miał Bogá vwielbić/ wiedział: [...] ſam beśpiecżnie w Alexándryey [...] przemieſzkiwał. SkarŻyw 363, 58, 546, 582 marg; ArtKanc S7v.

»pomknąć (a. odemknąć), pomknienie czasu« [szyk zmienny] (9 : 1): Knpiecz [!] proſy o pomknienie czaſu. RejKup e8v, b5v, e7, e8v, F, ſ2v; RejPos 147, 257; iáko płákał proſząc Páná áby mu cżáſu pomknął áby opłákał złość á młodość ſwoię. RejZwierc 125v, 125v.

»(po)znać czas« (4): BierEz O3; RejKup t4; poznał cżás y krotkość wieku przyść według wieſzcżkow obietnic. BielKron 126v; GrabowSet X.

»czasu przewlec (a. odwlec)« [szyk zmienny] (3): A odemkny ſobie ſkrzynie. Y wezmy ſobie Czo raczys Ieſly ze to wſobie baczys. Byſmy czo ku ſdrowiu pomogl A daley mi czaſu od wlokl. RejKup e7, e8v, f6v.

»przedłużyć, przedłużenie czasu« (1 : 1): RejKup O; a nie rozmyſlay ſie nic ná przedłużenie cżáſu. RejPos 249v.

»czas składać (a. złożyć)« [szyk zmienny] (5): Myalem tu doſyċ klopota Od tak zuphalego chlopa. Ktory my vmrzeċ czas ſkladal RejKup h5, c4v, h5v, v3, x7.

Wyrażenia: »on czas« (4): Też to mamy mieć ná piecży/ [...] áby nas w iákim gniewie á w iákiey omyłce nie záſtał on ſrogi cżás zeſcia náſzego RejPos 181v, 177, 342v; RejZwierc 272v.

»ostatni czas« [szyk 1 : 1] (2): iáki to ieſt ſtrách grzeſznemu cżłowiekowi leżącemu w grzechach/ gdy ſie bliſko przybliża Pan iego do niego/ á iuż przychodzi on nędzny á oſtátni cżás iego. RejPos 177; HistLan E.

»pewny czas« [szyk 1 : 1] (2): LubPs T6v marg; Bo zły gdyby cżás ſwoy pewny wiedział/ pewnieby złym być nie przeſtał RejPos 7v.

»ten czas« [szyk 10 : 3] (13):RejKup b5v, E, h7v; ArtKanc S4; RejAp 90v, 96v, 161; Drugą rzecż bacżyć mamy/ iż ieſt ten ſrogi cżás zákryt przed rozumy y wiádomoſciámi náſzemi. RejPos 7v, 6v, 7v; RejZwierc 166v; SkarŻyw 90, 115.

»zamierzony czas« (3): RejAp 150; RejPos 315v; yſz czlowyekowy Kaſzdemu ot pána boga zamyerzony czaſzu chibyczgo nyemoſze a yſz myedzi wſzytkemy szkutkamy czlowyeczemy nycz nyema pewnyeiſzego nat smyercz czlowyeka wſzelkego ZapKościer 1583/54.

Szeregi: »czas, (ani, i, abo) godzina« [szyk 11 : 2] (13): OpecŻyw 51v; RejKup 15; Po wypithym trunku gorzką ſmierć vkuſiſz/ á w młodoſći twey dokonaſz dni twoich/ ále nie báday godziny ábo cżáſu/ bo tobie żadnym obycżáiem nie powiem HistAl B6v; BielKom B4; RejAp 90v, 96v; RejPos 6v, 7v [2 r.], 40, 340; RejPosWiecz3 99v; LatHar 648.

»ani czas, ni kstałt« (1): A nędzna śmierć tuż zá nim záwżdy dybie ſnádnie/ Ani cżáſu ni kſtałtu żaden iey nie zgádnie. RejWiz 144.

»czas a (i) śmierć« [szyk 1 : 1] (2) : Gdyż cżás á ſmierć dybie vſtáwicżnie iáko złodziey/ á nie pátrzy áni młodośći áni ſtanu cżłowieká żadnego. RejZwierc 178v; SkarŻyw 226.

Wyrażenie przyimkowe: »według czasu« (1): Ná trąbienie Archánielſkie Pan s ſtąpi z niebá/ tedy ći co w Pánie Kryſtuſie po márli/ wſtáną napierwey nie według cżáſu ále zaſługi BielKron 467v.
d. Moment pojmowany jako krótki odcinek czasu mogący się wypełnić jakąkolwiek treścią, chwila (47): PatKaz III 147; NIemogł mię nigdy żadny czás minąć ták ráno iáko y zwieczorá ábych kiedy przeſtał wołáć z práwego ſercá/ ku tobie pánie RejPs 186; RejWiz 4v; Nullum remittis tempus neque te respicis, Zadnego czáſu nie opuſzczaſz/ nie máyąc ná ſię żadnego względu. Mącz 227a; RejAp 101v; RejZwierc 15 marg, 26v, 251v, Aaa4v.

czas czego (1) : Scżęśliwy cżáśie dźiśieyſzey godźiny Zechmy docżkáli pocieſzney nowiny KmitaPsal A2.

czas czyj (3): SeklKat T2; Zadny cżás náſz od przygod nie ieſt beſpiecżny. RejZwierc B2 [idem] 151v.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikiem: ten (3); iż (3), ktorego (2), że (2), gdyż (1), w ktorym (1)] (9) : Owaćiem ſie cżás przygodził/ Iż nagły wicher vderzył: Orzech z korzenia wywroćił BierEz K, A2; FalZioł + 2v; Mącz 440c; SkarŻyw 369; KochEpit A2; obácż teraz ten dźiśieyſzy cżás W ktorym ćię Pan Bog náwiedźił ArtKanc K11; KochFrag 19; LatHar 4.

W charakterystycznych połączeniach: czas(u) opuścić (opuszczać, upuścić, opuszczon) (6); czas będący, każdy (5), nasz (3), żadny (12).

Frazy: »jest itp. czas« [szyk zmienny] (6): ponieważ ieſt then cżas gdyſz w ręcze lekarza FalZioł + 2v; RejPos 133v; SkarŻyw 369; KochEpit A2; KochFrag 19; LatHar 4.

»czas jest bezpieczny« (2): RejZwierc B2, 151v cf czas czyj.

»czas się przygodził« (3): Aż ſie potym cżás przygodził/ Xánt śię z Ezopem przechodził BierEz E2v, I2v, K.

»czas się trafił« (1): Potym rychło cżás ſie tráfił/ Iż pan do folwárku náwiedził BierEz A2.

»czas wynidzie, ma wynić« (1 : 1): A gdy ták ſpráwiſz ſtan ſwoy y przyrodzenie ſwoie/ tedić iuż żadny cżás dármo nie wynidzie. RejZwierc 19, 252v.

Zwroty: »omieszkawać czas« (1): Nie omieſzkaway ſobie cżáſu weſołego [Non defrauderis a die bono Vulg] BudBib Eccli 14/14.

»patrzeć czasu itp.« [szyk zmienny] (4): Słuſzećiem to ná mądrego/ Pátrzyć cżáſu będącego. BierEz G; KwiatOpis A2v; A ták ieſli vmieſz cżytáć/ ázaſz to nie roſkoſz też ſobie cżás vpátrzywſzy nád kſiąſzkámi poſiedzieć RejZwierc 112v; ArtKanc K11.

»czas strawić« (1): abyſmy wſziſtki naſze czaſſi/ dny/ y godziny ku czći á ku chwale ięmu ſtrawily SeklKat T2.

Wyrażenia: »co czas(u)« = ad momenta PolAnt (5): BudBib Iob 7/18; mędrſzy y do zdrowia pożytecznieyſzy ſpoſob wynaleźion być niemoże: gdyż máło nie co máluczki czás ináczey niż pierwéy/ zda ſye nam być lepiéy. Oczko 2; KołakCath C2v; WujNT 728; PowodPr 64.

»czas dzisiejszy« [szyk 1 : 1] (2): ArtKanc K11; Zácżni naprzod śpiewánie; pokaż znák miłości Himenee weſoły; godźien życżliwośći Twoiey cżás ten dźiśieyſzy SapEpit B3v.

»czas krotki« (1): Ale gdym ſie cżáſowi krotkiemu przypátrował/ y s káletą iákmiarz puſtą poráchowywał. Przyſzły mi ku ręku Kxiążecżki o Lifflándckiey źiemi KwiatOpis A2v.

»na(j)mniejszy (a. maluczki, a. maluchny) czas« = punctum temporis, tantulum tempus Mącz; momentum Calep (7): iżebyſmy tak na namnieyſzy cżas/ iako na żywot y na zdrowie baczność mieli KwiatKsiąż L4, L4; Mącz 331c, 440c; Oczko 2; Calep 671a; LatHar 4.

»czas niniejszy« (2): O Ma ſlicżna rádośći/ cżáſu ninieyſzego/ Nad ktorą teraz nie mam/ nie vćieſznieyſzego. PaxLiz D2; SapEpit A3v.

»on czas« (1): WujNT 222 cf »czas i miejsce«.

»czas przyszły [= obecny]« (1): Bacżę dobrze przycżynę/ kto to wſzytko ſpráwił/ Sam cżás przyſzły weſela tákiego nábáwił. SapEpit A4.

»punktcik czasu« (1): A Djábeł wprowadźiwſzy go na gorę wyſoką/ vkázáł mu wſzyſtki kroléſtwa tego świata w mgnięniu oka (marg) punktćiku czaſu [in puncto temporis (marg) in momento (–)](–) MurzNT Luc 4/5.

»szczęśliwy czas« (1): KmitaPsal A2 cf czas czego.

»ten czas« (4): FalZioł +2v; á Pán Bog ácż záwżdy gotow ieſt do woley náſzey gdy my chcemj/ [...] wſzákże ieſt ten cżás y ten punkt wpoſtępkách cżłeká grzeſznego/ iſz go opuſzcża SkarŻyw 369; ArtKanc K11; SapEpit B3v.

»czas wesoły« (1): BudBib Eccli 14/14 cf »omieszkawać czas«.

»wszytki czasy« (2): SeklKat T2; Kto ma myſl nie rozdwoioną/ W ſtałośći vſpokoioną/ Cieſząc ſie piękną nádzieią/ Wſzytki mu ſie cżáſy ſmieią. RejZwierc 231.

Szeregi: »czasy, dni i godziny« (1): SeklKat T2 cf »czas strawić«.

»czas i miejsce« (1): Bo kiedy ſię wiele przyczyn do iednego ſkutku ſchadzáią/ tedy piſmo poſpolićie wſpomina tylko iednę/ á nawięcey tę/ która onemu czáſowi y mieyſcu y przedśięwzięćiu więcey ſłuży WujNT 222.

»czas i punkt« (1): SkarŻyw 369 cf »ten czas«.

»rok i czas« (1): Iáko co rok nowiny y co cżás ſłyſzemy KołakCath C2v.

e. Odpoczynek, przerwa (1):
Zwrot: »swoj czas czynić« (1): Owcom tákże ſwoy cżás cżynić/ y ták doić/ coby iágnię odchowáłá: bo więtſzy pożytek przypłodku rządnego/ niż máſłá. GostGosp 118.
3. Odpowiednia, najwłaściwsza pora; sposobność, nadarzająca się okazja, towarzyszące okoliczności; opportunitas Mącz, PolAnt, Vulg, JanStat, JanPrzyw, Cn; tempus Mącz, Calag, Calep, Modrz, Vulg, PolAnt, Cn; maturitas, occasio Mącz, Cn; commodum Calep, Cn; copia Mącz; dies, hora Vulg [120 r. jako równoważnik zdania] (662): Rzadkać rzecż może záſzkodzić/ Iedno vmiey cżáſu godzić. BierEz I2, C4v; RejKup e4; Diar 22; GroicPorz z2v [2 r.], z3 [2 r.]; Przepowieday ſlowo/ nieuſtaway/ tzaſli/ nie tzáſli/ karz/ łay/ nápominay/ we wſzelkiey ſkromnośći y w náuce. KrowObr C3v; RejWiz 88; BielKron 220; KwiatKsiąż P3; Venari occasionem, Ná czáś czuchác/ godźić/ pilnowáć. Mącz 483c, 258a, 329a; GórnDworz K, N7v; RejPos 138v; HistLan B3v; Niechby mowił co k rzecży á cżáſom przyſtoi. RejZwierc 251v, 143; WujJud 186; coż inſzego mamy myślić o tych ktorzi to práwo ſtánowili/ iedno to/ że y zá prawdą nieſzli/ á ktemu/ że od cżáſow [temporibus] by od koſtek rzucenia/ to ieſt iákoſie tráfiło/ á nie od pewnych przycżyn/ do ták wiela ſproſnośći wymyślenia byli rządzeni? ModrzBaz 81, 29, 97v; Oczko 21v; Calag 443b; WisznTr 5; Odwoz żytá ma przypomnieć Vrzędnik Pánu kiedy cżás/ áby z tym nie omieſzkał. GostGosp 50, 36, 64, 74, 84; OrzJan 85; WujNT Eph 5 arg, 16, Col 4/5.

czas czego (48): OpecŻyw [61]; FalZioł IV 2d, V 59v [2 r.], 118; GlabGad D3v; MurzNT Matth 21/34; BielKom E2; Byałe głowy godzi ſie dáć zá mąż w osmnaſcye lat/ á męſſcżyznę ożenić około trzydzyesći y ſſesći lat ſluſſa yeſt. (marg) Czás ozenyenya. (‒) GliczKsiąż P2v, K3; Leop Gen 31/10, Esth 2/15, Cant 2/12, 1.Cor 7/36; Idźmy iuż do domu/ abowiem ieſt cżas obiadu [hora prandii Vulg]. BibRadz Dan 13/13, Matth 21/34; BielKron 37v, 112v, 130v, 243v, 336; Ovatio, Czás nieſienia yáyec. Mącz 271d, 121d, 261c, 314b, 381c; GórnDworz T, V6; HistRzym 15; BielSat C3; RejZwierc 109; BielSpr 67v; ModrzBaz 92v; SkarŻyw 127, 143, 150; CzechEp 193; WerGośc 253; ArtKanc I3; BielRozm 19; ActReg 138; GostGosp 60; WujNT Matth 21/34, s. 310; SarnStat 125, 334, 411, 944.

czas do kogo, do czego (17): GliczKsiąż A4; Abowiem cżás do złego nie záginie nigdy. RejWiz 44; RejZwierz 10v; RejAp 125v; GórnDworz Ii8v; RejZwierc 109; BielSpr 46; Drugi raz tákże vſłyſzy: wſtań/ powiedz ſtárſzey/ iſz iuſz cżás do ſłuſzby Bożey. SkarŻyw 193, 478; CHćiałemći pomagabóg kilká kroć powiedźiéć/ Lecz/ kiedy czás do ćiebie/ trudno Páwle wiedźiéć KochFr 113, 114; BielSjem 9; OrzJan 14, 101; LatHar 25, 666; SarnStat 584.

czas czemu (10): BibRadz Mar 11/13; BielKron 53; RejZwierc 108, 110, 113; Oczko 29; ActReg 156; GostGosp 122; KRoleſtwo Páńſkie/ ktoreś gorcżycżnemu Ziárnu podobne/ co więc/ gdy cżás temu/ Rość/ rodzáynym bydź/ drzewku podobne/ Zywić/ y ćięniem chłodźić/ ieſt ſpoſobne GrabowSet O2; WujNT Mar 11/13.

czas komu [przeważnie w funkcji równoważnika] (34): RejPs 67; RejRozpr I2; RejKup Hv, m5, y6, z5v; Doſyć ſye yuż teraz mowiło/ á czás ſye nam do czego inego rozyść. KromRozm II y2v; RejWiz 63; Leop Tob 12/20; BibRadz Ps 118/126; Ad agnatos et gentiles est deducendus, proverbium de stultis et stupidis hominibus, Vmie doſić/ czas mu do domu náſzy mowią Mącz 144b, 45a; OrzQuin Aav; RejAp 56; RejPos 276; KwiatOpis D; Látá mu licży/ powiáda iż to iuż nie młody pater/ cżásby mu przed Moiżeſzá. RejZwierc 160v, 106v, [207]; KochOdpr A4; SkarŻyw 358 [2 r.]; CzechEp 235, 269; KochFr 51; KochSz C3v; WerGośc 267; KochPieś 23; ArtKanc T4; KochWr 26; GrochKal 5; GórnTroas 45; WitosłLut A4v; SkarKaz )(2.

czas ku czemu (9): FalZioł V 49; BielŻyw 147; RejKup m5; GliczKsiąż O8; BielKron 309; Nacta opportunitate temporis nos itineri committemus, Vpátrziwſzy czás ku wędrowániu puśći my ſie ná drogę. Mącz 266b, 258a, 266b; RejPos 320v.

czas na kogo, na co (7): RejKup o4; Tempus sibi seponere ad rem aliquam, Obráć ſobie oſobliwy czáś ná co. Mącz 312a, 211c, 429d; to potym gdy ſie vbierze [pani]/ iuż iáko drewno ſthoi/ á cżeka łoiowego ſłońcżá/ iáko Moſkwá cżáſu ná przedánie ſoboli. GórnDworz G2; WujJud 189v; GostGosp 98.

czas czyj (46): BierEz B4v; OpecŻyw 66 [3 r.]; BielKom D3; Miedzy niemądremi záchoway ſlowo cżáſu ſwemu [serva verbum tempori] Leop Eccli 27/13; BibRadz Ioann 7/6 [2 r.], 8; Powiedzyał też náoſtátek/ ku potrzebie tákiey przyſtąpić chcę będzyeli moy cżás/ á nie będzyeli/ tedy Rycerze ſwoie poſlę. BielKron 58v, 69v, 71, 181v, 185, 242 (20); HistRzym 20; A wżdy ćicho ſzukáiąc pilnie cżáſu ſwego/ Iákoby mogł rodzice przypráwić ocż złego. HistLan B3; RejZwierc 172v; BielSpr 37, 71 [2 r.]; HistHel Cv; PaprPan [Gg]4v; SkarŻyw 580; NiemObr 64; ReszList 151; ArtKanc K5v; GostGosp 64, 68; WujNT Ioann 6/6, 7/6, 8.

cum inf (96): BierEz P, S3v; FalZioł V 52 [2 r.], 53, 59v; KłosAlg A4; WróbŻołt 118/126; RejPs 44, 108v; Wywiedz konie czás nam iecháć RejRozpr 12, I2v, Kv; RejKup b4, c5v, e2, Hv, y6, z5v; KromRozm II y2v; GroicPorz i2 [2 r.], lv, v2v [2 r.], z2v [2 r.], z3 [2 r.]; Leop Os 10/12; Anoby cżás żyto żąć/ bo ſie bárzo łomi. RejZwierz 137, 136v; BibRadz Ps 119/126; Goski A2v, A4, *2; BielKron 110, 242v; Mącz 45a, 64c, 223a; OrzQuin Aav; RejAp 56; GórnDworz Dd5; RejPos 276; BiałKat 81; KwiatOpis D; HistLan A3v; RejZwierc 106v [3 r.], 158v, [207], 236; BielSpr b2; BudBib Gen 29/7, 1.Reg 18/19, Mich 7/11; BudNT przedm b7v, Luc 22/6; CzechRozm 135, 237 [2 r.]; ModrzBaz 124; SkarŻyw 358 [2 r.], 574; StryjKron 160; CzechEp 52, 79, 202, 235, 269, 322; NIechcę ćię/ Pietrze/ do Włóch drugi raz prowádźić/ Tráfiſz ſam: á mnie też czás o ſobie porádźić. KochFr 51, 82, 133 [3 r.]; KochBr 152; KochSz A4v, C3v; WerGośc 267; KochPieś 23, 45; PudłFr 8 [2 r.], 18; ArtKanc T4; KochFr 26; Tedi co ſie ma potem piſac/ iteras to cas ieſt opowiedac. PaprUp I; GrochKal 5; OrzJan 5; WitosłLut A4v; KlonWor 71, 78.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (6), taki (1), takowy (1); gdy (5), kiedy (5), ktorego (5), iż(by) (3), aby (1)] (19): LibMal 1543/76v; BielKom D3; Leop Esth 2/12; BibRadz 1.Reg 18/19; BielKron 326v, 357v, 367, 380; foenisicium, Czás ten kiedy łąki zbieráyą/ też żniwo Mącz 133a; A kiedy też przez kogo inego páná prośić vmyſli/ tedy będzie miał oko/ ná cżás ktorego ma prośić GórnDworz K7, L3v; GrzepGeom O4; ModrzBaz 63, 101; Oczko 22; SkarŻyw 497; BielSjem 32; Calep [727]b, [728]a.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z odpowiednikami: do tego (1), k temu (1), po temu (1), taki (1); aby (23), by (4), jakoby (4), żeby (4), iżby (1), gdzieby (1), że (1)] (38): BierEz L; Iuż przyſſedl cżas [...]/ abych poſſedl ku vwielbieniu ij obiawieniu ijmienia oyttza mégo niebieſkiégo OpecŻyw 35v, 84, 172v; BielŻyw 147; RejPs 118v, 120, 148v; MurzNT Matth 26/16; bb5; Leop Tob 12/20, 1.Petr 4/17; BibRadz Ps 101/14, Luc 22/6; OrzRozm R2v; Marćin Kámieniecki [...] y Tworowſki vrzędnicy s Kámieńcá/ zebráli ſie s trochą ludźi/ wźięli też ſłuzebne k ſobie co ná Miedźibożu byli/ pátrzyli cżáſu gdzyeby ktorego zagonu pożyli. BielKron 416, 223v, 246v, 460; KwiatKsiąż Ev; GórnDworz Q6v; HistRzym 76v, 96v; RejPosWstaw [212]; HistHel Cv; Dość nas klubiono. Czás by przeſtano. WierKróc B, B2v; BiałKaz Hv; BudNT Mar 12/2; ModrzBaz 133; KochPs 152; SkarŻyw 478; CzechEp 211, 223; NIe ſą/ Woiewodo zacny/ czáſy po temu/ Abych/ czyniąc zwyczáiowi doſyć dawnemu/ Vſzy twoie lutnią báwił/ álbo pieśniámi KochFr 84; ActReg 58; WujNT Luc 21/6, 1.Petr 4/17.

W połączeniu z nazwą miesiąca (1): gdy cżás prziydzie mieſiącá Grudniá/ rzeżą przy źiemi on rogoz cukrowy BielKron 276v.

W charakterystycznych połączeniach: czas ich (jego, jej) (5), moj (7), nasz, swoj (30), wasz (3); czas ćwiczenia (2), jedzenia, krwie puszczania (2), miłowania, mowienia, niesienia jajec, obiadu (3), obrzynania winnic, oczyścienia, owocow (3), ożenienia, pomszczenia, siania, zbierania zioł (oliwy) (2), żniwa (3); do miłosierdzia, do nabożeństwa, do (po)rady (2), do służby bożej; czas miłosierdziu, żniwu; czas ku ożenieniu; (nie)przystojny (przystoi) czasowi (4); snadność czasu; czas gotować się (3), iść (3), jechać (2), jeść, krew puszczać (4), mowić o czym (4), obaczyć się (2), ocucić się, odpoczynąć, orać, pojąć żonę, polować, powiedzieć o czym, przyść, rozyść się, siać, uznać się, wsiadać (5), wynić, żąć; czas obmyślać, odkupować (3); czasu dostać, godzić; czasowi dogadzać, służyć (służący) (2), ustępować; na czas czuchać; szafować czasmi.

Frazy: »czas jest itp.« [w tym cum inf: czas był (4), czas było (3)] [szyk zmienny] (82): LibLeg 10/64, 11/57; BierEz L3v; Zleé ſlugi zle pogubi/ a ſwą winnicę oſadzi ijnymi orácżmi/ ktorzy dadzą iemu owotz/ gdy tego będzie cżas. OpecŻyw [61], 172v; FalZioł V 59v; RejKup x8v; Diar 46, 47; LubPs bb5; GroicPorz i2 [2 r.], lv, v2v [2 r.]; Leop 1.Petr 4/17; RejZwierz 136v; BibRadz Ps 101/14, Dan 13/13, Mar 11/13, Ioann 7/6; OrzRozm R2v; BielKron 58v; KwiatKsiąż O4; Ubi res poscit, Gdy tego czás yeſt. Mącz 314b, 121d, 211d, 429c; RejAp 125v; GórnDworz L2, L3v, O7v [2 r.], Q6v, V6, Ii8v; HistRzym 15, 76v, 96v, 107v; Vyrzy ſmieći w izbie to woła/ á nie cżásże wam było thego dyabłá z izby wymieść? RejZwierc 106v, 106v [2 r.]; RejPosWstaw [212]; A gdy był cżás dáć [Et fuit in tempore quo danda erat] Meráwę corkę Saulowę Dawidowi/ tedy ieſt daná Hádryelowi Mecholathſkiemu zá żonę. BudBib 1.Reg 18/19, Iob 22/16; BiałKaz Hv; BudNT Mar 12/2; CzechRozm 135; ModrzBaz 101; SkarŻyw 136, 189; CzechEp 52, 79, 99, 112, 193 (8); NiemObr 64; KochFr 114; KochSz A4v, C3v; KochPieś 25, 45; ArtKanc S17; PaprUp I; Pan Hetmąn dał mutę odpowiedz, zenie iest to taki czas, aby temi fraszkami się bawic ActReg 58, 109; GostGosp 84; GrabowSet O4v; KochFrag 29; IEſliż kiedy czás był/ [...] którégoby wam trzebá było rádźić o máiętnośćiach wáſzych/ o ſobie/ o żonach/ y o dźiatkach wáſzych teraz záprawdę czás táki ieſt OrzJan 5, 101; LatHar 590; WujNT Mar 11/13, s. 310, 1.Petr 4/17; SkarKaz 667a; KlonWor 71.

»jeszcze nie (jest) czas« (5): RejZwierc 106v; oto ieſzcże dniá doſyć y ieſzcże nie cżás [non est tempus] zágániáć dobytku BudBib Gen 29/7, Iob 22/16; ModrzBaz 124; WujNT 310.

»już czas (jest)« [szyk zmienny] (51): Iużci cżas bierzcie ſie tzo rychley tey godziny możémy go náydz OpecŻyw 99, 172v; WróbŻołt 118/126; RejPs 44, 67, 108v, 118v, 120, 148v; RejRozpr I2v, Kv; RejKup b4, y7v, cc3v; GroicPorz z2v [2 r.], z3 [2 r.]; RejWiz 63; A ták iuż mi cżás [Tempus est ergo] żebym ſie wroćił do tego ktory mię poſlał Leop Tob 12/20, 1.Petr 4/17; BibRadz Ps 118/126; BielKron 223v, 242v; RejAp 56; GórnDworz O7v [2 r.], Dd5; HistRzym 96v; BiałKat 81; RejZwierc 158v; RejPosWstaw [212]; BiałKaz Hv; BudNT przedm b7v; CzechRozm 237; ModrzBaz 133; SkarŻyw 193, 574; StryjKron 160; iuż też cżás ieſt/ áby ſię tymże ſpoſobem y to záraz/ w ſwym porządku/ pokazáło/ co też mnie y z bráćią moią/ I. M. X. K. nieſłuſznie zádáie CzechEp 211, 202, 223, 235, 269, 322; KochFr 82; WerGośc 267; WitosłLut A4v; CiekPotr 35; GosłCast 36; KlonWor 71.

»czas nastawa« (1): kiedy cżas iego miłowania naſtawa/ tedy o żony walcży á przeciwniki rogami tłucże FalZioł IV 2d.

»jako (się) czas poda« (3): tedy doda im pomocy narod Zydowſki/ iáko cżás poda [prout tempus dictaveri] Leop 1.Mach 8/25; áby wedle zaſług y dźiélnośći káżdégo/ nam to było wolno/ iáko ſie czás poda [offerente se nobis opportunitate JanStat 287]/ y tudźiéſz Rzeczypoſpolitéy będźie pożyteczno/ káżdégo z nich ná wysſzy ſtan y opátrzenié wysſze podniéźć SarnStat 323 [idem] 942.

»poki czas (jest)« (7): RejZwierc 120v; CzechEp 99, 112; KochPieś 25; BOże lutośći/ zmiłuy ſię nádemną/ A poki cżás ieſt/ vcżyń łáſkę zemną GrabowSet O4v; OrzJan 101; SkarKazSej 667a.

»czas jest postanowiony« (1): nié/ żećby per Iulium per Auguſtum/ léczyć ſye nie dobrze/ iedno że iuż wody nie ták dobre [...]. Dawſzy thedy Iulium y Auguſtum/ iáko czáſy gorącé inſzemu wczáſowi/ przydaymy y Septembrem/ choć Ieśieni początek/ temuż gdyż czás nie ieſt poſtánowióny Oczko 29.

»czas potrzebuje« = tempus vocat Mącz; tempus exposcit Modrz (5): BielKron 421v; Dicam tibi tum demum quando usus poscet, Ná tenći czás dopiero przipomnie/ gdy czas będzie potrzebował Mącz 81c, 504b; ModrzBaz 143v; StryjKron 727.

»czas przeminął« [szyk zmienny] (3): Ale ieſliby kto rozumiał nieuććiwą rzecż być pánnie twoiey/ ieſliby przeminął cżás wydánia [quod sit superadulta]/ á ták muſi być/ co chce tho niechay vcżyni/ nie grzeſſy/ ieſli mężá poymie, Leop 1.Cor 7/36, Esth 2/15; SienLek 33.

»przybliżył się czas« (3): A gdy śię przybliżył czas owoców [cum appropinquasset tempus fructuum]/ poſłáł ſługi ſwoie do onych to winiarzow MurzNT Matth 21/34; BibRadz Matth 21/34; WujNT Matth 21/34.

»czas przypadnie (a. przypada)« = incidit tempus Modrz [szyk zmienny] (5): Tákżeć y dobrzy ludzye tyż przypadki máią/ Iż ná nie dziwne cżáſy cżęſto przypadáią. RejWiz 138; A thák ſzkodá pocżćiwemu cżłowieku gdy cżás do cżego przypádnie márnie go tyráć RejZwierc 109, 72, 110; ModrzBaz 115v.

»czas przyszedł (a. przy(j)dzie, a. przychodzi(ł))« [szyk zmienny] (45): OpecŻyw 35v, 36v, 66; Cżemu gdy cżas iedzenia przychodzi, cżłowiek ociężeie GlabGad D3v; RejRozpr E2; BielKom D3; Abowiem gdy cżás pocżynánia owiec przyſſedł [Postquam enim conceptus ovium tempus advenerat]/ podnioſłem oczy ſwe/ y vzrzałem we śnie/ iż ſámcowie zeymowáli ſye z ſámicámi Leop Gen 31/10, Esth 2/12, Cant 2/12; BibRadz 1.Reg 18/19; BielKron 37v, 52v, 53, 101v [2 r.], 114v (11); GórnDworz T; RejPos 320v; BielSat C3; RejZwierc 108, 234; BielSpr b2, 60v; HistHel Cv [2 r.]; KochPs 152; SkarŻyw 119, 127, 143, 150, 497, 580; KochSz A3v; WerGośc 253; BielRozm 19; GostGosp 64, 122; WujNT 310, Ioann 6/6; A ták zá rádą Pánów náſzych vſtáwiamy/ iż opiekun/ gdy do tego czás prziydźie [peractis temporibus JanStat 580]/ z żadnéy rzeczy liczby niebędźie powinien czynić SarnStat 584.

»trafi się czas« (2): RejZwierc 113; Chybá żeby ſię tráfił táki cżás [Nisi forte accidat tempus]/ iżby ſię ſpor żadnym ſpoſobem roziąć niemogł bez oręża: iáko gdy świádkowie przyśięgli rozną rzecż v ſądu twierdzą, ModrzBaz 63.

»czas upłynął« (2): A kto ſye rádźi/ kiedy czás vpłynął Iuż ten w fráſunku y w ſwym głupſtwie zginął. ZawJeft 29; SkarKaz 5b.

»czas się wypełnił, jest napełnion« = tempus impletum est PolAnt, Vulg (2 : 1): OpecŻyw 66; Idźćieſz wy ná to święto/ iać ieſzcże ná nie nie poydę/ bo moy cżás ieſzcże ſię nie wypełnił. BibRadz Ioann 7/8; WujNT Ioann 7/8.

»czas zejdzie« (1): Trzebá ſie nam przyſtroić/ poki cżás nie zeydźie. PaxLiz D2.

Zwroty: »chować czas w mowieniu« (2): Człowiek ktory ſye vpiya vinem/ ten niechowa czáſu wmowieniu. March1 A4v [idem] March3 V5.

»(do)czekać (a. oczekawać) czasu; oczekawacz czasow« [szyk zmienny] (8; 1): W każdey rzecży cżaſu cżekay BielŻyw 20; HistAlHUng A2; Leop 3.Mach 4/1; GórnDworz G2; HistRzym 20; Albo tákież ći ocżekawácże cżáſow co powiádáją iż lepiey pocżekáć áżby ſie wſzyſcy zgodzili. RejZwierc 259; SkarŻyw 164; CzechEp 38; ArtKanc K5v.

»dać czas« (2): OrzQuin R3v; O Pánie Boże [...] rácż nam dáć/ prośimy ćię/ drogę fortunną/ y cżás pogodny/ ábyſmy zá towárzyſtwem Anyołá twego ſwiętego/ mogłi tám przyść kędy idźiemy LatHar 632.

»czasu dorosnąć, dochowan« (1 : 1): BielKron 98v; Bo niż cżáſu doroſtą y niż látá máią/ Mácierzyńſkim ſie śćirwem ták wychowywáią. HistLan B3.

»folgować czasowi« = accomodare se tempori Calag [szyk zmienny] (3): CzechRozm 77v; Calag 443b; A gdy mu ktoś rádźił głupie ſprzyiáżliwy [!]/ Aby iáko drudzy zbiegł z chwile złośliwey/ Rzekł: Ty folguy czáſom chceſzli/ á ia moiey Sławie będę godźił SzarzRyt C2.

»(nie) mieć czas(u)« [w tym: poki masz itp. czas (11)] [szyk zmienny] (34): BierEz Lv, P; Richlo potym chcziall oną ſzyekyerą ſprząthnacz alye nyewye czo y odwyodlo, y Rzekl do theyze zony ſwey. Kachno chwala bogu yſzem thego nyevczinil. A ona odpowyedzyala theraſzeſz myal czaſſ. LibMal 1543/76v; RejJóz C8; RejKup o4; GliczKsiąż A4, O8; RejWiz 130; Menelaus máiąc zá tho że miał cżás po temu [accepisse se tempus opportunum]/ vkradſſy z kościołá niektore nacżynie złothe/ darował Andronikowi Leop 2.Mach 4/32; KochZuz A3; RejZwierz 10v; BibRadz Philipp 4/10; BielKron 309; KwiatKsiąż Ev; Vix mihi fuit copia eum adeundi, Záledwiem miał czás náwiedźić go. Mącz 64c; Tempus est subducere hinc me, Czás mam z tąd. Mącz 97a, 258a; BiałKat 371; A ſłuchay Apoſtołá ſwiętego kthory na cię wola: Dum tempus hábemus operemur bonum, to ieſt/ poki cżás mamy ſtáraymy ſie o to co nam przyſtoi RejZwierc 178; BielSpr 46; BudNT Gal 6/12 [10]; SkarŻyw 238, 308, 479; StryjKron 390; KochBr 152; WerKaz 301; ArtKanc M5v; OrzJan 71; LatHar 25; WujNT Gal 6/10; SiebRozmyśl Mv; SkarKaz 3a, 383b.

»czas obrac« [szyk zmienny] (3): BielKron 247v; Maturum nobis tempus delegimus deambulationi, Cziſty/ potemnyſmy ſobie czás obráli na przechodowánie. Mącz 211c, 312a.

»czas(u) (nie) omieszka(wa)ć (a. zamieszkać)« = occasionem amittere a. non negligere Mącz [szyk zmienny] (6): Cżłonki ſie pocżęły lękáć/ Brzuchowi ieść chćiáły dáwáć: Ale cżáſu zámieſzkáły/ Iuż były śiły vſtáły. BierEz R2; Mącz 123d, 258a; SarnStat 641; CiekPotr 69; SkarKazSej 673b.

»czas opuszczać« (5): RejZwierz 114v; SienLek 33; RejZwierc 108, 109v; Goſpodarſtwo naprzednieyſze/ cżás znáć: á tego cżáſu nie opuſzcżáć/ ále weń odpráwowáć GostGosp 164.

»czasu pilnować« (3): Y od tegoż czáſu poſthánowili miedzy ſobą kiedy by ią ſámę záſthać mogli. Y przydáło ſię gdy tákowego cżáſu pilnowáli [cum observarent diem aptum Vulg]/ iż Zuzanná iáko byłá zwykłá do ſádu weſzła ze dwiema tylko dziewecżkámi BibRadz Dan 13/15; GostGosp 68; PudłDydo B4v.

»czasu potrzebować« (1): A wſzytko [...] czáſu pogodnégo Potrzebuie/ któżkolwiek prágnie dowiéźdź ſwégo. GosłCast 31.

»czasu strzec« (1): ná iáką cie kolwiek poſługę wyſádzą iuż cżáſu ſtrzeż ábyś iej nigdy nie omieſzkał. RejZwierc 25v.

»szukać czasu, znaleźć czas« = quaerere opportunitatem PolAnt Vulg; captare occasionem Mącz; accipere tempus opportunum Vulg (8 :1): OpecŻyw 84; RejJóz A3v marg; MurzNT Matth 26/16; Zá co im on przyrzekł/ y ſzukał czáſu iákoby go im wydał przez ludu poſpolitego. BibRadz Luc 22/6 [przekład tego samego tekstu MurzNT Matth 26/16]; Mącz 258a; HistLan B3; BudBib 2.Mach 4/32; BudNT Luc 22/6; WujNT Luc 22/6.

»trafić czas« (1): Nie bóy ſye/ tráfię ia czás/ że ſye wywiém tego ZawJeft 23.

»czas (u)baczyć (a.. obaczać)« [szyk zmienny] (9): ForCnR B2v; A gdy iuż obadwa Ceſarzowie w mocy y w ſkarbiech zniſzcżeli, on bacżąc cas y doworę na obudwu ſie obrocił MiechGlab 66; LibMal 1543/76v; RejKup f7; BielKron 326v; Capta oportunitate, Vbaczywſzy czás Mącz 35a; GórnDworz Gg8v; RejZwierc 248; BielSpr 43v marg.

»upatrzyć (a. upatrować) czas, patrzyć (a. patrzać) czasu, na czas; czas ma być upatrowan« = tempus a. oportunitatem capere, aucupari tempus Mącz; servare tempus Vulg [w tym: upatrzywszy (swoj) czas (44)] [szyk zmienny] (65 : 28 : 1; 1): Potym záwżdy cżáſu pátrzáłá/ By gołębicy oddáłá: Dobrodzieyſtwo w ſwey przygodzie/ Gdy tonęłá w oney wodzie. BierEz L, B4v, C4, E, Gv, G3, I2, Lv [2 r.]; OpecŻyw 35v, 44v; ForCnR B3v; BielŻyw 130, 147; RejKup e2, e4v; BielKom E2; GliczKsiąż O8v; KochZuz A2v; Nie tylko to dla ćiebie y dla narodu twego vcżynię/ Lecż vpátrzywſzy cżás [cum fuerit opportunum Vulg] thedy ćię ſpołu y narod twoy zacnie wywyżſzę. BibRadz 1.Mach 11/42, Eccli 27/12[13]; Vpátrzywſzy ſwoy cżás bez wieśći vderzył ná Henryká gdy ſłuchał mſzey w kośćiele we wſi Spicżowicy BielKron 358v, 56v, 69v, 71, 112v, 177v (31); Mącz 19c, 35a, 266b; GórnDworz Cc4v, Cc7; GrzepGeom O4; RejPos 317; RejZwierc 43v, 86v, 110, 113; BielSpr 37, 71 [3 r.]; BudBib Eccli 19/25, 20/6, 7 [2 r.]; MycPrz II B4v; PaprPan [Gg4]v; SkarJedn 174; Vpátrzjwſzy tedy cżás na Ceſarzá tákim go podobieńſtwem do wygnánia z miáſtá Arryanow pobudził. SkarŻyw 87, 13, 355, 390, 413, 478, 487 [2 r.]; StryjKron 245, 687; NiemObr 85, 88; KochWz 136; BielSjem 29, 32; BielRozm 17; GostGosp 160; SarnStat 906; VotSzl Bv; CiekPotr 58; SkarKazSej 660a.

»utracić czas« (1): Czemu pilnie zábiégáć trzebá: byſmy záśię próznym zwątpieniém nieutráćili czáſu pogodnego do poſługi dobréy. OrzJan 23.

»uważać (a. uważyć, a. rozważać) czas« [szyk zmienny] (10): RejŁas w. 10; RejRozm 408; Przytym też cżás káżdy vważay/ á pátrz co ku cżemu przyſtoi/ á ku ktoremu ſie końcowi co ſciąga. RejZwierc 146v, 25v, 80v, 81v marg, 98v, 142v, 146, Bbb2v.

»czasu uży(wa)ć (a. zażywać)« [szyk zmienny] (3): Abowiem w káżdey rzecży trzebá cżáſu y miáry záwżdy vżywáć. RejZwierc 109v; OrzJan 105; Ale gdy przyidźie przećiw wodźie płynąc/ Potrzebá żagle wydęte rozwinąć/ Záżywáć cżáſu poki wiátr po tobie Dmie w pole obie. KlonFlis E4v.

»czas wiedzieć, znać« (1 : 1): kto chcze na powietrzu zmienienie/ albo ktoreſzkokwiek [!] rzeczy: czas ſluſzny ku ſprawowaniu potrzeb wiedziecz/ Aby było wiedziano iako tu na tey Figurze ieſt wypiſano. FalZioł V 49; GostGosp 164.

Wyrażenia: »czysty czas« (2): [pod znakiem Strzelca] Czyſty czas poiąc zonę wloſy chedozic FalZioł V 53; Mącz 211c.

»dobry (jest) czas« [szyk 14 : 6] (20): [pod znakiem Strzelca] Ku milowaniu (ieſthli maſz pienądze) czas barzo dobry FalZioł V 53, 52v, 59v; GliczKsiąż A4v; Goski A2v, A4, *2; BielKron 198v, 247v, 353v; Mącz 223a; BielSpr 46; Zda ſye tedy przez cáły rok nalepſzy czás być do pićia tákich wód/ Máiowy á Czérwcówy Oczko 22, 29, [41]; BielRozm 17; GostGosp 74; LatHar 666; SkarKaz 347b; SkarKazSej 673b.

»czas godny« [szyk 5 : 1] (6): Lecie żadny cżłowiek niema pożywać Epitimu ale w ieſieni á na wioſnę ti ſą cżaſi godne ku iedzeniu go. FalZioł I 50b; GliczKsiąż O8, O8v; Mącz 38b; HistRzym 77; ArtKanc S17.

»czas ładny« (1): Commodum – Pozitek, czas ładnij, prawie w czas. Calep 223b.

»czas niemały« (1): Co ſie potym z nim sſtáło/ byłby cżás niemáły/ By ſie iego poſtępki wypráwowáć miáły. RejWiz 36v.

»on czas« (2): Leop Esth 2/15; iuż onego czáſu nieopuſzczay. Lepieyći wżdy niemocnemu nieiáko pomoc/ á s przodku/ áby czás nieprzeminął. SienLek 33.

»czas podobny« [szyk 3 : 2] (5): Widział mu ſie cżás podobny/ Iż mogł być Ligurgowi rowny BierEz F3; OpecŻyw 35v, 84; SienLek 10v; CiekPotr 58.

»czas pogodny, pogody« = appositum a. idoneum tempus Mącz [szyk 13 : 6] (18 : 1): ForCnR B3v; HistAlHUng A2; Idzyeſzli też do páná álbo woiewody/ By gd nie zyął Sáturnus pátrz cżáſu pogody BielKom E2; Cardo pro oportunitate, Miáſto godnego czaſu á pogodnego ná ktorą rzecz Mącz 38b, 310a, 443c; SkarŻyw 136; PudłFr 15; OrzJan 23, 67, 77, 89, 105, 106; LatHar 632; WSzędźie gdźie ieſt pogodny czás/ nie omieſzkaymy ná ty Aryany wołáć SkarKaz 548a; VotSzl Bv; GosłCast 31; SkarKazSej 673b.

»czas (jest) po temu, (nie)potemny; czasu potemność« = opportunitas Vulg, PolAnt; opportunum tempus Mącz [szyk 19 : 9] (22 : 5; 1): Diar 46, 47; Leop 2.Mach 4/32; KochZuz A2v, A3; BibRadz Philipp 4/10; Locus, Czáſu potemność. Mącz 196c; Mutum a literis tempus, Czás do piſánia á przenoſzenia liſtów niepotemny. Mącz 239d, 211c, 310a, 314b, 443c [2 r.]; OrzQuin R3v; GórnDworz L2; RejPos 308v; BiałKat 371; RejZwierc 113; BudBib 2.Mach 4/32; SkarŻyw 189; CzechEp 283; KochFr 84; KochSz A2; MIło ſzáléć kiedy czás po temu KochPieś 23; GórnTroas 59; KochFrag 29; LatHar 590; WujNT 267.

»prawy czas« = tempestivitas Mącz, Calep; eucaeria Calep (3): Tempestivitas, Słuſzność/ práwy czás/ potemność. Mącz 443d; Calep 375b, 1053a.

»czas przespieczny« (1): [Pod tym znakiem] Czas przeſpiecżny wdrogę iechac FalZioł V 52.

»czas przystojny« [szyk 2 : 1] (3): Leop 3.Mach 4/1; RejPos 320v; Ktory czás przyſtoyny ieſt przed ſámą Wielkąnocą/ ábyſmy y z Chriſtuſem poſpołu ćierpieli. WujNT 16.

»czas (jest) słuszny« = opportunitas PolAnt, JanStat; occasio Mącz [szyk 9 : 6] (15): BierEz Gv; FalZioł V 49; WróbŻołt K6v; RejKup f7; MurzNT Matth 26/16; GliczKsiąż A4, O8v; Okkázią podobno/ trefunkiem może zwáć/ Tę s tyłu obłyſiáłą/ kazáli málowáć. [...] Kto ſłuſzny cżás opuſzcża/ káżdy ią ten mierźi. RejZwierz 114v; BielKron 56v; Mącz 19c, 123d; BudBib Eccli 20/7; BudNT Luc 22/6; CzechEp 38; SarnStat 411.

»czas snadny« (1): Ná to cżáſy ſnádnieyſze być nie mogą/ iáko ſą ich właſne Swiętá od Kośćiołá przykazáne y vſtawione. WujJud 189v.

»sposobny czas« = opportunitas Vulg [szyk 2 : 1] (3): ActReg 138; WujNT Luc 22/6; Tę łáſkę poſyła Więc P. Bog ábo przez kazánie y ſłuchánie ſłowá Bożego: ábo przez iákie nátchnienia/ y przygody/ y dobre iákie ſpoſobne czáſy/ y przyczyny SkarKaz 347b.

»ten czas« [szyk 7 : 2] (9): Diar 47; Leop Esth 2/12; Mącz 133a; GórnDworz L3v; ModrzBaz 101; StryjKron 727; BielSjem 32; Olivitas – Czas ten ktorego oliwe zbieraią. Calep [728]a; OrzJan 67.

»czas teraźniejszy« (1): Czegoż tedy trzebá więcéy? ieno ábyśćie W, M. ten pogodny czás teráznieyſzy oddáli dobrému wáſzému OrzJan 67.

»wielki czas« (2): LubPs bb5; Wielki by czás nákręćić/ Aſtrologu/ niebá/ Bo dobrym będźie duſzno pochwili przez chlebá. PudłFr 8.

»własny czas« (1): A ták ſie ſtáráć/ áby śiać conarániey/ ták oźiminę iáko y iárzynę [...]: ták wſzelákie zboże/ iáko y ogrody/ y kiedy ktoremu naśieniu iego właſny cżás. GostGosp 64.

»wyborny (jest) czas« = commodum tempus Mącz [szyk 3 : 1] (4): FalZioł V 52, V 59v; Nunc occasio est et tempus, Teras maſz wyborny czás. Mącz 258a, 443c.

»zły czas« [szyk 2 : 1] (3): Złączenye Saturnuſſá o h Dnia tego nicz nyepoczynay [...] boieſt zły czaſz. Goski A2; RejAp 59; SkarKaz )(3.

Szeregi: »czas, (i) godzina« (5): SkarŻyw 358 [2 r.]; NiemObr 64; że iuż nam cżás y godźiná powſtáć ze ſnu. WerGośc 267; WujNT 310.

»(ani) czas, (ani) lata« [szyk 1 : 1] (2): Te ſlowá ſą tákye ktore zá náſſą ſentencią ſtoyą/ ktorich ſie rodzicy trzymáć máyą/ áby wedle nyey cżás vcżenya dzyatki ſwe/ ſtánowili/ máyą nyebrákowáć áni láty/ áni ſámem cżáſem/ yedno kyedy wola yeſt/ á Duchá S. nádchnyenye. GliczKsiąż K3v; SienLek 36v.

»(tak, to) czas, (i, a, albo, jako, to) mie(j)sce« [szyk 27 : 6] (33): BierEz K2; OpecŻyw 84; BielŻyw 147; SeklWyzn e3v; KochZuz A3; KwiatKsiąż Q; Ubicunque causae tempus locusque poscebat, Gdźiekolwiek potemu czáś y mieyſce było. Mącz 314b, 510b; SienLek 4; Ale gdy będzie dobrym [dworzanin] vznawcą/ to cżáſu/ to mieyſczá/ to ludzi tych s kthoremi będzie [...] trudno kiedy ma w cżyni zbłędzić. GórnDworz Kv, N7v [2 r.], S3, V6, V8v, Cc4v, Cc5v, Gg8v; RejPos 308v; BielSpr 43v marg, 71 [2 r.]; CzechRozm 77v; ModrzBaz 17v, 112, 112v, 115; NiemObr 85, 88; OrzJan 77, 106; LatHar 590; WujNT 267.

»czas i pogoda« [szyk 9 : 3] (12): LibLeg 11/57; RejKup e2; Opportunitas, Potemność Pogodá á czás ku którey rzeczy. Mącz 266b, 35a, 429c, d, 443c; GórnDworz Cc7; RejZwierc 113; StryjKron 390; BielSjem 29; SkarKaz 5b.

»czas, (i, a) potrzeba« (14): LibLeg 11/43; SeklWyzn e3v; Látáć nye cżynyą nigdy cżłowyeká godnego ná małżeńſtwo/ [...] ále cżás/ potrzebá/ y ſluſſność. GliczKsiąż P4v; GórnDworz Gg8v; WujJud 179 [2 r.], Mm4; WujJudConf 189v; BiałKaz M4v; LatHar 235 marg; WujNT 462, 587, 595; SarnStat 125.

»czas i przyczyna« [szyk 3 : 1] (4): Arripere ansam, Vſzká/ álbo rękoyeśći ſie dochwyćić/ to yeſt/ przyczyny y czáſu nie opuſzczáć/ pochop wźiąć. Mącz 346b; RejZwierc 81v marg, Bbb2v; SkarKaz 347b.

»(ni) czas (a)ni (a, i) przypadek« (5): A thák nalepiey ſobie cżáſow áni przypadkow nie przekłádáć/ á záwżdy dobrey myſli być RejZwierc 152, 106v, 142v, 170, 241v.

Wyrażenia przyimkowe: »dla czasu« (1): A ták miedzy nimi záwſze nowe náuki/ y nowe niezgody náſtáią/ iáko y tá ich dla cżáſu á dla Seymu zmyślona vgodá/ trwáć żadną miárą nie będźie. WujJud 133.

»wedle, według, podług, wedla czasu« = pro tempore Mącz, Calep, Modrz (33 : 8 : 6 : 1): LibLeg 11/43; RejPs 150; SeklWyzn c3v [2 r.]; BibRadz Eccli 22/6 [2 r.]; Abowiem kto nie według czaſu milcżi/ tedy w tey yedney rzeczy tylko grzeſzy iż milćży. KwiatKsiąż C3, C3v; Uti foro proverbium, Spráwowáć ſie wedle czáſu/ mieyſcá/ rzeczy y pogody. Mącz 510b, 43b, 388d, 443c [2 r.]; GórnDworz E3, M3v, V8v, Cc5v, Gg8v; RejZwierc 80v, 106v, 171v, 172v, 192v; BielSpr 67v; WujJud 179 [2 r.], Mm4; WujJudConf 189v, 227v; BudBib Eccli 20/1; BiałKaz M4v; ModrzBaz 17, 17v, 33, 112, 115; ReszList 151; Calep 865b; GostGosp 80, 164; LatHar 235 marg; WujNT 462, 587, 595; SarnStat 125; VotSzl E3; CiekPotr 30; GosłCast 39.

a. Pogoda [niektóre użycia mogą oznaczać porę roku cf 5.b.] (27): Kiedy pocznie świtáć á czás zdrowy ieſt SienLek 11v; KlonWor 79.
Fraza: »czasy mienią się; odmienność czasu« (1; 1): BielŻyw 71; Bowiem według odmiennoſci cżaſu mieni ſie też y przyrodzenie cżłowiecżey ſkładnoſci/ á to iż zimno powietrzne [...] cżyni lepſzą ſtrawnoſć w żołądku GlabGad G3.
Wyrażenia: »ciepły czas« (2): ZawJeft 30; Y wy [...] Słońce świecące; Wſzech żywiołow przeſkoki; Wiátry/ gromy/ obłoki; Zimny y ćiepły cżas/ y dżdże mocżące [...] Ku wiecżney chwale Páńſkiey/ nieśćie głoſy. GrabowSet V4v.

»dżdżowy czas« (1): Nimbifer, Co dżdżowy czás przinośi. Mącz 247b.

»czas gorący, gorącość czasu« [szyk 2 : 2] (3 : 1): FalZioł V 53v; Wilkie á gorące obieray/ ieſli gorący czás/ tym wilżeyſze karmie niech będą SienLek 5v; RejZwierc 205v; Oczko 29.

»letni czas« (1): Tepor ‒ Lietni czas. Calep 1055b.

»mroźny czas« (1): Dies hyemat tempus hyemat, Mroźny dźień/ mroźny czás. Mącz 160c.

»niepogodny czas« [szyk 2 : 1] (3): Procellosum tempus, Niepogodny czás. Mącz 324a; RejPos 19; Oczko 29v.

»suchy czas« [szyk 2 : 1] (3): Ieſli ſuchy cżás będzie/ będą ognie ſpore. BielSat N2 [idem BielSjem 37]; Oczko 7v; BielSjem 37.

»wesoły czas« (1): Iáko zá ćiepłym weſołym czáſem/ Wnet náſtępuie źimá z niewczáſem: Ták płoche ſczęśćié wſzyſtko plundruie ZawJeft 30.

»zimny czas« = hibernum a. hiemale [tempus] BartBydg; brumale a. hibernum tempus Mącz [szyk 6 : 2] (8): BartBydg 68b; Bo gorączym ludziem: zimny cżas y inne zimne rzecży. Ale zimnym: gorącze więczey przygodne ſą. FalZioł V 54; BielKron 327v; Mącz 27b, 160a; RejPos 19; KochPieś 41; GrabowSet V4v.

Szereg: »czas, (i) dzień« [szyk 1 : 1] (2): Mącz 160c; Iáko/ gdy wiátr łágodny/ Co z ſłońcá wſchodu wiewa/ Gdy więc/ świátłem niezgodny Chmurą niebo odźiewa/ Obłok ow niepogodny Zganiáiąc: cżyni cżás y dźień nadobny. GrabowSet Fv.
4. Termin (608):
a. Bliżej nie określony, lecz przewidywany lub domniemany termin, który nastąpił lub ma nastąpić niezależnie od woli ludzkiej; tempus Vulg, PolAnt, Modrz; dies, hora PolAnt; spatium Vulg (310): gdy wezmę cżás [dum accepero tempus]/ ia będę ſpráwiedliwośći ſądził. Leop Ps 74/3, Thren 1/15; BielKron 81; LeovPrzep H3v; RejAp 62; RejPos 35v, 261v; CzechRozm 29v, 120v; Wiele rzecży w piśmie S. ktorych ſię roku y dniá pewnego/ nie dopytaſz: a ieden ták około cżáſu mowi/ á drugi owák. SkarJedn 99; Oczko 31; A tu niktore Látopiſzcze Litewſkie iáwnie bárdzo błądzą/ y czáſem/ y rzeczą/ ktore to kłádą roku 1405. StryjKron 552; CzechEp 354.

czas czego (41): OpecŻyw 1, 15, 35v, 58v, [61] (8); PatKaz II 27, 60; Iezu kthorys nie cżas: ale znamiona przyſzcia twego/ y dokonanie wieku twogim zwolennikom obiawił. TarDuch B7v, D5v; ComCrac 17; HistAl M5v; Diar 21; Leop Lev 8/33; BielKron 41v, 467v; Mącz 407d; To iáko z dawná wiemy/ iż Pan záwżdy zákrywał cżáſy dekretow ſwoich pod niepewnemi licżbámi RejAp 116v, 90v, 150; RejPos 12v, 41, 58, 152v, 157, 195, 275v; KuczbKat 60 marg; CzechRozm 27, 86, 255; PaprPan Hh4v; Oczko [43]; NiemObr 126; ArtKanc T4v; WujNT Act 7/17, Xxxxxv; PowodPr 14; SkarKaz Oooob.

czas do czego (5): RejAp 168v; Iáko wy ſmiecie zámierzáć Pánu Bogu ſwemu cżás do miłoſierdzia iego ſwiętego RejZwierc 200v; BudBib Eccle 8/6; GórnTroas 52; SarnStat 1001.

czas komu, czemu [= gdy z kimś lub czymś ma się coś stać] (5): Y cożby to był zá Pan/ by ſie tym miał páráć/ Iáko ſądzić Niedźwiedzyá/ iáko Wilká káráć. Bo temu gdy cżás przydzye/ vłowi ſie ſnádnie RejWiz 138v; BielKron 41v, 91v; CzechRozm 255v [2 r.].

czas czemu [= na co] (3): LubPs bb3; Thák iż potym gdy iuż cżáſy przychodziły tym dekretom iego RejPos 350v, 146; CzechRozm 72, 169v; Oczko 18v; SkarŻyw 435; KmitaSpit C3.

czas k(u) czemu (3): BielŻyw 30; BibRadz Ez 21/25; Ze gdy iey był cżás Bog dał k ſłużbam oycá ſwego/ Nie vmiáłá záchowáć klenotu thákiego. HistLan D2v.

czas czyj (27): March3 X; Diar 22; Leop Matth 26/18; BibRadz Ez 22/3, 30/2, 4.Esdr 12/21; BielKron 79v, 81, 243; RejAp 96; RejZwierc 158; BudBib Ez 22/3, 30/3; Ale iż ſwoy cżás od Bogá zámierzony wytrwáły CzechRozm 72v; SkarJedn 88; SkarŻyw 601; CzechEp 160; BielRozm 3; GórnTroas 39; LatHar 690; KołakCath C5; á Ieruzálem deptáne będźie od Pogánow: áż ſię wypełnią czáſy Pogánow. WujNT Luc 21/24, Matth 26/18, Apoc 11/18; SiebRozmyśl K2; PowodPr 14; SapEpit A4v.

cum inf (3): A ſtąd widzyał rękę piſząc ná ścienie ty ſłowá: Mane Tetelfares/ to ieſt/ iuż cżás przyſzedł zginąć krolowi Báltázárowi BielKron 91v; RejPos 136; WujNT 40 marg.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (7), on (2), temu (1); ktorego (12), aby (11), iż(e) (4), gdy (4), kiedy (4), w ktory (3), że (3), gdyby (1), jako długo (1), w ktorym (1)] (44): GDy ſie iuż cżas przybliżál/ ijże Iezus do Ieruzalem na mękę ijſtz miál/ z żaloſcią wielką matuchnę ſwą k ſobie wezwál OpecŻyw 87v, 2, 14v, 70v, 87v, [162]v, 178v; PatKaz II 58v; PatKaz III 152v; KrowObr 146v; RejWiz 178v; BibRadz Lev 12/2, I 148c, 274, 4.Esdr 9/2, II 143d marg; BielKron 336v; RejAp 96; HistRzym 15v, 19; GrzegŚm 15; Ale ku tey rzeczy wyłożeniu ma Pleban obácżáć/ iż ſą dwá cżáſy/ ktorych káżdy przed oblicżnośćią Páńſką ſtánąć/ [...] muśi. KuczbKat 59; BielSpr 76; BudBib 4.Esdr 9/2; SkarJedn 88; SkarŻyw 383, 601; A iż to iuż vſtąpiło obacżymy/ tedy też pewnie y Antychriſtá/ iż iuż przyſzedł/ y cżás ktorego ſkutecżnie przyſzedł/ łácno będźiemy mogli poznáć. CzechEp 355, 351, 353; NiemObr 65, 90, 166; KochPam 82; ArtKanc B2v; WujNT Matth 2/7, s. 309, Apoc 11/18, s. 870; SiebRozmyśl B, K2, K2v; KmitaSpit C3; SkarKaz 552b.

W połączenia z określeniem długości trwania lub z datą (6): Piſze Iozephus iż mu [Noemu] Pan Bog zámierzył cżás do ſtá á dwádzyeściá lat budowáć BielKron 4v, 51v, 427v; CzechRozm 35v [2 r.]; SarnStat 1286.

W charakterystycznych połączeniach: czas oględać (2), uprzedzać (3), wziąć; czas dekretow, męki (umęczenia) (5), nawiedzenia (3), obietnice (2), poczęcia, pomsty, poświącenia, przyścia (4), sądu (dnia sądnego) (4), smiłowania, spełnienia wole boskie, sprawiedliwości, umowy, upadku, urodzenia (bożego narodzenia) (2); czas do miłosierdzia, do przyścia; czas dekretom, narodzeniu, obietnicam, powołaniu, sądowi; czas jego (ich) (7), moj (3), narodow, nasz, poganow (2), rozdzielny, straszliwy, swoj (7), święty, twoj, umarłych (2), wasz, zupełny; czasu rozłożenie, rozność, snadność.

Frazy: »czas jest (a. będzie), czasu nie masz« [szyk zmienny] (7 : 1): MurzNT Mar 13/33; ácżkolwiek cżáſu niemáſz pewnego/ wſzákże thego [zmartwychwstania ludzi] znáki vprzedzą BielKron 467v, 79v, 81; KuczbKat 60 [2 r.]; BudBib Eccle 8/6; Strzeżćieſz ſię/ czuyćieſz/ á modlćie ſię. bo nie wiećie kiedy czás będźie [quando tempus sit]. WujNT Mar 13/33.

»czas minął« (1) : wiedz że iſz po trzydzieſtym y wtorym roku żywotá twego/ vmrzeſz. Y ták ſię ſtáło. ſkoro ten cżás minął: nagle vmárł. SkarŻyw 463.

»czas nastąpił« (1): [Chrystus] Powſtawſzy od vmárłych/ w vwielbionym ćiele/ Odmięnił żal w poćiechy/ dał rádośći wiele. Dotąd áż czás náſtąpił/ gdy do oycá ſwégo Odyść miał matki SiebRozmyśl B.

»czas się przybliża(ł) (a. przybliżył, a. bliży się), jest (a. był) blisko, niedaleko, bliski, niedaleki« [szyk zmienny] (20 : 7 : 1 : 1 : 1): BierEz D4v; KDy od boga oyttza przybliżál ſie cżas zrządzony ku odkupieniu ludſkiému [...] zebrali ſie w radę biſkupowie OpecŻyw 69, 1, 15, 35v, 58v, [61]v (11); PatKaz II 60; TarDuch D5v; BielŻyw 30; A Iezus odpowiedział: Idźćie do miáſtá do niektorego cżłowieká/ rzecżćieſz mu: Miſtrz wſkázuie. Cżás moy bliſko feſth [tempus meum prope est]/ v ćiebie obchodzę Wielką noc z zwolenniki ſwemi. Leop Matth 26/18 [idem WujNT]; BibRadz II 143d, Apoc 26/10; Mącz 407d; RejAp 4, 190; HistRzym 15v; RejPos 58; ArtKanc T4v; LatHar 690; A gdy ſię przybliżył czás [Cum autem appropinquaret tempus] obietnice ktorą był przyśiągł Bog Abráámowi; rozrodźił ſię lud y rozmnożył w Egipćie WujNT Act 7/17, Matth 26/18, Luc 21/8, Apoc 1/3, 22/10.

»czas przypadnie (a. przypada)« [szyk zmienny] (2): aby ſie pełniły dekrethá iego s cżáſy obwołánemi przez obietnice iego/ á w tym áby ſie ſzyrzyłá ſwięta chwałá iego. Aż gdy iuż przypadnie cżás ſrogiey pomſty iego RejAp 150, 116v.

»czas przyszedł (a. przy(j)dzie, a. przychodzi(ł), a wychodzi)« = (ad)venit tempus Vulg, PolAnt; appropinquat tempus PolAnt [szyk zmienny] (62): OpecŻyw [162]v, 178v; PatKaz II 27, 58v; BielKom D2v; KrowObr 146v; Iuż widzę bez rozmyſłu gdy cżás przydzye ſnádnie/ Ni wzwye żaden gdzye mu co z nieſzcżęſcia przypádnie. RejWiz 126, 138v; BibRadz Ps 101/14, Ez 21/25, 29, 22/3, 30/3, 4.Esdr 12/21, Luc 22/14; BielKron 41v, 52, 91v, 243, 467v [2 r.]; RejAp 96, 168v; RejPos 12v, 41, 146, 157, 192v, 350v; GrzegŚm 15; BudBib Ez 22/3, Dan 7/22; A ieſli też ieſzcże od Páná/ páńſtwu ktoremu cżás nie przyidźie: tedy go nawiętſzy y namocnieyſzy nieprzyaćiele nie będą mogli zwoiowáć CzechRozm 255v, 86, 255, 255v; PaprPan Hh4v; SkarJedn 88; SkarŻyw 435, 601; CzechEp 62, 160; NiemObr 65, 90, 165 [2 r.]; KochWz 136; KochPam 82; ArtKanc B2v; BielRozm 3; GórnTroas 39; LatHar 167; KołakCath C5; WujNT 40 marg, 309, Apoc 11/18; SiebRozmyśl K2, K2v; KmitaSpit C3; PowodPr 14; SkarKaz 552b; SapEpit A4v.

»czas się wypełni(a)(ł) (a. napełnił), wykonał; wypełnienie (a. popełnienie, a. pełność) czasu« = impletum est tempus Vulg, PolAnt; completur a. impletur tempus Vulg [szyk zmienny] (14 : 1; 18): A gdy iuż więtz cżaſu przyſſlo ſwiętego popelnienijé/ zeſlán z nieba ſyn od oyttza OpecŻyw 161, 14v; PatKaz III 114; HistAl M5v; MurzNT Mar 1/15; Leop Lev 8/33, Mar 1/15; RejPos 31v, 33, 152v, 158, 295; Sin Boży tedy/ ſłowo ono rodzące śię z Bogá oycá wiecżnie/ ktore śię wypełnieniu cáſu ćiáłem/ álbo prawdźiwim cżłowiekiem ſtáło/ iſz dał wſzyſtkiemv ſtworzeniu żywot/ od niego wſzyſtko żywie BiałKaz E2; Iż on wedle przedwiecżnego Bożego poſtánowienia/ gdy ſie cżás wypelnił/ národził: vmárł/ wzbudzony od vmárłych/ wźięty ieſt do niebá CzechRozm 29, 8, 27 [2 r.], 32, 43v, 46v [2 r.] (11); CzechEp 204 [2 r.], 273, 347; NiemObr 35; ArtKanc B11v; WujNT Mar 1/15, Luc 21/24, Gal 4/4.

Zwroty: »czasu czekać« (1): Z wielkiemi roſkoſzámi tu cżáſu cżekáią/ Kiedy s ciáły poſpołu/ iż ich záwołáią RejWiz 178v.

»da(wa)ć czas; dan(y) czas« = dare tempus Vulg, PolAnt; datum est spatium, constituere tempus Vulg [szyk zmienny] (11; 2): A vcżyni Pan dziwną rzecż miedzy máiętnośćią Iſráelſką/ y máiętnośćią Egyptſką/ ták iż práwie nic nie zginie z tych rzecży kthore náleżą do ſynow Iſráelſkich. I dał Pan cżás/ mowiąc: Leop Ex 9/5, 4.Esdr 8/5; BibRadz Apoc 2/21; BielKron 51v; RejAp 30v, 31; RejPos 136; HistLan D2v; Oczko 18, 18v; CzechEp 347; WujNT Apoc 2/21.

»czas mianować« (1): A pewnego cżáſu nigdy miánowáć nie racżył. RejAp 104.

»czas mieć« [szyk zmienny] (3): Wſſyſtkie rzetzy máią ſwoy tzás. March3 X; BielKron 79v; LatHar ++7.

»czas naznaczyć (a. naznaczać); czas naznaczony« = tempus statutum PolAnt [szyk zmienny] (4; 9) : BibRadz Ps 101/14, Ier 46/17; BielKron 427v; ktorey niewoley wieſz iżći y cżás/ to ieſt lat siedmdzieśiąt/ y wybáwićiel/ to ieſt/ Cyrus/ náznácżony był. CzechRozm 117v, 86, 255; SkarŻyw 543; CzechEp 160; á náoſtátek náznácżył cżás/ kiedy do końcá kubek popędliwośći ná nie wyleie/ y do gruntu zátráći. NiemObr 166, 126, 165 [2 r.]; KochWz 136.

»czasu omieszk(iw)ać« [szyk zmienny] (3): Diar 22; Thám záwołáią/ Fáráo Krolu Egiptſki do trwogi/ Ale on omieſzkał cżáſu náznácżonego [transire fecit tempus]. BibRadz Ier 46/17; RejZwierc 158.

»czas oznajmić (a. oznajmować); jest oznajmion czas« [szyk zmienny] (4; 1): BibRadz I 274; Iż gdzie on będzie iż też tám oni z nim być y wiecżnie krolowáć máią. Ale cżáſu tego áni Anyołom/ áni żadnemu Prorokowi/ áni Apoſtołowi oznaymić nie racżył. RejAp 86v, 90v; RejPos 5v; CzechRozm 179.

»(po)odmieni(a)ć (a. przemieni(a)ć) czas; odmiana czasu« [szyk zmienny] (6; 1): LeovPrzep F3v; będzie ſię mu też zdáło żeby mógł przemienić czaſy y zakon [putabit mutare tempora] BudBib Dan 7/25; CzechEp [380] [2 r.]; NiemObr 168, 170, 171.

»upatrzyć czas« (1): Abo ácż nie dla tego/ iákoś przedtym mowił: iż gdyby vpátrzywſzy cżás pewny/ vpátrzyli też byli to iż Iezus był onym z dawná obiecánym Meſyaſzem/ tedyby go nie krzyżowáli. CzechRozm 171.

»czasu użyczyć (a. użyczać, a. pożyczać)« [szyk zmienny] (7): Diar 83; KuczbKat 295; ArtKanc O5; Krótkiego vżycz czáſu mátce do oddánia Powinnośći ſynowi/ y z nim pożegnánia GórnTroas 52; SarnStat 1001, 1286, 1298.

»(z)wiedzieć czas; wywiadować się czasu« = discere tempus Vulg [szyk zmienny] (5; 1): Diar 23; BielKron 336v; HistRzym 19; á to nagorzey iż nie wiemy cżáſu áni godźiny kiedy thá plagá Boſka przychodźi ná Ludźi BielSpr 76; CzechRozm 20; WujNT Matth 2/7.

»zamierzać (a. zamierzyć), zakreszać czas; czas zamierzony; zamierzenie czasu« = constituere tempus, tempus statutum PolAnt [szyk zmienny] (12 : 2; 8; 1): yż mamy wierzyc ze on naſze modlitwy wyſlucha kiedi iego wola będzie niezamierzaiąc mu czaſſu. SeklKat S, N4v, O, T3; BibRadz 2.Esdr 2/6, Ps 75/3, Ez 21/29; BielKron 4v, 41v, 79v; A wſzákoż áby to rzecż pewna była/ iż to wiernych iego nie minie/ ſłyſzyſz iáko to tu mocnie poprzyſięgáć racży/ á iuż nie długo temu cżás zamierzáć racży/ iedno do zátrąbienia ſiodmego Anyołá. RejAp 86v, 87v, 108, Ee4; RejPos 213v; RejZwierc 200v; BudBib 2.Esdr 2/6; Aleć przedſię BOG to/ co wyrzekł przez ſwego Proroká/ cżáſu ſwego wſzyſtko wypełnił/ á cżáſu rás zámierzonego nie przeſpał CzechRozm 170v, 72v, 169v [2 r.]; CzechEp 62, 147.

»czas złożyć« (1): Y długoż tych dni przedłużyſz Pánye ſłuſſce thwemu/ A kyedy pewny cżás złożyſz ſądowi thwoyemu LubPs bb3.

»znać czas« [szyk zmienny] (3): Nie wáſzáć rzecż znáć cżáſy y chwile [nosse tempora et opportunitates]/ ktore Oćiec w ſwey właſney mocy położył. BibRadz Act 1/7 [idem WujNT]; BudBib Eccle 8/5; WujNT Act 1/7.

Wyrażenia: »czas inszy« (1): Wapowſki roku od Chriſtuſſk [!] 550 á Hagecus 650 początek Lechowego pánowánia kłádą/ áczkolwiek dáwnieiſzy czás inſzy kłádą. StryjKron 452 marg.

»czas krotki (jest)« [szyk 1 : 1] (2): Nie piecżętny ſlow Proroctwá tych to kxiąg/ boć cżás krotki ieſt [tempus enim prope est]. Leop Apoc 22/10; GórnTroas 52.

»niedługi czas« (1): Iużechmy ſłyſzeli iáko nam Pan poprzyſiądz racżył y nie długi cżás zámierzył/ iż nam ma w pociechach náſzich á w obietnicach ſwoich pewny koniec vcżynić. RejAp 87v.

»(nie)pewny czas; (nie)pewność czasu« = tempus certum PolAnt [szyk 17 : 12] (23; 6): Diar 23; LubPs bb3; Iuż widzę iż cżás pewny żadnego nie minie. RejWiz 126; RejZwierz bb4, 128v; BibRadz 2.Esdr 2/6; BielKron 336v, 467v; RejAp 90v [2 r.], 104 [2 r.], 108, Dd2v, Ee4; BiałKat 21; Bog kthory ſtworzył Swiát [...] y ſpráwił z iedney krwie wſzytek Narod ludzki áby mieſzkáli po wſzytkiey źiemi zámierzywſzy pewność cżáſow: ktore przedtym poſthánowił GrzegŚm 3, 51; KuczbKat 220 [4 r.]; BudBib 2.Esdr 2/6; CzechRozm 35v, 169v [2 r.], 171; NiemObr 75, 126.

»on czas« [szyk 6 : 3] (9): Piąte proſila/ ijżby iey dál oględatz on cżas ktorego by ſie ona náſwiętſſa panna narodzila OpecŻyw 2; FalZioł IV 2d; RejPs 76; BibRadz Luc 22/14; RejPos 25v, 101v; SkarŻyw 383; CzechEp 34, 39.

»czas postanowiony« (1): Potym gdy on czás poſtánowiony przyſzedł [cum facta esset hora]/ tedy śiadł/ y dwánáſćie Apoſtołow z nim. BibRadz Luc 22/14.

»przyszły czas« (1): Widzęże ſie nikt mocą żadną nie wyłudzi/ Cżás przyſzły á márna śmierć/ káżdego obudzi. RejZwierz 22v.

»punkt (a. punkcik) czasow« (2): CzechRozm 20; Iednák nie láda prożność ieſt/ ná pytániu ſię punktow cżáſow/ ktore w ták ſtárych dzieiách ták pewne być nie mogą/ áni ſą w piśmie oznácżone báwić/ á rzecż ſamę opuśćić. SkarJedn 98.

»szcześliwy czas« (1): iſz w płákániu wielkim/ prágnął y prośił o Meſyaſzá y viſzcżenie ſzcżeśliwych onych cżáſow/ ktorych przyść miał/ y zbáwić świát wſzyſtek. SkarŻyw 383.

»ten czas« [szyk 15 : 4] (19): PatKaz III 152v; Diar 68; Tedy zrozumieſz iż to ieſt then czás [ipsum est tempus Vulg] w ktory pocznie Nawyzſzy náwiedzáć świát przezeń ſtworzony. BibRadz 4.Esdr 9/2 [idem BudBib], I 148c marg, II 120c marg; RejAp 86v, 90v, 116v; HistRzym 15v; RejPos 5v, 7, 158, 295; BudBib 4.Esdr 9/2; BudNT Rom 9/9; SkarŻyw 463; GórnRozm M; SiebRozmyśl K2v; SkarKaz 159a.

Szeregi: »czas i chwila« (3): BibRadz Act 1/7; A O czáśiech y o chwilách [De temporibus autem et momentis] bráćia/ nie, potrzebuiéćie ábyſmy wam piſáli. Abowiem ſámi doſtátecznie wiećie/ iż dźień Páńſki/ ták przyidźie/ iáko złodźiey w nocy. WujNT 1.Thess 5/1, Act 1/7.

»dzień, (i, a) czas« [szyk 3 : 2] (5): ForCnR E; A obieranie y roznoſć wpokarmiech/ cżaſiech/ y wedniach zowie S. Paweł navką dyabelſką. SeklWyzn f2; SeklKat T3; BibRadz Ez 21/25, 29.

»czas, (i, ani) godzina« (4): Y ſtalo ſie/ gdy ſie przybliżál cżas ij godzina bożego narodzenia/ powſtala panna z wielkié radoſcij OpecŻyw 15, 104; GroicPorz x3v; BielSpr 76.

»czas a koniec« (1): iż iuż przyſzedł cżás á koniec włodárſthwá twoiego RejPos 192v.

»czas i (ani) kres« [szyk 1 : 1] (2): Miłoſierdziu Páńſkiemu kres áni cżás nie zámierzony. RejPos 247v marg; CzechRozm 255v.

»miejsce, (i, ani) czas« = locus, tempus Modrz [szyk 8 : 4] (12): ComCrac 17; SeklKat N4v, O; GroicPorz x3v; RejPos 234, 275v; GrzegŚm 13 marg; Co gdyby ſie wprzod wſzyſtko z nimi mowiło v porządnie rozebráło: tożby dopiero zoſobná do Páná Iezuſá przyſtąpić/ y o iego też vrodzeniu/ cżáſie/ y mieyſcu mowić CzechRozm 70, 148, 268v; ModrzBaz 86; CzechEp 310.

»czas i (abo) lata« (2): gdyż ſie to w nim wypełniło y okázáło wſzytko co o nim przed wiele tyſięcy lat przez Proroki á przez Pátryárchy wypiſano y wywołano było. Bo Dániel iáwnie o thym y cżás y látá wedle licżby żydowſkiey wipiſał RejPos 101v; CzechRozm 169v.

»czas a (i) wiek« (2): LeovPrzep F3v; Támże vſłyſzyſz ony ſiedḿ trąb trąbiących o onych przyſzłych przypadkoch/ iákie wedle cżáſow á wedle wiekow miáły przypadáć RejAp BB2.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle, według, podług cza« = secundum dies PolAnt; secundum tempus Vulg (12 : 3 : 1): [Herod] zmordowál wſſytki dziecij ktoreż były w Betleiem ij we wſſech końcżynach ijch od dwu lát ij niżey/ wedle cżaſu iakoż ſie wypytál od krolow. OpecŻyw 29; FalZioł V 69v; BibRadz Lev 12/2; RejAp BB2; Tu ſobie możeſz rozmyſlić o co tu idzye mizerny nędzniku tobie y niewinney duſzycżce twoiey/ gdyżby iuż o cię y o thego márnego oſłá twoiego nie ták wiele ſzło/ chociáyby tu iuż wedle cżáſu zginąć á w niwecż ſie obroćić miał RejPos 335, 25v; BiałKat 136; WujJud 226; WujJudConf 227; BudNT Matth 2/16, Rom 9/9; ModrzBaz 75; CzechEp 58; ActReg 44; GostGosp 142; WujNT Matth 2/16.

»względem czasu« (1): Tedy Herod [...] dáł pobić wſzyſtkj dźieći [...] ode dwu lát j młodſzé względęm czaſu którégo śię był od mędrców ſtatecznie dowiedziáł. MurzNT Matth 2/16.

b. Ściśle określony termin początku lub długości trwania jakiejś czynności z zakresu administracji państwowej, obrzędów kościelnych lub obyczajów; tempus Mącz, PolAnt, Modrz, JanStat, JanPrzyw; dies Mącz, JanStat; intervallum Modrz; terminus JanStat (298): Rozłożyć na dwa czasy ty sądy: pirwszy czas aby się sądy poczęły ... drugi czas ... Wielcy Polacy aby sądzili Mniejszą Polskę Diar 92; GroicPorz 1; RejWiz 123v; bowiem nie vcżynili doſyć ſłowu Krzyżacy/ iáko mieli ſumę ná thrzy cżáſy do roku rozłożoną położyć BielKron 385; Mącz 57b; WujJudConf 140v, 185, 188 [2 r.], 196; ActReg 134; GostGosp 34; ZA złym zwyczáiem to w obyczay weſzło/ iż Sędźiowie nie máiąc róznośći ná czáſy y rozdźielenié godźin [sine temporum et horarum differentia JanStat 489]/ ſądy odpráwowáli SarnStat 785; Tákże też w Conſtituciiéy o czáſu [de tempore JanPrzyw 43] pod wypráwą woienną/ álbo iną ſłuſzną potrzebą/ gdy ſłudzy od Pánów ſwych chcą odéydź/ któréy ſześć niedźiél ieſt zámierzon/ w którym opuſczenia y odeſzćia v Panow ſwycb prośić máią SarnStat 943, 176, 416, 527, 533, 649 (13); SkarKaz 311a.

czas czego (69): LibLeg 7/31v, 11/31v, 75; GroicPorz kv, 1 marg, p4v, r, x2 (16); O dług pieniążny ma być czás ſkazan płacey zá ośmnaſćie niedzyel UstPraw I2v, I2v; BielKron 383v; Paragraphe vel paragraphus, Latine adnotatio item praescriptio et exceptio, Przipiſánie czego ná ſtronie xiąg/ też czás dawnośći przepádánia. Mącz 277v, 29a, 417c; GórnDworz Y6; WujJud 188; ModrzBaz 92v; SkarŻyw 559; GórnRozm I4, K2v, K4v; ActReg 4, 20, 134, 168; A ſą poſtánowioné rzeczy niżéy nápiſáné/ o wolnośći Dźieśięćin/ [...] o czáśie wytykánia Dźieśięćin [tempore decimandi JanStat 228] SarnStat 112 [idem 185, 211]; Czás ſkárgowych Roków nie ma bydź przekłádány [termini ad querelam castrensem JanStat 484], ále we dwu niedziél ſądzoné bydź máią bez zwłóki. SarnStat 531, 17 marg, 139, 185, 187, 211 (33).

czas do czego (10): Acżkolwiek dla dobrego porządku ieden we zborze bywał od drugich ná to przełożony/ ktoryby wſzyſtkim do poſpolitego ziáchánia cżás oznaymił WujJudConf 153, 188; ActReg 4, 95; Phil H2; SarnStat 722, 724, 725, 852; KlonWor 62.

czas czemu (14): Abi ony ſpolnye ſpanem Voyewodam czaſch Seymowy zlozily. LibLeg 11/164, 11/182; Diar 25; BielKron 58, 97, 106v, 211, 235v; ActReg 12, 115; SarnStat 30, 736, 911 marg; SkarKaz 121a.

czas ku czemu (21): MetrKor 26/62v, 37/2v; DLużnik gdy ſye Iſtcowi fantem broni w długu/ ma czás s Práwá ſzeſć niedźiel ku odkupieniu fantu ſwego. GroicPorz r, r2, r3, bb2, ee3, ee3v marg (9); BielKron 59v, 206v, 341v, 402; Constituere disceptationem, Zmowić álbo położyć czás ku rozbierániu rzeczy áżeby ſie śrzodek mogł náleść á roznicá skończić. Mącz 413a, 504d; KuczbKat 329; ModrzBaz 81; SarnStat 362, 730.

czas na co (7): RejKup b7; A wyſłyſzawſzy glowną żáłobę pozwána ſtroná/ ieſzcze czás do dwu niedźiel otrzymawa ná odpowiedź GroicPorz f3v, v v, bb2; BielKron 209; SkarŻyw 390; SarnStat 45.

czas czyj (9): BielKron 464v; káżdy pozwány wedle ſwego mieyſcá y porządku ſtawałby. Ktoby zániedbał cżáſu ſwego/ niechby iy zdano. ModrzBaz 90v; SarnStat 30, 717, 723, 733, 735, 871; KlonWor 77.

cum inf (2): áby ſtronie náznáczył czás (ktory zową rokiem) ſtánąć przed ſye náprzećiw komu. GroicPorz pv; BielKron 412v.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (1), taki (1); na ktory (6), ktory (2), poki(by) (2), ktorego (1), na ktorym (1), gdzieby (1), od kiedy (1)] (14): LibLeg 7/69v, 11/171; A księża IchM niechaj starają się, aby się znieśli przed WKM o taki czas, na ktorym by chcieli usprawiedliwić się sprawiedliwem, żałobliwem i płaczliwem skargam naszem Diar 49, 27, 95; GroicPorz 1; BielKron 306; Ieſliby ten obycżay był przyięt/ tedyby też trzebá zámierzyć cżás [tempus ... praeteribendum esset]/ pokiby ktory ſędźia ná vrzędźie miał być/ áby ſkońcżywſzy wedle cżáſu vrząd ſwoy/ do domu ſię wroćić mógł. ModrzBaz 75, 111v; GórnRozm K3v; ActReg 4, 154; SarnStat 7, 133.

W połączeniu z bliższym określeniem długości trwania lub datą (31): MetrKor 26/62v; Diar 22; Ieſli też ktorego wyłożonego Sądu zaymie álbo zaydźie dwu niedźielny czás/ [...] tám iuż wyłożony Sąd dla wielkiego Sądu Burgrábſkiego ginie GroicPorz 1; Ale Práwem Goſćinnym ku wypráwieniu Appellácyey do wyſzſzego práwá czás ieſt dźiewięć dni. GroicPorz bb2, r, r3, ſ3v, v v; UstPraw I2v [2 r.]; vpewnili kſiążętá o przyſzłym Koncilium y poſelſtwie/ áták złożyliſmy cżás na dźień 24. Cżerwcá/ áby ſie towárzyſze ziácháli do Smákaldyey BielKron 211, 380v, 412v [2 r.]; ModrzBaz 92v; ActReg 15v; KochSz A2v; SarnStat 6, 44, 57, 98, 362 (14).

W charakterystycznych połączeniach: czas obliczyć, obwołać (4); czasu pilnować, przestrzegać, zaniedbać; na czasy przypaść (3), rozłożyć (rozlożony) (2); pytać się o czas(ie) (2); rozłożenie, skończenie czasu; czas apelacyjej (apelowania) (2), ku bitwie, dawności przepadania, jego, kuczkom, do modlitw, odkupienia fantu (2); ku odkupieniu fantu, postow, postom, potykania, pozywania (2), przymierza, przymierzu (2), (oddania) przysięgi (4), (sądzenia) rokow (7), rokom (2), sądow (12), do sądzenia (2), ku sądzeniu, sądowy (4), (złożenia) sejmu (5), sejmowi (4), sejmowy, stoczenia bitwy, swoj (3), ślubu, świąt, wesela, wiedzienia świadkow (2), wytykania dziesięcin (4), zapłaty (płacej) (4), ku zapłacie (płaceniu) (3), ku zawodu, zjechania (2), do zjachania, ku zjazdu, na zjechanie się, zjechać się.

Frazy: »czas przeminął (a. minie)« (3): Diar 27; BielKron 306; Nie mniey też y to ma być gániono/ że mężoboycá vłápiony/ poki cżterzy á dwádźieśćia godźin od vcżynienia mężoboyltwá nieminie/ gárdłem ma być karan: á kiedy ten cżás minie [lapso illo intervallo]/ tedy iuż niema być gárdłem karan. ModrzBaz 80.

»czas się przybłiża« (1): gdyż iest wSiedmiogrodzkiey Ziemi prawo, ze Testamenty nie wazą i iedno do Roku atrzech miesięcy, ktory czas iz się przybliza ActReg 60.

»czas przypadnie« (1): Actio inne perduellium limitowane były do dwu niedzieł [!], iuż czas potegodniu sądzenia ich przypadnie ActReg 171.

»czas przyszedł (a. przychodzi(ł), a. przyjdzie)« [szyk zmienny] (16): Thegoż roku przyſzedł cżás ſłożonemu Koncilium mieſiącá Wrześniá BielKron 235v, 15, 51, 97, 211v, 213v (10); Cżás przychodzi/ ia pieniędzy niemam/ á przeto vmrzeć wolę/ niż zoſtáć w nieprawdzie. GórnDworz T6, Y6; SkarŻyw 336; ActReg 115; KlonWor 73, 77.

»czas wyszedł« (2): Gdy cżás przymierzu wyſzedł/ zwiodł bitwę Pálámedes s Troiany BielKron 58, 106v.

Zwroty: »da(wa)ć czas« (6): LibLeg 11/31v; MetrKor 37/2v; BierEz L3v; BielKron 56, 59v; Ieſt też to Rzecżypoſpolitey bárzo pożytecżno/ dawáć ná káżdy rok cżás [tempora etiam quotannis constitui]/ ktoregoby ſię ná pewne mieyſce wſzytek rycerſki ſtan z ieżdżał ModrzBaz 111v.

»(do)czekać czasu« [szyk zmienny] (2): nazayvtrz wſkazal do nas [...] yz sye snamy chcze syechacz y dal nam mieſcze wetrzech mylach od Kodemye [...] pyerwſchego dnia pasdziernyka gdzieſmi tego czassv czekaly on niedoczekawſchi czaſſv slozonego rvſzil sye barſo plocho nam nieoznaymywſchi LibLeg 11/77.

»mianować czas« (1): [Król] Miał to na dobrej pamięci, iż był sejmu pośledniejszego mianował czas na ś. Bartłomiej ku skończeniu wszyćkich spraw a potrzeb korunnych Diar 22.

»mieć czas« = habere tempus JanStat [szyk zmienny] (8): GroicPorz r, r3, v v; A będźie káżdy przed wypráwą woienną y potrzebą v páná ſwego miał czás ſześći niedźiél: w którym á nierychleyſzym czáśie odpuſczenia od páná ſwégo od ſłużby będźie prośił y żądał. SarnStat 648, 98, 209, 641, 730.

»czas namienić« (1): Cżás náznácżyć. vmowić. námienić. Determinare. Calag 582a.

»czas naznaczyć (a. naznaczać, a. oznaczyć); czas (jest) naznaczon(y); oznaczenie (a. naznaczenie) czasow« = diem statuere Mącz; tempus constituere PolAnt;determinare Calag [szyk zmienny] (28; 15; 4): LibLeg 11/75; Diar 29; GliczKsiąż N3; GroicPorz pv; BibRadz 2.Reg 20/5; náznácżyli cżás w oſtátecżne dni Lutego mieſiącá z iecháć ſie im ſpołu oſobámi ſwymi do Preſzporku. BielKron 412v, 306; Mącz 412a; GórnDworz O7; BiałKaz D3; ModrzBaz 116v; Calag 582a; SkarŻyw 336, 559; NiemObr 149; GórnRozm K4v; ActReg 49, 154; Phil H2; iednák nie dłużéy mamy dźierżeć poddánych náſzych ná mieyſcu/ tám kędy im Wićiámi oſtátecznémi/ to ieſt/ Liſty woiennémi czás y mieyſce oznáczemy/ iedno dwie niedźieli. SarnStat 131 [idem 132]; tákié Roki ſąd Ziemſki będźie powinien tyle rázów/ ile czáſów ieſt w Conſtituciách/ którému Woiewództwu náznáczono káżdégo roku. SarnStat 717 [idem 723, 734]; A iżby więcéy Aktorem nieſzydźiłá pozwána ſtroná/ tedy czás per quindenam, to ieſt zá dwie Niedźieli náznáczáią [terminus praestituitur JanStat 548] SarnStat 803, 7, 30, 44, 117, 132 (24); SkarKaz 121a, 385a; VotSzl E3; KlonWor 73.

»ob(ie)rać czas; obieranie czasow« [szyk zmienny] (4; 1): V nas lepák nie káżdy kośćioł ſobie cżáſy obiera po ſwey woley/ ále wſzyſtki kośćioły pewne cżáſy máią Swiąt y Poſtow WujJud 188, 196; WujJudConf 188; ActReg 95; SkarKaz 121a.

»czas odłożyć (a. odkładać)« (3): BielKron 412v, 413; Odnioſł mi poty[m] Pan Otwinowſki/ iż X. K. ná rozmowę przyzwolił/ cżás do dniá iutrzeyſzego odłożył NiemObr 25.

»czas odwłoczyć« (1): A jeśliby nam chcieli jaką preskrypcyją ten czas sami odwłoczyć [...] albo też chcieli zwłaczać veteri konsvetudine, [...] abyśmy tak ty krzywdy cierpieli, aż do tego czasu, ktory sami sobie IchM obiorą Diar 48.

»czas oznajmić (a. oznajmować)« [szyk zmienny] (7): LibLeg 7/31v, 11/71v, 75, 171; WujJudConf 153; W trzećich oznáymuią cżás y mieyſce [tempus et loeus ... edicitur]/ ná ktore ſię wſzytcy z ieżddzáć [!] máią. ModrzBaz 116v; ActReg 168.

»czas pokładać« (1): Item czaſz a dźien y myeſczye kv bithwye ym pokladamy thw wkracowye na dworze naſchym od thego wthorkw nayblyz prziſlego vedw nyedziel MetrKor 26/62v.

»czasu pomykać (a. pomknąć); czas się pomknął« (3; 1): Wdźięcżenem był tego/ iż ſię cżás pomknął/ przeſtałem też ná mieyſcu náznácżonym: tylko mi nie k myśli było/ iż ták máło ſłuchácżow być miáło NiemObr 25; Potym dzieśięć niedziél czáſu tego pomkniono. SarnStat 649, 649, 943.

»czas (po)stanowić (a. postanawiać); czas (jest) posta(no)wion(y)« = tempus constituere PolAnt; constituere diem JanStat; tempus constitutum Modrz [szyk zmienny] (6; 4): Ale aby tu był postawion czas, od kiedy już ci iudices zasieść mają Diar 95; Mącz 504d; BudBib 2.Reg 20/5; ModrzBaz 81; dlia tego pieniędzi nie przijmuie do czasu zezwolionego spanem dzieniſzem czaſ ſtanowiąc. Dzięń Wszech Swiętych. ZapKościer 1580/15v; NiemObr 171; ActReg 44; PRaeſcryptia Pánnóm Zakonnym ku dochodzeniu dóbr dźiedźicznycb/ niech będźie od przyięćia Reguły do dwudźieſtu lat. Abowiém ſłuſzna ſie rzecz zdáłá/ áby ten czás był względem zakonu poſtánowión [ut eum illis praescriptio statui debuit JanStat 214] SarnStat 209, 129, 394.

»przedłużyć, przedłużenie czasu« (1 : 3): Sáſkie Kſiążę/ wźiąwſzy ſobie przedłużenie cżáſu odpowiedzi/ ták odpowiedział BielKron 211; oni boiąc ſie iákiey walki miedzy przyrodzonemi/ proſili go áby im mało przedłużył cżáſu/ áżby ich poſeł od brátá Krfierſtá przyiał BielKron 217, 202, 209.

»czasu przemieszkać« (1): Pánná po ſzćiu zá mąz we trzy látá y trzy mieśiące, ma czás czynienia práwem przećiwko opiekunowi ſwemu: którégo czáſu, ieſli przemieſzka, iuz práwo vtráći. SarnStat 641.

»czasu wiedzieć« (1): á Krol Fráncuſki oſobnego ſkoſztowánia żądał z Ceſárzem ſam á ſam czynić/ y żądał czáſu y mieyſcá od niego wiedzieć ktey ſpráwie BielKron 205.

»czas zakreszać; zakreszony czas« = dies constituta a. praefixa Mącz (1; 1): Dimissoriae literae, vulgo apostolos vocant, Gdy ſędźia ná vſtánie ſtrony Apeluyący áppelláciey dopuſzcza á czás zakreſza áby yą przes ten czás do tego ſądu do którego appeluye przeniosł. Mącz 226b, 88b.

»czas założyć« (1): SarnStat 45 cf »czas podobny«.

»czas zamierzyć; czas zamierzony« (4; 1): ModrzBaz 75; GórnRozm K3v; Aby im dan był Iurament Authentice królewski, z Pacta Conuenta aby im się dosyc działo y czas do wykonania zamiorzył ActReg 4, 4; SarnStat 1278.

»czas złożyć (a, składać, a. położyć); (ma być) czas złożon(y)« [szyk zmienny] (14; 2): LibLeg 7/69v, 11/77, 164; RejKup b7, c5v; ſkłádáią czás ná pierwſze ich zeſzćie ná Ratuſz Krákowſki. GroicPorz bb2; A kiedyby kogo pozwano/ á w zyemi by go niebyło/ tákiemu ná roku záwitym ma być czás płacey złożon/ proſto zá 18 niedzyel UstPraw I2v; BielKron 206v, 211, 380v; Mącz 413a; SkarŻyw 390; SarnStat 57, 734, 742; KlonWor 62.

»czas zmowić (a. umowić, a. namowić); czas się namowi; umowiony czas« = determinare Calag [szyk zmienny] (6; 1; 1): LibLeg 11/82v, 182; Statutus dies cum hoste, Nárzeczony/ vmowiony czás potykánia z nieprziyacielem. Mącz 417c, 413a; Calag 582a; cosię będzie mogło odprawic odprawi inszym rzeczom czas się namowi ActReg 12, 4, 148.

Wyrażenia: »dalszy czas« [szyk 1 : 1] (2): Gdy to Ceſárzowi powiedzyano/ [...] nie był od tego/ tylko cżás dálſzy odlożył do środ poſtu. BielKron 412v; ActReg 154.

»dawność czasu« (1): tám iuż oné dzieći ſwoim aduerſarzóm nie będą ſie móc bronić dawnośćią/ álbo milczeniém ták wiele lat/ w których nie byli ſądzeni: ále tylko niech ſie ſczycą dawnośćią tego czáſu [temporis praescriptione JanStat 572] SarnStat 779.

»czas dłuższy« (1): áby Przemyſłkié Roki wolniéy były ſądzoné/ y czás miáły dłuzſzy ku ſądzeniu tych Roków Przeworſkich náznáczamy/ to ieſt we trzy niedźiele od Aktu Roków Przemyſłkich. SarnStat 730.

»inszy (a. in(n)y) czas« = alia tempora JanStat [szyk 6 : 1] (7): cżekáiąc Máxymiliana Ceſárzá z rádośćią/ ktory przez poſły odkłádał iny cżás cżęſtokroć BielKron 413; SarnStat 558, 717, 725, 733, 734, 735.

»czas mianowity« (3): o ſądźeniu [!] Roków Ziemſkich Woiewództw wysſzéy opiſánych/ któré propter legalia impedimenta ná czáſy miánowité częſto niedochodzą. SarnStat 717 [idem (2)] 723, 733.

»czas niemały« (1): Cżás nyemáły ná náuki ſynom ſwym/ áby náznácżyli tego potrzebá GliczKsiąż N3.

»czasu odwłoka (a. przewleczenie)« [szyk 1 : 1] (2): A iżem przedtym niewiedział o tych liśćiech/ ſpodziewałem ſie/ że zá tymi cżáſow odwłokámi y mey trágedyey ſie odwlec miało KochOdpr A2; ActReg 135.

»czas pewny« = certum tempus Modrz [szyk 9 : 4] (13): LibLeg 7/69v; i pewny czas sejmowi był opisan Diar 25, 29; GroicPorz lv; WujJud 188; WujJudConf 188; ModrzBaz 44v; GórnRozm K3v; ActReg 4, 44; SarnStat 717, 723, 733.

»czas podobny« (1): A X. Arcybiſkup [...] do Rad oboygá narodu roſpiſáć zárázem ma/ y czás podobny záłożyć ná ziechánié ſie do przeſłuchánia onego Poſłá SarnStat 45.

»słuszny czas« (1): Legitimi dies, Słuſzny czás w práwie ſtronóm opiſány áby ſie mogli ku práwu przigotowáć. Mącz 190c.

»ten czas« [szyk 13 : 2] (15): LibLeg 11/75, 77; Diar 27, 48; KV wypráwieniu á ſkończeniu Appellácyey kthora idźie ná wyſzſze Práwo/ dálſzy dźień ieſt ſzeſć niedźiel/ licząc then czás/ od tego dniá/ w ktory ſye sſtánie Appellácya. GroicPorz bb2; ModrzBaz 80; ActReg 64; SarnStat 209, 394, 649 [2 r.], 725, 779, 943; SkarKaz 121a.

»czas wolny« (1): á potym ku rumowániu káżdy [...] czás ſześć niedźiél wolny niechay ma [tempus sex septimanarum liberum habeat JanStat 100] SarnStat 98.

[»zeście czasu«: obieczuyącz iſch przes iuſch namyenyony czaſz trzech lyath any ona any zadney czlowiek ynny [...] yego wnaymye thim gabacz niebądzie. On theſch zaſzyą przed zeſchcziem tegotho czaſſu ſthąd ſzyą nyeruſchey ZapWpolActAdv 1545 202/199v.]

Szeregi: »czas i (a) dzień« [szyk 5 : 2] (7): Thedi bandzie proſzil, aby yego M czaſz y dzyen pewny zloſzicz raczil, na kthori by thy rzeczy a granycze bycz myaly oglyandovany. LibLeg 7/69v, 11/71v; MetrKor 26/62v; BielKron 206v; SkarŻyw 559; SarnStat 852; SkarKaz 385a.

»fryszt albo (i) czas« (2): GroicPorz v v; iż káżdy ſiue Actor, ſiue reus, który potrzebuie continuowáć cauſam, ma mieć fryſztu y czáſu od dniá Koronáciiéy náſzéy rok. SarnStat 6.

»czas i (a) godzina« [szyk 1 : 1] (2): A ponieważ w tem práwie [...] ták lię wiele roznośći zámyka/ y oſob zá ieden wyſtępek iednákim obycżáiem od roznych vcżyniony/ nie iednáko płácących/ y godźin á cżáſow ku poimániu poſtánowionych [et horarum ac temporum ad comprehendendum homicidiam constitutorum]: coż inſzego mamy myślić o tych ktorzi to práwo ſtánowili/ iedno to/ że y zá prawdą nieſzli ModrzBaz 81; SarnStat 776.

»czas, (i itp.) miejsce« = tempus et locus (a. locus et tempus) Mącz, Modrz, JanStat; dies et locus JanStat [szyk 33 : 14] (47): LibLeg 11/75, 82v; ktorzybykolwiek na woynę wynien yachać. ſkoro wtore wyczy windą. [...] a dowie ſię o mieyſczu y o cżaſye czterzech nyedzielach po obwolaniu wyczy ConPiotr 32v; Diar 28, 29; BielKron 56, 59v, 205, 402; Mącz 481d; GórnDworz O7; ModrzBaz 116v [2 r.]; SkarŻyw 118; NiemObr 25; Mieyſce ná zamku/ cżás we dwie niedzyeli/ Z woley krolewſkyey náznácżony mieli. KochSz A2v, A2v; GórnRozm K2v; ActReg 44, 148; Phil H2; SarnStat 18, 30, 31 [2 r.], 57, 117 (24); CiekPotr 39; KlonWor 62.

»czas(y) i (albo) rok« [szyk 1 : 1] (2): MetrKor 37/2v; ſądy Ziemſkié y Grodzkié y Podkomorſkié ſądzoné y odpráwowáne ná Roki y czáſy ſwoie náznáczoné bydź máią. SarnStat 871.

Wyrażenie przyimkowe: »wedle, według, podług, wedla czasu« = iuxta tempus, pro tempore JanStat (6 : 2 : 2 : 1): yzeſmi sye ſyecbaly na dZien pietnaſti Mieſſyacza vrzesnya wedlie naznaczonego czassv LibLeg 11/75; A po odſądzeniu Poroczek w Káliſzu/ Konińſkié we dwie niedźieli: á w drugich powiećiéch zá nimi/ podług czáſów Conſtitucią opiſánych/ ſądzone były. SarnStat 725, 31, 117, 346, 417, 728 (10).
5. Rodzaj rachuby czasu ze względu na ruchy ciał niebieskich; tempus Murm, BartBydg, Mącz, Vulg, PolAnt; hora Mącz (103): BartBydg 152b; BielŻyw 136; Stworzył Mieſiącz na rozdział cżaſow WróbŻołt 103/19; BibRadz I 1c marg; LeovPrzep F2; Oczko 29v, 30; KochPs 155; SkarŻyw 258; Tenże y niebo nátknął gwiazdámi ślicznémi/ Aby ludźióm znáczyły czáſy/ biegi twemi. KochPhaen 1; KochPieś 72; ArtKanc P14; ZawJeft 14; GrabowSet K3v; LatHar ++7v.

czas czego (2): Niektoreſmy też wyrozumieli ktorzi tym obycżaiem zwykli byli cżas dnia y nocy dzielić KwiatKsiąż P4v; GostGosp 84.

W charakterystycznych połączeniach: czas(y) dzielić, założyć, znaczyć; czasu (czasow) poezątek, rachunek, rozciągnienie, rozdział (3), znak.

Wyrażenia: »odmienność (a. odmiana) czasow« (3): Y czemuż ieden dzień ieſt zacnieyſzy niż drugi/ gdyż wſzythká świátłość dniow wroku od ſłoncá pochodźi? Rozdźielone ſą rozſądkiem Páńſkim/ ktory odmiány czáſow [immutavit tempora Vulg] y dni świętych rozrządźił. BibRadz Eccli 33/8[9]; RejAp 99v [2 r.].

»pewne czasy« (4): LubPs X6; Niech będą świátłoſći ná rozpoſtrzeniu niebieſkim/ ku rozdźielániu dniá y nocy/ á niech będą ná znáki y ná pewne czáſy/ tákże ná dni y ná látá [sint in signa et tempora et dies et annos]. BibRadz Gen 1/14; BudBib Gen 1/14.

»tamten czas« (1): y ná COncilium Nicéńſkiém/ któré przed dwunaśćią ſet lat poſtánowili/ áby záwżdy Luna cztérnaſta bywáłá: miárkuiąc z támtego czáſu/ że dwunaſtégo Kwiétniá/ Aequinoctium záwżdy bywáć miáło Oczko 30.

»wypełnienie czasu« (1): Theſz yſz then kſyązycz yeſt uypelnyenye czaſu bo ſyą tam poczyna yeſyen PatKaz III 113v.

Szeregi: »czasy, (i) dni« = tempora et dies Vulg, PolAnt (5): Leop Gen 1/14; BibRadz Eccli 33/8; BudBib Gen 1/14, I 1b marg; Znáki dáne ná czáſy/ ná dni y látá: y biegi dźiwne dáne ná poznánie mocy y mądrośći Bozkiey: obroćili ſobie ná wieźdźby y czáry. SkarKaz 518a.

»czasy i lata (a. roki)« (4): Záchowywaćie dni/ y kſiężyce/ y cżáſy/ y latá [tempora et annos]. BibRadz Gal 4/10 [przeklad tego samego tekstu (3)] KuczbKat 295; BudNT Gal 4/10; WujNT Gal 4/10.

a. Lata (16): Leop Sap 4/13; Abowiem gdy zlicżymy cżáſy od w niebo wſtąpienia Páńſkiego áż do roku 1034 [...] tedy [...] naydziemy podobno onego Benediktá dziewiątego RejAp 165.

czas czego (1): Wiárą/ y ſámá Sará będąc niepłodną wźięłá moc ku przyięćiu naśienia/ y mimo czás wieku ſwego [praeter tempus aetatis] (marg) porodziłá. G. (–) WujNT Hebr 11/11.

czas czyj (2): RejPos 298v; Iákiego ſmętku y wielkiey żáłośći przez wiele cżáſow ſwych vżywał. RejZwierc 125v.

W połączeniu z liczebnikiem (3): panna Marya przeth tyſyącz tyſyączy czaſow wſzytko uprzedzyla PatKaz II 69; BudBib Dan 4/13, 20.

Wyrażenie: »wiele czasow« (5): RejWiz 22; BielKron 5; A byłá Anná Prorokini dzyewká Phánuelowá s pokolenya Aſſer/ tá iuż byłá przetrwáłá wyele cżáſow RejPos 28v, 298v; RejZwierc 125v.
Szeregi: »lata a(l)bo (a, i) czasy« [szyk 4 : 1] (5): BielŻyw 82; Bo więtſzyć dziw gdy młoda/ záwiła ſupryná/ Vmie ſwoy ſtan vważyć/ á niżli łysiná. Bo tey látá y cżáſy/ wiele pomagáią RejZwierz 70v; RejZwierc 125; BudBib I 197a marg; gdyby Zydowſcy Piſárze w opiſániu rzecży [...] licżby álbo cyfr/ w opiſaniu lat/ ábo cżáſu vżywáli CzechRozm 137.

»czas albo wiek« (1): Przed potopem wiele cżáſow álbo wiekow było BielKron 5.

b. Pora roku (17): ALe iż rozne ſą cżáſy w roku/ też ſą y rozne przypadki y w goſpodárſtwie RejZwierc 107; SkarŻyw 126; cżáſy rozmáićie dla ćiebie ſzáfuie/ wioſną/ látem/ ieśienią y zimą LatHar 674.

czas czego (5): Mymer1 I7; Pretho natura ſprawiła cżtyrzy rozdziały roku/ cżtyrzy też ſą cżęſći nieba od ktorich ty tho cżaſy roku biorą pocżątek KłosAlg A2v; Mącz 443a; SkarŻyw 207; LatHar ++7.

W charakterystycznych połączeniach: czas roku (3), zimy.

Frazy: »czas [jest] dobry« (1): á iż o thym częſta wzmianká bywa/ który czás w rok tym rzeczam nalepſzy/ ná prędce odpowiedź: iáko wſzyſtkim lekárſtwam którém źimá y kánikułá podeyźrzána/ ále Ieśień á Wióſná naprzyſtoynieyſza Oczko 29.

»czasy idą« (1): Widziſz iáko cżáſy idą káżdego roku/ Wioſná náſtawſzy/ ziemię ogrzawſzy [...] Láto zá ſobą przywodzi RejZwierc 171v.

»czas się przybliża« (1): GDy ſie iuż lato dokońcżawa á cżas ſie iuż ieſienny przybliża FalZioł V 72.

Wyrażenia: »czas jesienny« [szyk 1 : 1] (2): FalZioł V 72; Autumnitas, antiquum pro Autumno, Yeſienny czás. Mącz 22a.

»letni czas« (1): Aestivum tempus, Summer tzeit. Letni czás Murm 8.

»pogodny czas« (1): Temperatissimum anni tempus, Napogodnieyſzv czás roku. Mącz 443a.

»ten czas« (3): KochPieś 3, 15; bo ma ná to bacżyć/ iż Ieśień cżwarta cżęść roku: á ták nie ma tego cżáſu dármo puſzcżáć GostGosp 64.

»wesoły czas« (1): Teraz naweſelſzé czáſy/ Zielenią ſye pięknie láſy. KochPieś 34.

c. Doba (2):

czas do czego (1): Dies civilis, Cás do obrócenia słońcá/ to yeſt/ Cżtery y dwádziesćią godzin. Noc y dźień weſpołek Mącz 88a.

Ze zdaniem przydawkowym (1): Aequinoctium. Czás gdy dźień s nocą yednákiey długośći yeſt. Mącz 4c.

d. Godzina, pora dnia (35): KrowObr 195; Dies artificialis qui alias naturalis apud veteres, Cás od wſchodu áż do zachodu słóńcá. Mącz 88a; Antelucanum tempus Czás przede dniem niżli oſwitnie. Mącz 198a; WujJud 187.

czas czego (3): HistRzym 50v; WujJud 187; Pewne cżáſy modlitwy/ zdawná ſię chowáią. LatHar 302 marg.

czas do czego (1): O Modlitwie y cżáſach do niey ták mowi/ w tychże kśięgach de Virginitate: rozmyślay Pánno w piśmię [!] świętym [...]. Wſchodzące słońce niechay naydzie kśięgi wręku twoich. po trzećiey godzinie przy Mſzy będzieſz SkarŻyw 393.

czas ku czemu (1): A modlitwá vſtáwicżna inácżey od nas záchowaná być niemoże/ iedno gdy káżdego dniá pewne cżáſy áłbo [!] godźiny ku modlitwie mamy WujJud 187.

czas na co (1): á gdy cżás nocny ná odpocżynienie przy chodził: położyli ſię w polu y ſpali SkarŻyw 356.

Ze zdaniem przydawkowym [zawsze z odpowiednikiem: ten; gdy (1), ktorego (1)] (2): Crepusculum — Mrok, cżgſten [!] ktorego ſzie łaczy noc zedniem poſpoliczie nawieczor. Calep 269a, 447a.

W połączeniu z liczebnikiem (4): SienLek 120v; Dániel Prorok trzy cżáſy przez dźień ná modlitwę ſobie obierał. LatHar 302, 302; WujNT 439.

W charakterystycznych połączeniach: czas modlitwy (2), ku modlitwie.

Fraza: »czas przychodził« (1): SkarŻyw 356 cf czas na co.
Zwroty: »czasy rozmierzać« (1): ktorymi [naczyniami] godziny y czaſy rozmierzaią KwiatKsiąż L4v.

»czasy upatrować« (1): Iuż cżáſy vpátruie iuż licży godziny. S cżáſem ieść/ s cżáſem ſie kłáść RejWiz 91v.

Wyrażenia: »czas naznaczony« (2): Iáko w ſtárym zakonie były pewne czáſy modlitwom náznáczone WujNT 439, 525.

»czas nocny« [szyk 3 : 2] (5): Nocturnum tempus, Nocny czás. Mącz 252a; SkarŻyw 356; ArtKanc T5; GrabowSet V2v; SkarKaz 608a.

»pewny czas« (7): Mącz 510b; WujJud 187 [2 r.]; PEwne cżáſy mieć do modlitwy/ y w piſmie świętym/ y w Kośćiele Bożym/ nie nowiná. Siedmkroć przez dźień chwałę P. Bogu Dawid oddawał LatHar 302, 302 marg; WujNT 439, 525.

»poranny czas« (2): Matutinus ‒ Poranni iczas [!]. Calep 644a; LatHar 254.

»pułnocny czas« (1): CHyliło ſię dobrze s pułnocnego cżáſu/ Zwierz ſie wráćał z paſzey do gęſtego láſu. WisznTr 30.

»słuszny czas« (1): Po nim [po kogucie] ſluſſne czaſi znaią RejRozm 404.

»czas ten« (2): Gallicinium – Czas ten w nocy, gdi kurowie poczinaią piąc. Calep 447a, 269a.

»czas wieczorny« = vesper Mącz, Calep; serum Calep [szyk 2 : 1] (3): Vesper, etiam dicimus, unde cum vesperum dicimus neutro genere subadimus tempus, Wieczorny czás. Mącz 489d; Calep 974b, 1117a.

»zaranny czas« (1): Matutinum tempus. der morgen. Záránny czás Murm 13.

Szeregi: »dzień i czas« (1): chwały twey/ dźień będźie pełen/ y cżás nocny. GrabowSet V2v.

»czas(y) i (a(l)bo) godziny« [szyk 5 : 1] (6): KwiatKsiąż L4v; WujJud 187 [2 r.]; Godźiny kośćielne álbo Paćierze Kśiężey/ ktore zową horas Canonicas, to ieſt porządzone ná cżáſy y ná godźiny pewne Paćierze/ ktore Papieżnicy śpiewáią ſobie/ álbo mowią/ nie były znáiome onemu Kośćiołowi Bożemu pirwſzemu. WujJudConf 186v; WujNT 439; SkarKaz 608a.

6. Znak wróżbiarski; tempus PolAnt, Vulg (5): PatKaz III 97v; wżdyć przedſię Plánety moc máią/ Gdyż owi práktykarze cżáſy powiedáią. O niemocach/ o śmierciach/ o pewnych przygodach RejWiz 137; WujJud 35; Y przewodził ſyny ſwe przez ogień w dolinie ſynow Hinnomowych: cżáſow lepak przeſtrzegał báwiąc ſię praktykárſtwem y cżárámi/ rádził ſię pytonow y cżárnokſiężnikow BudBib 2.Par 33/6; WujNT Eph 1/10.
7. Termin gramatyczny odpowiadający dzisiejszemu terminowi „czas” (obejmuje też bezokolicznik) (12):
Zestawienia: »czas nieskończony« = bezokolicznik (3): Boby mym zdánim/ mowiąc o Bogu/ właśniey infinitiuum tempus, cżás nieſkońcżony Bogu ſłużyć mogł niż ábo praeſens ábo ktory inſzy. CzechEp 67, 68 [2 r.].

»czas niniejszy [= teraźniejszy]« (4): Gdyż nie ták w Hebreyſkim ſtoi: Bo też oni cżáſu ninieyſzego/ praeſens, nie máią CzechEp 67, 67 [2 r.], 68.

»czas przeszły« (2): Abowiem v Prorokow częſtokroć cżás przeſzły bywa położon zá przyſzły w cżym ſię nam znáczy wielką pewność tego co ſię ma ſtác ná potym iákoby ſię też tho iuż wykonác miáło. BibRadz I 303c marg; CzechEp 68.

»czas przyszły« (5): BibRadz I 303c marg; RejAp 122v; GrzegŚm 59; Dla cżego mędrſzy regułkę tę wynáleźli/ iż cżas przyſzły zámyka w ſobie/ y ninieyſzy y przeſzły y przyſzły cżás. CzechEp 68.

»terazniejszy czas« (1): Y nie rzekł; ktore zá was będzie wydáne: ále/ ktore dáią ábo dáię zá was/ w teráznieyſzym czáśie. WujNT 286.

8. Użycia błędne, wynikłe z różnic w tłumaczeniu oryginału (4):
a. Zamiast „skronie” (2): Leop Ps 131/5; Y damli odpocżynek cżáſom moiem rć. Oto widziſz na oko/ iako ſię ięzyki mſzczą krzywdy ſwey nad temi co nimi gardzą/ á bez nich do tłumáczenia piſmá świętego przyſtępuią. Słowo Laćinſkie Tempora/ acż dwie rzecży znacży/ to ieſt/ y cżaſy i ſkroni/ wſzákże tu niemoże/ iedno ſkronie znácżyć BudBib I b2.
b. Zamiast „pan” (2): Więc y ono ieſt znáczne mieyſce/ gdźie miáſto tego co my w Láćińſkim czytamy. Pánu ſłużący/ Grekowie czytáią: Czáſowi ſłużący; przez odmianę κυρίωͺ w καιρω̃ͺ. WujNT przedm 14, 565 marg.
9. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »siedm czasow« (1): Symmonianum vel symmoniacum trifolium, Nieyáki rodzay koniku trawy zwłaſzczá w łąkách roſtącey niektórzy máyą zá to ziele ktore ſiedḿ czáśów zową. Mącz 436c.
** Bez wystarczającego kontekstu (21): De Temporibus. Von den czeyten. O Czáſſyech. Murm 5, 5; Mymer1 3v, 4v, 5; Mącz 49b, 52b, 150a, 326c, 404c, 443c, d; BudBib I b2; Calag 581b; Calep [191]b, 1052b, 1053a, 1078a; miał bym nápiſáć czás, otóż wolałbym ie nápiſáć oto ták/ ċás/ álbo ták/ c̀ás. JanNKar E2v.
II. W funkcji przysłówka i przyimka [dla konsekwentnego przedstawienia procesów leksykalizacji przysłówka i przyimka zgromadzono tu nawet takie przykłady, które wykazują jeszcze ścisly związek ze wszystkimi znaczeniami I.] (13653):
»czasu, czasow« = in tempore, temporibus Mącz; sub horam, sub tempus Cn [zawsze z przydawką] (2322 : 534) (2856): GlabGad D7, K; Item zeznal yſch thu Wpoznanyv czapky noze waczky myeſchky wkramyech kradal czaſſu Jarmarkowego. LibMal 1546/121; LubPs cc5v; GroicPorz m3v; Leop Ex 13/21; BielKron 368, 381v, 394; Mącz 305d; SienLek 191; CzechRozm 54; Oczko 2; CzechEpPOrz **4; NiemObr 142; Cżáſow Nieſzpornych był z Krzyżá zdeymowan ArtKanc D10v; ActReg 51; GrabowSet E, O2; LatHar 438; WujNT 299; MY Ian Olbrácht/ rć. dáiemy znáć/ iż wysſzégo czáſu [superiori tempore JanStat 6] zá bozką pomocą [...] ná króleſtwo w tym zacnym króleſtwie náſzym Polſkim [...] ieſteſmy wźięći. SarnStat 9, 1087.

~ czasu czego (735): Widziſs téż ocży moię bytz weſolé/ iaſne ij niepokaloné/ ale cżaſu męki moié/ vzrzyſs ié od żydow zawiązané OpecŻyw [79]v, 73v, [79]v, 81, 98v, 151 (9); PatKaz I 16v, 17; PatKaz III 97v [2 r.], 99, 99v, 100, 100v (11); TarDuch B8v; Ieſt barzo dobre lekarzſtwo na ſercze cżaſu mdłoſci FalZioł III 6d, kt, I 69d, 71a, 73d, II 6a (36); BielŻyw nlb 3; GlabGad B5v [2 r.], K4v, L, Lv, L2 [3 r.], L2v; MiechGlab 77; WróbŻołt N2, S5v, S8 [2 r.], 70/9, gg (11); RejPs 24v, 42, 49, 56v, 103v, 212, Ff2; RejKup O; RejKupSekl a8; czaſu żniwa [tempore messis] rzekę żeńcám MurzNT Matth 13/30; LubPs A3, A3v, Dv, E3v, Fv (19); GroicPorz c2, h3, o3v, gg3, mm, mmv; áby Mnichy y Mniſſki tzáſu godziny ſmierći przyięłá KrowObr 155v, 36, 51v, 157v, 162, 163v, 168, 176; A cáſu cżwartego pokolenia [Generatione autem quarta]/ wrocą ſie tu Leop Gen 15/16; á cżáſu pomſty [tempore vindictae] zgłádzi ćie. Leop Eccli 5/9, Lev 25/9, Num 6/21, 3.Reg 18 arg, Ps 17 arg, 145/2 (18); BibRadz Deut 31/10, 3.Reg 15/24, Iob 20/28, I 281b marg, Iob 29/4 (29); OrzRozm F2, K; Cżáſu národzenia Páná Kryſtuſá Kolno było głową niſzſſey źiemie Niemieckiey BielKron 285; Kiedy tym Lápánom ſłońce záchodzi około świętego Lámpártego/ dniá áni świátłá żadnego v nich nie máſz iedno noc przez cáłe trzy mieſiące vſtáwicżnie tylko cżáſu godziny południá ták ſię trochę ćiemnośći obiáśni BielKron 295, 2v, 13v, 25v, 81, 84 (19); Mącz 78b, 163c, 358c, 491d; SienLekAndr a3v; LeovPrzep A2v, Bv, C2, D, Dv, D2, F2v; RejAp 9, 40, 59, 59v, 90v (15);GórnDworz R8v, Aa; HistRzym 37, 71v, 90, 98v; RejPos 2v, 29, 30 [2 r.], 41, 42 (70); BiałKat 78v, 190v, 266, 356; GrzegŚm 52; V ſkępcá cżáſu wſzytkiego żywotá/ Ná bárzo cienkiey nići wiśi cnotá. RejZwierc 217, 35v, 46v, 48, 56, 128v (10); WujJud 184v; WujJudConf 184v, 191; RejPosWstaw [213]v, [1102]v, [1103]v; BudBib Ruth 2/14, 2.Reg 23/20, I 192a marg, 2.Esdr 9/27, Iob 6/17 (25); Strum E3v, E4, E4v, G3v [3 r.], H3v (18); BiałKaz ktv, G3; BudNT Matth 22/30, 1.Petr 4/13; CzechRozm 196v, 197v; Wnętrzne walki vſmierza á cżáſu przygody/ Ták mu iecháć ná woynę iáko y ná gody. PaprPan Cc2, Aa4v; ModrzBaz 22, 34, 35v, 40v, 107 (15); Oczko 21; KochPs 8 [2 r.], 46 [2 r.], 55 [2 r.], 83, 151, 170, 193; raz y kielich złoty cżáſu głodu przedał/ á vbogie żywił. SkarŻyw 292, 103 [3 r.], 251, 252, 324, 413; MWilkHist A3, G; Ten Stopolk [...] czáſſu pánowánia ſwego wiele ſzkod poddánym bezwinnie poczynił StryjKron 185, 472; NiemObr 7; WerGoścPapr 202; WisznTr 28; KochPieś 32; ArtKanc D12v, K15, R16v; GórnRozm Nv; Phil D3, L3, M2, M4, N (8); OrzJan 66; LatHar 54, 290, 296, 465; KołakCath B2; RybGęśli D3; WujNT Matth 13/30, s. 116, Luc 1/10, 8/13, s. 256 (15); Biorący z Skárbu czáſu bezkrólowánia, winien ieſt kazni peculatus. SarnStat 5, 6, 78, 108, 133, 150 (33); SiebRozmyśl D4v, Ev, K, Kv; SkarKaz 552a marg; CzahTr B2v, I; GosłCast 57. Cf Wyrażenia, Szeregi.

czasu pod co a. pod czym (1): Czáſu pod Interregnum gránice króleſtwá máią bydz bronione. SarnStat 4.

czasu po kim, po czym (4): á to było tego cżáſu po Alexándrze kiedy Ptolomeus Ewergetes krolował w Egipcie. BielKron 129; bo był wielki mor w Rzymie tego cżáſu po záćmieniu ſłońcá y po powodzi. BielKron 166v, 322v, 385v.

czasu przed kim, przed czym (7): Alexander też Ceſarz widząc że máło co wyſzych cżáſow przed nim [superioribus ante se temporibus] wiele ludźi dla ledá podeźrzenia/ iákoby przećiw máieſtatowi wyſtępne karano ModrzBaz 81v; piſmo ś. iáwnie oznaymia [...] iż przyśćie Antychriſtá/ ma być oſtátecżnego práwie cżáſu/ przed ſkońcżeniem świátá CzechEp 349, 349 [3 r.], 351, 352.

czasu czyjego (443): ZapWar 1521 nr 2271; yze czaſſv niegdi Stephana woyewodi nyedawno vmarlego. mytho nyezwiczaynye, od krola yegomyloſczy poddanich bilo wybyerano MetrKor 40/825; BierRaj 21; OpecŻyw C; PatKaz I 2; yſz caſu conſtantina czeſarza y heleny matky yego nalezyon był nyktory grob wktorym lezal czlouyek PatKaz III 103, 101v [2 r.], 102, 103v, 104; Marzecz powiada, cżaſu niego krwie nie puſzcżay FalZioł V 46v, I 25d, IV 58d, V 47, 48; BielŻyw 25, 78, 129, 132, 140, 142, 168; MiechGlab 27, 44, 45, 46, 58, 73; KłosAlg. D3v; WróbŻołt 43/2, O5; RejPs 75v; RejKup ſ2; HistAl Dv, G4; MurzNT 108v; GliczKsiąż F2v; LubPs A4, A5, O5, R2; KrowObr 19, 21, 28v, 29, 30 (11); Leop 2.Mach 12/15; RejZwierz 35v; BibRadz Gen 6/9, I 378d marg; Był cżaſu náſzego mąż ieden mądry Iezus BielKron 139, 8v, 9v, 27, 38, 39 (51); KwiatKsiąż A2; Sub Alexandro, Pod Alexándrem/ to yeſt czáſu Alexándrowego. Mącz 424d, 190d; OrzQuin D; SienLek 18; LeovPrzep C; RejAp 168; GórnDworz O5; HistRzym 61; RejPos 10, 58v, 153, 198v, 276v, 313, 350v; RejPosWiecz3 97; RejZwierc 172; WujJud A5, 60v, 116v, 126v, 132, 214v; WujJudConf 191; KochList nlb 3; RejPosRozpr c4; BudBib Lev 25/31, Iudic 15/20; SkarJedn A2, 52, 312, 397 [2 r.]; Oczko 11, 19v, 29v, 30, 30v; SkarŻyw [197], 203, 460; StryjKron 245; CzechEp *2, [380]; NiemObr 72, 99, 160, 164; ReszPrz 12, 27, 30; WerGośc 260; Phil M2; KochCzJan A2v; KochFragJan 3; WujNT przedm 5, s. 4, 31, 98, 174 (10): SarnStat 35, 70, 181, 890, 938, 1060, 1189; Iże mnie w tym vgodźić złe ſzcżęśćie niechćiáło/ Zeby ſię moich cżáſow to było przydáło. WitosłLut A5v; PowodPr 20, 23, 38, 72; SkarKaz 419a. Cf Wyrażenia.

Ze zdaniem czasowym [w tym z odpowiudnikami: tego(ż) (60), jednego (32), onego (13), drugiego (3), innego (3), niektorego (3), takiego; gdy(ż) (88), kiedy(by) (18), ktorego (17), gdzie (2), poki (2), gdyby (1), w ktorych (1)] (129): ZapWar b. r. nr 2229, 1536 nr 2490; OpecŻyw 58v; iże na dziąſlach y na cżeluſtkach cżynią ſie v dzieci kroſtecżki/ á nawięczey tego cżaſu: kiedy zęby pocżną ſie vkazować FalZioł V 37v, I 151d, V 19d, 43; Innego lepak cżaſu gdyż ieden poeta rozlicżnimi chwałami wychwalował Allexendra przed Dyogeneſem, Dyogenes wziąwſzy chleb iadł BielŻyw 74, 14 [2 r.], 56, 63, 133; WróbŻołt 31/6, R3v, aa5, ee6; LibMal 1543/68, 72 [2 r.], 1546/111v, 1547/132, 136v, 1548/147, 1554/193; HistAl A, D5v; KromRozm III P7; GliczKsiąż C8, F8, O2v; LubPs D4v, Iv; BibRadz I *6v, 316a marg; Mocą Ceſárſką y krolow Koncylia máią być ſkłádáne/ zwłaſzcżá tego cżáſu/ ktorego wſzytko krześćiáńſtwo ſkárży ná Papieżá BielKron 216; Tedy iednego cżáſu przez ſen gdy o thym rozmyſlał Angioł mu powiedział BielKron 299v, 10v, 26v, 60v, 61v, 65v (30); Eo tempore quo corpus addictum atque operatum Reipub. esset, Tego czáſu gdy ná posługách Rzeczypoſpolitey był. Mącz 264c; GórnDworz B6, S5; Yprzygodźiło ſie cżáſu niekthorego/ gdyż on Ceſarz ſiedział v ſtołu/ przyſzedſzy ná zamek niektory kupiec y kołátał v wrot/ áby go puſzcżono. HistRzym 57v, 33v, 52, 54v, 72, 84v, 120v; RejPos 21v, 55, 76v, 153; BielŻyw 67v; RejPosRozpr cv; BudBib Ioel 3/1; Strum H2; BudNT Ii3v; PaprPan I2; ModrzBaz 26v, 63, 102; SkarJedn 126, 299, 345; SkarŻyw 58, 86, 107, 133, 202 (19); ZapKościer 1582/27; StryjKron 308, 552, 547; CzechEp *2, 237; NiemObr 164; ReszHoz 136, 137; ArtKanc H2; GostGosp 10, 104; Phil L3; GórnTroas 26; OrzJan 124; Napewnieyſza to/ y z náuką piſmá ś. bárzo zgodna rzecz ieſt/ tych czáſow ktorych z gośćińcá rozlicznie vſtąpiono/ ſtárych ſię drog trzymáć LatHar +6; SarnStat 784, 796; SkarKaz 483b.

W polączeniu z bliższym umiejscowieniem w czasie (43): ZapWar 1532 nr 2414; MiechGlab 58; Theſz zeſznawa yſz panu Mokronowſkiemu vkradl czaſzu yednego wdzyen wyelkonoczny ſſtola wdomu podlye ſkoli ſzyedm groſchi LibMal 1551/159; KrowObr 21; Y pomośćie im áby ſię mogli pomśćić nád tymi ktorzy czyháli ná nie czáſu nieſzczęſcia ich to ieſt dniá trzynáſtego/ á mieſiącá dwunaſtego ktory ieſt Adár/ tegoż dniá. BibRadz Esth 16/20; CYmbrowie tego cżáſu/ látá od záłożenia Rzymá 652/ przyſzli z wielkimi ludźmi do Włoch BielKron 130; Gdy iuż był ſiodmy á dwudzieſthy dźień mieſiącá Sierpniá/ ktorego cżáſu śćięćie świętego Ianá obchodzi kośćioł/ Turek przyćiągnął pod Węgierſkie woyſko BielKron 307, 110v, 122, 123v, 137v, 145 (28); Diligenter naviges de mensae decembri, Czáſu mieſiącá grudniá. Mącz 78b; BudBib Ex 34/17; ModrzBaz 115v; SkarŻyw 290; StryjKron 300 [2 r.], 447; NiemObr 155; cżáſu ſzoſtey godźiny z krzyżem z miáſtá wiedźion ArtKanc D12v; SarnStat 726.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu i niekiedy miejsca (przeciwstawnymi, synonimicznymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (86): yſz za wolyam y roſkazanym Kxyądza Phyedora [...] y ony theraſſz chodzyly do Walach y ynny ynnich czaſſow theſz za roſkazanym thegoſz pana Stharoſthi czeſtho chodziwaya. LibLeg 11/134v, 11/54v; Zwłaſzcża cżaſu morowego/ potem też y inſzych cżaſow ku rozmagithim niemoczam/ Ku działaniu thego iako maſz działać FalZioł II 3a; BielŻyw 60; Cżemu iednego cżaſu więtſzą mamy chęć ku nie ktorim pokarmom á drugiego ku inſzim GlabGad G3; WróbŻołt 85/7; RejPs 112v, 174v; Potym tegoż cżáſu Alexander kazał ſpráwić w Babiloniey Máieſtat złoty HistAl M7v, E5v; á wyęcey trzebá było zgromádzáć koſcyoł niżli rządźić/ dáleko wyęcey teraz oſtátnich tych czáſow KromRozm III N4; GliczKsiąż H7v; LubPs hh5v; A chceſzże thedy wiedzieć? ſkąd ſię Mniſzy wſztzęłi/ y ktorego tzaſu? Słuchay. KrowObr 133v, 30, 137, Ss3v, Vuv; Cżáſu wiecżornego [in tempore vespere]/ álić oto záburzká: á ráno [in matutino]/ thedy ſie nieoſtoią. Leop Is 17/14; Skąd znáć iż Bog nie záraz iednego czáſu vczynił ſwiátá/ ále go dokończył w ſzesći dnioch BibRadz I 2a marg, Gen 14/1; Przedtym tá źiemiá byłá pod Moſkiewſkim kſiążęćiem [...]/ ále tych cżáſow ieſt pod krolem Szweckim BielKron 294; Thegoż cżáſu álbo máło przed tym Andrzey Bátory z niemáłym pocżtem ludu przyćiągnął. BielKron 306, 38v, 138, 266, 336; Olim adverbium temporis praeteritum et futurum tempus significat, Przed czáſy/ dawno przed tym/ też ná po tym czáſu ſwego. Mącz 262c; Przyſthoi theż cżłowiekowi/ áby cżáſu woiny/ ábo y záwdy/ miał wſzytki cnoty/ ktore ſie ku vcżćiwośći ſciągáią GórnDworz Hh2v, Iv, Hh; HistRzym 64; RejPos 124v, 204, 344v; Aby to tedy nie było vſtáwieni Ią Chorążowie z dawná y ninieyſzego cżáſu s Chorągwiámi BielSpr 6; PIſałem iuż poſtronnych Ludźi ſpráwy Rycerſkie/ dawnych y śrzednich cżaſow BielSpr 60v, 16v, 24v, 58; ktorzy pokármy od Bogá ſtworzone gánili/ y zá niecżyſte mieli/ przeto ich ſwoim nie tylko pewnych cżáſow/ ále záwſze bronili. WujJud 198; RejPosRozpr c2; RejPosWstaw [1432]v; Bo by też y to zátym iść muśiáło/ żeby też y BOg ſam mocy żadney nie miał/ iż iey też teraz/ iáko przeſzłych cżáſow niepokázuie CzechRozm 185; Nie będźiem ſie też o mieyſce y cżás ſprzecżáć: ále kędykolwiek y ktoregokolwiek cżáſu ránoli wiecżorli/ zgodnie y ſpolnie zſzedſzy ſie/ wſzyſtko to co nam roſkazano [...] vczynimy CzechRozm 268v, 54, 132v, 167v, 180v; ModrzBaz 91; Iuż dziś tych cżáſow náſzych twoię/ Stolico Rzymſka/ Vlice/ zá morze ſię puśćiły SkarJedn 397, 299; á nietylko tych czáſów/ ále dawnych/ bywáło to zacne lékárſtwo ná wnętrzné choroby Oczko 19, 15v; SkarŻyw 284; iáko kiedy cżáſu ktorego Páná nimi przećiw ſobie wzruſzył CzechEp 368, 266, 375; Iáko tedy onych cżáſow Piotrowemu rządowi wſzyſcy wierni żywi podlegli/ tákże też y teraz/ ktoby ſię chćiał zwáć owcą páná Chriſtuſową/ muśi we zborze vpátrowáć/ iednego zwierzchniego/ y przednieyſzego páſtyrzá NiemObr 28; A náoſtátek teraz nie dawnych cżáſow/ nátworzywſzy ſobie Papieżowie Rzymſcy/ iákichśi Kárdynałow/ [...] tym Kardynałom tylko/ tę moc dáli/ áby oni ſámi/ Papieża obierali NiemObr 66, 29 [2 r.], 99 [2 r.], 171; WerGośc 260; GórnRozm Kv; Ták ſkromnie ná ón czás Królowie Polſczy żyli/ żeby tych czáſów y podły ziemiánin wſtydźił ſye ták żyć KochWr 28; Calep 885b, [892]a; ActReg 115; OrzJan 77; Tę zá fortunne rzecży potocżnych poſtępki Pánu Bogu dawno y ſwieżo przeminęłych cżáſow ofiárowano LatHar 76; Modlćie ſię wſzyścy zá námi grzeſznymi/ teraz/ y cżáſu śmierći náſzey. LatHar 465, 18; WujNT 174, 744; WysKaz 34; iżby iuż ex nunc żadnégo Cłá nie bráno ná potym wiecznych czáſów od Duchownych od Swietckich ludźi Szlácheckiégo ſtanu SarnStat 1022 [idem 1013]; Miſtrzowi y Zakonowi iego [...] żadna trudność/ queſtia/ y rzecz z práwá álbo okrom práwá nigdy żadnégo czáſu [nullo unquam tempore JanStat 855] niech nie będźie zádána. SarnStat 1078, 18, 499, 890, 1013; SkarKaz 39a; Ták ſię dziśieyſzych cżáſow dźieie/ ták y záwżdy. KlonWor 34.

W charakterystycznych połączeniach: czasu (czasow) jarmarkowego, mięsopustnego, nieszpornych, obojego, postnego (2), rozlicznych, rozmaitych, roznych (4), trojańskich, wielkonocnych, wyższego (3); czasu adwentu (2), bezkrolowania (2), bitwy (2), choroby (2), chrztu (2), ciągnienia, czujności (2), dnia (3), dnia ostatecznego, drogości, głodu (9), gniewu (rozgniewania) (9), godziny (2), godziny śmierci (5), interregnum (7), jarmarku, jedzenia (2), kaźni, koronacyjej (2), kwitnienia, łaski (3), męki (16), młodości (2), modlitwy, najazdu, nauki, nawałności, nawiedzenia (9), nędze, niemocy (2), nowego zakonu, objawienia (2), oblężenia (5), odpoczynienia (2), panowania (10), picia, pielgrzymstwa, płaczu, poczęcia (2), pokusy (kuszenia) (5), pomsty (5), porażki, porodzenia (narodzenia) (18), pospolitego ruszenia (6), potopu (4), powodzi (3), prace, prze(na)śladowania (7), przygody (19), przyścia (8), radości, rokow (3), rozkoszy (3), roztyrkow, sądu (40), spania (4), starcia, starości (7), stworzenia (3), śmierci (7), śniegu, świąt(ek) (2), trwogi, ucisku (uciśnienia) (8), udręczenia, upadku (4), upragnienia (4), (u)trapienia (19), walki (4), więzienia, wniebowzięcia, wybawienia (2), wygnania, zaćmienia, zakonu (2), zarażenia (2), zbierania wina (2), zmartwychwstania (10), zwycięstwa, żałości, żniwa (18), żywota (9).

Wyrażenia: »czasu apostolskiego (a. czasow apostolskich), apostołow« (2 : 2): tedyć pierwſzy krześćijánie/ ktorzy byli tzáſu Apoſtołow/ y pierwſzych ſwiętych mętzennikow/ obrony żadney w Kośćiele krześćijáńſkim nie mieli? KrowObr 89v; OrzQuin X [2 r.]; á nie tylko ſię to dźiáło cżáſow Apoſtolſkich/ ále do kilku ſet lat potym/ wierni Chriſtyánie/ domow ná chwałę Bogu/ oſobliwych nie budowáli NiemObr 23.

»chmurnego czasu« (1): Gdy theż Skowronek ſpiewa, tedy dźień pogodny bywa/ bo chmurnego cżaſu zawſze milcży. FalZioł IV 24a.

»ciężkich czasow« (1): tedy téż Rzeczpoſpolita poko ſie godźi/ ma záżywáć zdrowia y dźielnośći iego [Tarnowskiego]: y w tym ſámym nádźieię ſczęſnégo powodu rzeczy położyć/ który inſzych ćiężſzych y trudniéyſzych króleſtwá tego czáſów/ [...] wiele dokázował. OrzJan 66.

»długiego czasu« = ad longa tempora JanStat (2): Czći oycá twego y mátkę twoię [...] ábyć ſię dobrze dźiało/ y ábyś był długiego czáſu na źiemi [sis longaevus super terram]. WujNT Eph 6/3; SarnStat 1121.

»czasu dobrego« (1): Cżáſu dobrego bądź weſoł BielKron 80v.

»drugiego czasu« [szyk 8 : 3] (11): PatKaz II 60v; BielŻyw 36, 60; GlabGad G3; BielKron 266; Drugiego cżáſu/ oćiec ieden vmárłego ſynacżká do iego klaſztoru przynioſł SkarŻyw 252, 497, 498, 527, 596; NiemObr 171.

»dzisiejszych czasow (a. dzisiejszego czasu)« = hodie Modrz; modernis temporibus JanStat [szyk 66 : 17] (83): LibLeg 11/80v; ForCnR A2; FalZioł I 24b, 45d, 101a; SeklKat A2v, E2; MurzNT 31, 108v marg; IŻ dziſieyſfych cżáſow ludzie wdáli ſie ná bárzo zbytnye a vbezmyerne zbyeránye á nábycye pyenyędzy GliczKsiąż Mv, I2, O6v; LubPs A4, A5; GroicPorz ddv, kk3, kk3v; OrzRozm P3v; BielKron 5, 5v, 260v, 267v, 273 (9); SienLek a4, V2; GórnDworz B6, Ee2v, Ee3v, Ee6v, Hh5; RejPos 79, 209v marg, 275, 276v, 288, 313; BiałKat 93v, 383v; RejZwierc 183; RejPosRozpr b3, cv, c3v, c4 [3 r.]; RejPosWstaw [412], [414]v, 42 [2 r.], 44, [1103]v, [1432]v; Strum G3; Ia też widząc potrzebę cżáſu dziſieyſzego/ Przyſzedłem s tym orſzakiem ludu ſpiſánego. PaprPan A4v, Z2, Ccv; ModrzBaz 59v, 60v, 90v, 98, 118v; SkarJedn 382; SkarŻyw A4; NiemObr 99, 159; ReszList 148; WerGośc 203; ArtKanc N14, N16, P8v; Phil F2, M, O3; SarnStat 384, 408, 924; SkarKaz 119b; SkarKazSej 687b; KlonWor 34.

»czasu fortunnego« (1): Iákoż wprawdzie ſerce náſze [...] w thych [rzeczach] ſie kocha/ ktore były przy nas/ cżáſu fortunnego. GórnDworz H7.

»czasu godnego (a. czasow godnych)« (3): FalZioł IV 3a; MiechGlab 65; á przykázał áby thych dárow máthká iego ſtrzegłá/ á cżáſu godnego áby mu ie dáłá. HistRzym 61.

»czasu gorącego« (1): ROwnie iák buyna Láni cżáſu gorącego/ Z wieliką chućią żąda źrzodłá chłodzącego; Tymże kſztałtem wielice prágnie duſzá moiá ku tobie Pánie. ArtKanc Q8.

»inszego czasu (a. inszych czasow)« = alias Mącz, Calep, JanStat [szyk 42 : 9] (51): LibLeg 11/134v; FalZioł II 3a, V 52v; BielŻyw 14 [2 r.], 74; GlabGad D7; SeklKat V2v; HistAl E5v; Co ſye inſſego czáſu dali Bog dowodnyey pokaże. KromRozm I F; KromRozm III K8; GroicPorz d3; UstPraw A3; BielKron 353v, 390, 465; Mącz 6d; GórnDworz K7v; GrzepGeom O4; KuczbKat 205; BielSpr 16v; WujJud 193; BudBib c2; BudNT Ff8v; CzechRozm 132v, 204v, 261v; Przez cáły wielki poſt nigdy ſię nieprzewłocżyłá/ ácż y innych cżáſow rzadko SkarŻyw 160, 304; Calep 52b; GostGosp 106; OrzJan 69, 73, 108; LatHar 198, 212, 302, 680; WujNT 323; WysKaz 34; SarnStat 171, 225, 528, 796, 890 (10); GrabPospR M2v.

»jednego czasu« = kiedyś, niegdyś; uno tempore Mącz; aliguando, quondam Modrz [szyk 132 : 69] (201): Liſzká cżáſu iednego/ Szłá do domu Gędźcowego BierEz I, L3, O4v, R; OpecŻyw 55v, 56, 58; ForCnR C4v; PatKaz II 63v, 78 [2 r.]; FalZioł IV 56a; BielŻyw 1, 16, 25, 46, 47 (23); GlabGad G3; MiechGlab 71; LibMal 1544/81, 1548/140, 1551/159, 160v, 1554/190v; HistAl A; MurzNT 103v; GliczKsiąż A3v, C2, C6v, C8, F8, H7v; GroicPorz kk3, pp2; OrzRozm I4, N4, Rv; BielKron 10v, 28 [2 r.], 28v, 51v, 62v (47); Mącz 504a; SienLek 95; GórnDworz P6, P7v, Qv, S5, Y7v, Z4, Z5; Y ſtáło ſie iednego cżáſu/ że był zápalon wielką miłośćią ku ſwey ſieſtrze HistRzym 31, 11, 13v, 18v, 33v, 36 (24); RejPos 76v, 330v, 347v; HistLan D4; RejZwierc 80; BielSpr 43v, 44, 47, 67v; Strum Q2; ModrzBaz 29v, 47 [2 r.]; SkarŻyw 35, 58, 70, 86, 98 (41); NiemObr 9, 41, 148; Phil G, L3, Q; LatHar 128, 661, 703; SkarKaz 44b; CzahTr D4v, K3v, K4.

»jednego czasu« = równocześnie; eodem intervallo Mącz [szyk 14 : 1] (15): PatKaz III 95v; FalZioł I 93c; Synchronus, Rowiennik/ yednych lat. Latine coetaneus, vel contemporaneus. Synchroni, Którzy yednego czaſu żyli. Mącz 52c, 199b, 437a, 443d, 475a; GórnDworz B5v; Tymi też ſłowy ſpołem tho wyznawamy/ iż iednáż Páná Chriſtuſowá perſoná/ iednego cżáſu/ y w Piekle byłá/ y w grobie leżáłá. KuczbKat 45; WujJud 132v; CzechEp 375; NiemObr 178; ReszPrz 76; Calep 209a; WujNT 563.

»jednego czasu« = w krótkim czasie, nie zawsze [szyk 2 : 1] (3): iże ſpráwá Woienna/ álbo zwyćięſtwo nád nieprzyiaćielem otrzymáne/ czáſu iednego tylko bywa pożyteczne GroicPorz B; BibRadz I 2a marg; NiemObr 171.

»czasu jesiennego, jesieni« (2 : 2): cżaſu Ieſiennego korzenie ma być kopano ku lekarſtwam FalZioł I 54a, V 54v; BielKron 418; StryjKron 120.

»czasu każdego« = (in) omni tempore Modrz, JanStat [szyk 29 : 23] (52): FalZioł III 23d; RejPs 214; A ya wyznam ſławnye Páná vſty beſpyecżnymi/ Chwaląc go cżáſu káżdego tu myędzy wſſytkimi LubPs Z2, Bv, D2v, E4, L2, M3 (26); BibRadz Ex 18/26, I 133c marg; ieſt krainá ich weſoła/ roſkoſzna/ owocow/ źwierzá/ laſow doſyć/ ktore záwżdy źielone ſą y kwitną káżdego cżáſu. BielKron 447, 32, 44, 81v; GórnDworz Ee8; RejPos 60; KuczbKat 285; BielSpr 16v; WujJud 195; ModrzBaz 22v; SkarJedn 265; ReszPrz 16, 27; GostGosp 130; Phil B; LatHar 2, 18, 637; WujNT 322, Yyyyyv; SarnStat 178, 922.

»ktorego, ktorego(ż)kolwiek czasu (a. ktorych czasow)« = kiedy, kiedykolwiek; wtedy; quo(quo) tempore Mącz; quando, quum Calep [szyk 51 : I] (48 : 4): LibLeg 7/41, 67v, 68, 8/160v, 11/80v; PatKaz I 17; FalZioł V 72; GliczKsiąż 15; W wtorey położyłem o roznoſći Sądow Mieyſkich [...] y ktorych czáſow Sądy ſpráwowáne być máią. GroicPorz C, nn2v; KrowObr 133v, 137, Ss3v, Vuv; dzyáło ſie pod namioti Ceſárſkimi v Wenlonu látá 1543. Ktorego cżáſu krwáwy deſzcż ſzedł wkráinie Monáſterieńſkiey. BielKron 192v, 54, 114v, 132v, 200v, 205 (15); Mącz 341d, 344b, 375b; OrzQuin X4; RejAp 11; GórnDworz I6, N8v, O8v, Hh4v; HistRzym 104; tedy tákim wſzytkim obiecuie rowną zapłátę káżdemu/ ktoregożkolwiek cżáſu przydzie do winnice oney. RejPos 58v, 35v, 60; BielSpr 58; BudBib Ier 2/17; CzechRozm 70, 167v, 260v, 268v; Calep 885b, [892]b; GostGosp 74; SarnStat 916 marg.

»czasu letniego (a. czasow letnich), lata« [szyk 4 : 2] (5 : 1): LEtniego cżaſu puſzcżay z prawey ręki krew FalZioł V 59v, V 54, 54v, 64v; Goski *2; RejPos 183.

»czasu morowego powietrza itp., powietrznego« (21 : 1): DEbową wodkhę gdy ią ktho pije rano cżaſu morowego powietrza/ broni tego cżłowieka od iadowithego powietrza FalZioł II 6a, kt, I 69b, 71a, II 3a, III 2d (16); A drugi cżáſu powietrza/ Doktorowi [...] rádził/ áby s Krákowá nie wyieżdzał GórnDworz R8v; SkarŻyw 413; ArtKanc R16v żp; LatHar 622, Aaa5v.

»czasu namienionego (a. czasow namienionycb)« (3): FalZioł V 66; Wſzakoż iż cżaſow namienionych ony [niewiasty] bywaią zimnieyſze y iadowitſze, przeto [...] dobrze cżynią takich rib ſie chroniącz. GlabGad Iv; GroicPorz q4.

»nastającego czasu« (1): In continenti subaudi: tempore, Náſtáyącego czáſu. Mącz 447a.

»czasu naznaczonego (a. oznaczonego, a. czasow naznaczonych)« = temporibus statutis JanStat [szyk 19 : 2] (21): LibLeg 6/157v; SeklWyzn a2; A ieſli go nie ſtáwi czáſu s Práwá náznáczonego/ rzecz tráći y winę Sędźiemu przepada. GroicPorz ee, zv; BibRadz I 311a marg; CzechRozm 24v, 145; ReszPrz 20, 76; ReszHoz 118; SarnStat 558, 612, 729, 735, 853 (11).

»czasu niebezpieczeństwa, (nie)bezpiecznego (a. czasow niebezpiecznych)« = temporibus periculosissimis Modrz [szyk 12 : 1] (7 : 6): LibLeg 11/80v; RejPs 87v; ZOzymus Papież rodem z Grecyey/ then był tego cżáſu niebeſpiecżnego w Rzymie/ kiedy ſie walki dzyały BielKron 159v, 81v; LeovPrzep C2; RejPos 124; RejZwierc 169v; ModrzBaz 25; Ták y ten zaſługuie mierźiącżkę/ y s ſpołecżnośći ludzkiey wyobcowánia godzien/ ktory cżáſu niebeſpiecżeńſtwá R. Poſpolitey/ pirwey o ſwoim dobrym/ niż o poſpolitym/ obmyſlawa y rádzi. Phil B2, C4; OrzJan 62; VotSzl B4, D2.

»(nie)dawnycb czasow (a. (nie)dawnego czasu)« = a diebus antiquis PolAnt [szyk 34 : 7] (41): LibLeg 11/164v; MiechGlab 76; WróbŻołt 43/2; Kłádźże im tu przed ocży/ ſpráwy krolow ſławnych/ Iáko ſie ſpráwowáli/ onych cżáſow dawnych. RejZwierz A5v; W tey Vlmie kośćioł y wieżá przy nim známienićie á koſztownie nie dawnego cżaſu zbudowan ieſth BielKron 287v, 217v, 263, 269v, 290v, 427, 445, 459v; GórnDworz Bb; BielSpr c, 60v; WujJud 1v, 116; BudBib Mich 7/20; BiałKaz C3; Ieſzcżeć to onych ſwiętych zacnych ludzi plemię/ Ktorzy cżáſu dawnego zdobili tę zyemię PaprPan D3v, E3v, Ggv; Oczko 19; StryjKron 355; NiemObr 62, 66, 99, 141, 178; GórnRozm Dv, D3v, F2, F2v, M, M3v; ActReg 115; Phil O2; OrzJan 28, 77; VotSzl C4v; PaxLiz C3.

»(nie)ktorego, ktoregokolwiek czasu (a. niektorych, ktorychkolwiek czasow)« = kiedyś, niegdyś, kiedy bądź; nequando, uno tempore Mącz; aliquibus temporibus, quocunque tempore JanStat [szyk 22 : 5] (22 : 5): BierEz K2; OpecŻyw 122; ForCnR C2; PatKaz II 35; PatKaz III 95v, 152; BielŻyw 6, 56, 104; LibMal 1543/68v; Mącz 245d, 443c; ſzuka pod cżás pogody/ áby mu z rzecży przyſzło powiedzieć/ iáko niektorego cżáſu w Poznániu wziął okrutnie kijem/ od cudzey żony. GórnDworz N4v; HistRzym 2v, 46v, 57v, 61v, 72; ModrzBaz 91; CzechEp 368; WerGośc 216; Calep 1137a; ieſli ſie którégokolwiek czáſu Nam y potomkóm náſzym przyda przez Króleſtwo iecháć/ zſtępowánia żadnégo do Pánów/ Szláchty/ Rycérztwá/ y ich ludu y Kmieći nie będźiemy cżynić/ przećiwko ich woléy SarnStat 884 [idem] 64, 580, 1172, 1228.

»czasu niemałego« (1): Y był myeſſkáyąc w zyemi Chám cżáſu nyemáłego LubPs Y.

»czasu (nie)pogodnego« = w (nie)odpowiedniej, trudnej porze [szyk 5 : 1] (6): LubPs S4v; LatHar 160, 705; Y ſzukał iákoby go czáſu pogodnego wydał [quomodo illum opportune traderet]. WujNT Mar 14/11, Hebr 4/16; SarnStat 730.

»czasu (nie)słusznego (a. czasow słusznych)« = opportuno tempore Mącz; tempore congruo JanStat [szyk 17 : 4] (21): LibLeg 11/71 v; á k themu też ieſtli ſie dzieciąthko nieruſza w żywocie cżaſu ſluſznego. Znak ieſt mdłego płodu. FalZioł V 17d, V 16d; WróbŻołt 31/6, K6v, 103/27; RejPs 108v; Leop Ps 144/15; Też Sądy áby niebyły przes nie omieſzkáne/ ále by były ſądzone czáſow ſłuſznych UstPraw A2; RejZwierz 143; Mącz 3b, 266b; SienLek 108v, 110; RejPos 158 [2 r.]; ArtKanc K5v; SarnStat 745, 748, 1000 [2 r.].

»czasu (nie)szczęścia, (nie)szczęśliwego (a. szczęsnego, a. nieszczęśliwych, a. nieszczęsnych czasow)« = temporibus infelicitatis Vulg; in die mala PolAnt [szyk 17 : 2] (11 : 8): OpecŻyw [27]v; Ci go teſz iedzą nieſtoiąc/ ktorzy Kryſtuſá wyznawáią tzáſu ſſtzeſliwego/ á przą ſie go tzáſu nieſztzeſliwego KrowObr 186v; Leop 2.Mach 12/30; BibRadz Ps 40/2, Eccle 7/15, I 376b marg, Eccli 51/16, Esth 16/20; GórnDworz L3; BiałKat 48v; RejZwierc 262 marg, Aaa3v; RejPosWstaw 44; To też ná zwierzchnego Páná przynależy/ niepodnośić śię cżáſu ſzcżęśliwego powodzenia/ á cżáſu nieſzcżęśćia nie truchleć [rebus secundis non efferi, adversis non succumbere]. ModrzBaz 22; KochPs 209; ArtKanc I20v; GrabowSet K2; VotSzl B2.

»niniejszego czasu (a. niniejszych czasow)« = in nunc tempore PolAnt [szyk 16 : 4] (20): PatKaz III 138v; ſkąd wiele złego powſtáło w tey Ziemi ninieyſzych cżáſow BielKron 437v, 231, 290v, 334v, 476; RejPosWiecz2 94v; Zá ſłuſzną thedy przycżyną zdáłoby mi ſie też tu ná tym mieyſcu nieco nápiſáć o náſzych ſpráwách ninieyſzego cżáſu BielSpr b4v, 6, 11, 16, 50, 60v [2 r.] (12); BudNT Rom 11/5.

»czasu nocnego« [szyk 12 : 4] (16): Iakom ya wdomw iego na vielkiem sokolowie czasszw nocznego nyevkradlem pol pyatha polczia myassza [...] tak my bog pomosszy ZapWar 1545 nr 2630, 1508 nr 2045, 2053, 2054, 2055, 2056 (11); RejPs 206; KochPhaen 6; WisznTr 30; LatHar 304, 316.

»czasu omylnego« (1): Iż żadcn nic nie bacży cżáſu omylnego/ A iáko co ma przypáść ná tę nędzę iego, RejWiz 144.

»onego(ż) czasu (a. onych(że) czasow)« = wtedy; niegdyś; in illo tempore Vulg, PolAni; in die illa, in die ipsa, (in) tempore illo PolAnt; illis temporibus Modrz [szyk 78 : 40] (118): OpecŻyw 114v; FalZiołUng V 119; GlabGad D5; MiechGlab *4; WróbŻołt 43/2, R3v, S6, aa5; LibMal 1543/12; MurzNT 28v; KromRozm III I7v, P7; LubPs Mv, gg6v; Leop Ios 11/21, AAA4v; RejZwierz A5v; BibRadz Gen 6/4, 11/1, 14/1, Deut 31/17, 18 (15); Pan náſz vcżynił známi vmowę ná gorze Oreb [...]/ á byłem pośrzodkiem miedzy im á wámi onego cżáſu BielKron 43v, 24, 138, 267v, 284, 396v; GórnDworz Iv; RejPos 21v, 55, 100, 287 [2 r.], 307v, 328v, 331; BiałKat 136; RejZwierc 172; BielSpr 1; KochMon 25; WujJud 71v; Onych cżáſow Stárſzym/ iáko to rozmáitym doſwiádſzeniem/ y przez długi cżás rzecży vżywániem wyćwicżonym/ bywáłá Rzecżpoſpolita zlecaná. RejPosRozpr [c2]v, c3v; RejPosWstaw [412]; BudBib Deut 1/16, Ios 5/2, 4.Reg 16/6, 2.Par 16/7, 2.Esdr 13/15 (9); WierKróc Bv; CzechRozm 39, 132v, 142 [2 r.], 196v; ModrzBaz [16]v; SkarJedn 299; Oczko 17v; CZAſow onych w Luce mieśćie Włoſkim/ Wáleryanus Chrześćiány zroſkazánia Dyoklecyaná Ceſarzá/ gubił SkarŻyw 552, 566, 573; ZapKościer 1582/27; StryjKron 365; CzechEp *2, 237, 285, 360, [393] marg; NiemObr 16, 27, 28 [2 r.], 29, 31 (24); ReszPrz 35; ReszList 141; Phil R4; LatHar 688, 728; WujNT 103; PowodPr 74; SkarKaz 483b, 607b; SkarKazSej 689b.

»ostatecznych (a. ostatnich) czasow« = ostatnio, niedawno; novissimis temporibus Vulg [szyk 6 : 4] (10): KromRozm III N4; RejPosRozpr cv; A iżbyśćie też vmieli vchodźić chytrych ſámołowek ſzátáńſkich: ktorych on bárzo wiele [...] ná wſze ſtrony/ przez nacżynie y pomocniki ſwe nábudował. A vcżynił to iśćie cżáſow tych oſtátecżnych/ z więtſzą pilnośćią y ſtáránim CzechRozm A7, A2v; SkarŻyw 203; Nie Papież tedy ieſt Antychriſtem [...] ále ći/ ktorzy tych oſtátnich cżáſow/ odſtępuią od wiáry powſzechney NiemObr 163; ReszList 149; WujNT 174, 1.Petr 1/20; VotSzl B2.

»czasow ostatecznych (a. ostatnich, a. czasu ostatecznego, a. ostatniego)« = według Biblii przy końcu jednego z okresów w historii ludzkości, zwłaszcza przed końcem świata; in novissimis diebus, in tempore novissimo PolAnt [szyk 22 : 22] (44): A iż zákázowáć małżeńſtwá ſą náuki Dijabelſkie/ ktore miáły oſtátetznych tzáſow náſtáć. KrowObr 231v, 225; BibRadz 2.Tim 3/1, 1.Petr 1/5; LeovPrzep D2, K2v; RejPos 163v; BiałKat 113v; Potrzebá ieſt áby Kriſtus niebo ośięgnął/ áż do cżáſu nápráwienia wſzyſtkich rzecży/ á z niebá tenże záśię przyść ma ná ſąd oſtátnich cżáſow. WujJudConf 71v, 3v, 23v; CzechRozm 54, 54v, 72v, 97, 118v (8); SkarŻyw 172; CzechEp 266, 315, 349 [5 r.], 351, 352; NiemObr 73, 119, 151, 163; ReszPrz 13; ArtKanc H2, K17v, K18v, L4v; KołakSzczęśl B4; WujNT 174, 270, 688, 2.Tim 3 arg, 1.Petr 1/5.

»owego czasu« = kiedy indziej (2): Gdym potym pátrzał/ widziałem iſz to tego to owego cżáſu [in tempore Vulg] drugie pierza podnośiły ſię po práwey ſtronie BudBib 4.Esdr 11/20; CzechEp 262.

»pewnych czasow (a. pewnego czasu)« = w określonym, wyznaczonym czasie; regularnie; in statuto tempore PolAnt; rato tempore Mącz; statutis temporibus Modrz; secundum tempus Vulg; certis temporibus JanStat [szyk 36 : 16] (52): LibLeg 6/157v; iż może przyſzłe rzecży przepowiadać pewnych cżaſow/ to ieſt od ſlończa wſchodu ażdo ſzoſtej godziny przed pełnią poki mieſiącz roſcie. FalZioł IV 50d; GroicPorz 1v, 11v; BibRadz Lev 23/4; Periodicus, Co pewnego czáſu w yednę miárę przichodźi y odchodźi yáko febry. Mącz 291b, 347c, 496a; KuczbKat 85, 370; WujJud 190v, 196, 198; BudBib Ex 34/17, Esth 9/27; CzechRozm 34v, 37, 65, 222; ModrzBaz 20v [2 r.], 32v, 46v, 54, 91 (9); Oczko 9v; CzechEp 217 [3 r.], 292, 310; ReszHoz 119; GostGosp 162; KochFrag 18; LatHar 420; WujNT 64, Ioann 5/4, s. 322, 398, 728, 744; SarnStat 106, 785, 920 [2 r.]; GrabPospR M2v; SkarKaz 39a, 41á; PudłDydo B4v.

»pi(e)rwszego czasu (a. pirwszych czasow)« = dawniej, dawno temu; primo tempore Vulg [szyk 6 : 1] (7): LibLeg 11/44; BielŻyw nlb 4; RejWiz 144v; Leop Is 9/1; PIerwſzego cżáſu v Grekow y Láćinnikow wiele było tych/ kthorzy piſali ſpráwy rycyrſkie potomkom ſwoim BielSpr 28; á ktemu iż onych pierwſzych cżáſow kośćioł/ y nowy TEſtáment żadnego zgołá ſlubu nie znał ReszPrz 35; GórnRozm Kv.

»czasu podobnego« (1): Piſze Silwius/ iż w Szkociey ſą drzewá máiąc owoc ná wyobráżenie pthaká/ nád wodą roſtą/ kthorykolwiek z drzewá w wodę wpádnie cżáſu podobnego/ ożywa/ y w ptaká ſie obraca żywego BielKron 277.

»czasu pogodnego (a. czasow pogodnych), niepogody« [szyk 2 : 1] (2 : 1): muſilij wniſtz pod ſſopę poſpolitą/ w ktorą ſie ludzie ſchodzili cżaſu pluty ij niepogody. OpecŻyw 15; FalZioł IV 27d; Takież zimie noci bywaią barzo wielkie y ciemne tak iż pogodnego cżaſu ledwy iednę godzinę trochę ſłoncza widaią MiechGlab *4.

»czasu pokoju, spokojnego« = tempore pacis Modrz, JanStat, JanPrzyw; tempore sedatiore Mącz; in pace, per tempus pacis Modrz; pace JanStat [szyk 57 : 1] (54 : 4): Diar 66; UstPraw G4 [2 r.]; Nie wdawáy ſie w wſzetecżność/ á cżáſu pokoiu/ Ták iákoć to należy/ pomyſlay o boiu. RejZwierz 109v, A5; OrzRozm Pv; Mącz 380d, 457a; SienLekAndr a2; GórnDworz H2, Ee2v, Hh [2 r.], Hh2 [2 r.], Hh2v (11); HistRzym 59v; KuczbKat 150; RejZwierc [283]v, 85v, 171, 262 [2 r.]; BielSpr 75v; Káżdy zá Liakoná ſtoi nam mężnego/ Chociaż ták w domu żywą cżáſu ſpokoynego PaprPan K4v; ModrzBaz 22, 43v marg, 63, 102, 102v (11); SkarŻyw 90; GórnRozm I4v; OrzJan 59, 69; SarnStat 126, 499, 777, 778 [2 r.], 883 (9); PowodPr 62; VotSzl Cv, D2, D4; CzahTr Gv.

»czasu południa« (1): niech też słyſzy wołánie ráno/ y płácż cżáſu południá [in tempore meridiano]. BudBib Ier 20/16.

»czasu pośledniejszego« = później (1): Bo o nim ieſt dekret ábo kanon Apoſtolſki 63. y 68. cżyni o tymże zmiánkę vcżeń S. Ianá Apoſtołá Ignácyus [...] y inſzy cżáſu poślednieyſzego/ iáko Baſil. Chryſost. Epiph. August. Hier. LatHar 123.

»poślednich czasow« = przed sądem ostatecznym (1): LEcz Duch iáwnie powieda iż w oſtáteczne czáſy (marg) poſlednich ábo przyſzłych cżáſow. G. (–) odſtąpią niektorzy od wiáry WujNT 1.Tim 4/1.

»potemnego czasu« (1): Rato tempore, Pewnego á potemnego czáſu. Mącz 347c.

»potomnych czasow« (1): obierał teſz y ty/ przez ktoreby iáko poſłáńce y porucżniki ſwoie/ nas potomnych cżáſow/ rodzone ſłowo prawdy/ żywot wiecżny dáiące/ dochodziło. SkarŻyw 383.

»czasu potrzeby (a. czasow potrzeb), potrzebnego« = tempore necessitatis Modrz [szyk 81 : 1] (73 : 9): FalZioł V 19b; GlabGad E5v; A gdy inſzych Tatarow cżaſu potrzeby ku pomoci wzową, bywa ich o trzidzidſci [!] tſięci. MiechGlab 75; MurzNT 58v; GliczKsiąż N8v; LubPs H3v, ff, gg5v; Athene miáſto mądre [...] czáſow nágłych/ y oſtátnich potrzeb woiennych ſwoich/ wiele było między ludźie záſłużone dochodow mieſckich y wolnośći od poſług poſpolitych rozdano OrzRozm Pv; BielKron 97, 99v, 267v, 286v, 401 (8); KwiatKsiąż N3; OrzQuin T4v; SienLek Aaaa; SienLekAndr a3; GórnDworz D6v, L3, Q6v; RejPos 314; BiałKat 136; RejZwierc 15, 35v, 76v, 88v, 166; BielSpr 5, 5v, 13v, 28v, 52v, 72; Cżaſu potrzeby/ to ieſt/ gdyby dźiećiątko chore bárzo było/ y niewiáſtá okrzćić może WujJud 169v, 166, 168; WujJudConf 156v; BiałKaz K4v; CzechRozm 192, 196v, 200v, 201; PaprPan C2v, I, I4v, K2, K2v (13); KarnNap E3v; ModrzBaz 99, 108v, 110v; Oczko 2v, 32v; KochPs 169; KochWr 36; ActReg 40; LatHar 115, 429; KołakSzczęśl B; WujNT Hebr 4/16; SarnStat 134, 303, 936; GrabPospR K2v; VotSzl C3, E2; Bom opuśćił oycżyznę wolność przyiaćioły. Vfáiąc obietnicom Páná nie wdźięcżnego/ Ktore hoyne bywáły cżáſu potrzebnego. CzahTr B4, L4; GosłCast 54; KlonFlis A3v.

»czasu powolnego« (1): Nie inego nie żądam zá to wybáwienie/ thylko iżeby mię poiął zá żonę cżáſu powolnego. HistRzym 5.

»czasu poznego« (1): ZAdayćie v Iehowy deżdżu czáſu poznego [in tempore serotino] BudBib Zach 10/1.

»czasow proznych, czasu proznowania« [szyk 3 : 1] (3 : 1): Kędy wodá dáleko/ ſtudnią lepiey mieć blizu [...] kthoreto ſtudnie cżáſow proznych przelewáć/ áby ſie wodá nie pſowáłá. GostGosp 106, 84, 96; nápiſałem dwie kſiążecżce nie Poetickim/ ále proſtym Zołnierſkim wierſzem mym/ Rycerſkim ludźiom cżáſu proznowánia dla zábáwy ná przykład CzahTr A3v.

»czasu przeciwnego« (1): A dlá tego anij ſie podnos w pychę przeciw bogu cżaſu ſſcżęſnégo/ anij vſtáwáy od dobrych vcżynkow cżaſu przeciwnégo OpecŻyw [27]v.

»przednich czasow« (1): Wielebną eſſencia Wynalazła Venecia Aqua vite zwali ią Przednich cżaſow. LudWieś B4.

»(prze)minęłych czasow« (2): yakosz tich przeſlich a mynelich czaſſow pyſal do nas pana swego y do naſzego ſzczeſlywego y wiſſokiego panowania Sędzia Zamkv naschego Oczakowſkiego LibLeg 11/62v; LatHar 76.

»przeszłych czasow (a. przeszłego czasu)« = praelabentis temporibus Mącz; anteactis temporibus JanStat [szyk 27 : 4] (31): LibLeg 11/62v, 140v, 162; KromRozm II t2v; Iużći to było przeſzłych czáſow kthore były przed námi [in seculis quod fuit ante nos]. BibRadz Eccle 1/10; Mącz 10d, 180d; RejPosWiecz2 94v; RejPosWstaw [213]v; MycPrz I B2v, B3, B3v, C3 [3 r.], II A4; WierKróc Av, A4v; CzechRozm 185; CzechEp 285; ZawJeft 22; ActReg 121; GostGosp 96; Phil R4; GrabowSet Bv; Abowiem doſyć wam, iżeśćie przeſzłego czáſu [sufficit enim praeteritum tempus] żywotá pełnili wolą Pogáńſką/ chodząc w niepowśćiągliwośćiách WujNT 1.Petr 4/3; SarnStat 386, 906, 908, 1053; CzahTr Kv.

»czasu przyjemnego« = tempore accepto Vulg (3): Wſſákożem ſie tobye modlił Pánie w ſwey możnośći/ A záwżdym do cyebye wołał cżáſu przyyemnego LubPs Q; Leop 2.Cor 6/2; WujNT 2.Cor 6/2.

»czasu przystojnego« [szyk 3 : 1] (4): GórnDworz Kk7; Pan Iehowá dał mi ięzyk ćwicżony ábych vmiał cżáſu przyſtoynego [tempore suo sitibundo] (marg) wł: Sprácowánego álbo vprágnionego. (‒) (mowić) słowo BudBib Is 50/4; WujNT 16, 35.

»przyszłego czasu (a. przyszłych czasow)« = in futuro Vulg [szyk 5 : 2] (7): LibLeg 11/165v; Leop 1.Petr 5/1; BielKron 70v; á obiecał z námi cżáſu przyſzłego w dziwnych roſkoſzach krolowáć RejAp 97v; RejPosWiecz2 94v; LatHar +3v; WujNT 727 marg.

»ranego czasu« (1): I ſtały ſie wſzytkie [owce] ktore były pozne Lábánowe: á kthore ránego cżáſu [primi temporis] Iákobowe. Leop Gen 30/42.

»czasu skończonego« (1): że ten obiecány potomek Dawidow [...] vrodziwſzy ſie cżáſu ſwego náznácżonego y ſkońcżonego/ śmierćią ſwą śmierć zgładził CzechRozm 24v.

»czasu smutku (a. zasmucenia), smętnego« = in tempore tribulationis Vulg (8 : 1): Pocżyna ſie modlithwa Druga wielkiey moczy/ ktora ieſtli będzie mowiona cżaſu zaſmuczenia z pſalmy idączemi/ ważi ku dziwno otrzymaniu zwicieſtwa TarDuch D6v; WróbŻołt 76/3, aa2v, 85/7; SeklKat S; KrowObr 165v; Leop Eccli 35/26; RejPos 328v; BudBib I 341c marg.

»czasu srogiego« (1): cżáſu ſrogiego opátrz ſie. BielKron 80v.

»starodawnych czasow« = priscis temporibus Modrz (3): ModrzBaz 104v; gdyż wprawdźie ſtárodawnych czáſów deſtilláciy ták ſubtylnych nie bywáło/ áni przez Alchimijéy ſpráwę/ rzeczy doświadczáli/ przedśię iednák ták ſye ná wſzyſtkim dobrze ználi Oczko 11v; StryjKron 245.

»starych czasow« (1): bo ſtárych cżáſow byli ludzie łáſkáwſzy niż dziś HistRzym 51.

»czasu suszej (a. suchości)« = tempore siccitatis Vulg (3): Leop Eccli 35/26; áboẃiem ieſt właſność potokow czáſu ſuſzey iż wyſycháią BibRadz I 276a marg, Iob 6/17.

»czasu sw(oj)ego (a. czasow swoich, a. swych)« = we właściwym czasie; kiedyś w bliżej nie określonej przeszłości lub przyszłości; in tempore Vulg, Mącz; in tempore suo Vulg, PolAnt; temporibus suis Vulg, Modrz; olim, suo tempore Mącz, Modrz; per tempus Mącz; temporibus propriis PolAnt; aliquando Modrz [szyk 226 : 27] (253): LibLeg 7/33, 10/152v, 11/49v; Sluſzećiem to ná mądrego/ Dziáłáć wſzyſtko cżáſu ſwego BierEz I2, K2v, Lv; TarDuch B7; FalZioł I 124a, IV 11d; GlabGad Fv, L2v; WróbŻołt 1/3; RejPs 16, 24v, 48v, 79, 96 (18); Ci też drudzy nie myſlą o ſwey przeſzłey złoſći Ktorą oni nademną ſwych cżaſow ſtroili RejJóz O2v; RejKup 15 [2 r.]; MurzNT Matth 21/41; KromRozm II 13; GliczKsiąż O2v; LubPs Bv, R, V3v, X6, bb2v; GroicPorz kk2v; KrowObr B2; RejWiz 21, 31, 116, 141v; Leop Iob 38/32, Ps 1/3, Sap 3/6, Eccli 20/22, Ier 33/20, Luc 1/20, 1.Tim 2/6; O czym ſzerzey czáſu ſwego/ ku W. M. piſáć będę. OrzList f3v; BibRadz Lev 26/4, Deut 28/12, Esth 9/31, Ez 34/26, Hab 2 arg (10); BielKron 26, 35, 105, 112 [2 r.], 192v (10); KochSat B4v, C3; KwiatKsiąż F3, G4, Iv, K4; Video te olim ad summas dignitates emersurum, Widzę że czáſu ſwego przidźieſz ku wyſokiemu ſtanu. Mącz 218c, 166d, 262c [3 r.], 290b, 343c, 496b; RejAp 1v, 59, 121; GórnDworz Dd8; RejPos 59v, 62, 66v, 74, 76v(27); GrzegŚm 46, 66 [2 r.]; KuczbKat 295; RejZwierc 187v, 236, 270, 271v; BielSpr 60; WujJud 182v, 184v, 198v; WujJudConf 189v; RejPosRozpr cv, c2; RejPosWstaw [1102], [1102]v; BudBib Esth 9/31, Eccli 39/20, 21, 37, 38, 50/6; BudNT Gal 6/11[9],