[zaloguj się]
[pdf]

DOBRY (13270) ai

dobry (13269), dobr [w regularnym wierszu sylabicznym] (1); dobry : dobr CiekPotr (58 : 1; 25).

dobry, dóbr.

comp i sup -lepszy (1517 + 476); -lepszy (161), -lépszy (3); -e- : -é- SienLek (25 : 2), KochPs (3 : 1). sup nålepszy (404), nåjlepszy (72); nåj- LibLeg, Diar, OrzQuin (3), RejAp (2), GórnDworz (14), ZapKościer, GórnRozm (3), Calep, VotSzl (2); nå- : nåj- MurzNT (4 : 1), GroicPorz (3 : 2), BibRadz (12 : 1), KwiatKsiąż (5 : 1), Mącz (4 : 13), SienLek (5 : 3), WujJud (2 : 6), ModrzBaz (5 : 8), Oczko (14 : 1), GostGosp (4 : 1), SarnStat (5 : 4), CiekPotr (3 : 3). ~ nå- (297), na- (7), n(a)- (100); nå- : na- BierEz (5 : 1), MurzNT (1 : 3), BibRadz (11 : 1), Mącz (3 : 1), RejZwierc (34 : 1); ~ nåj- (65), naj- (2), n(a)j- (5); nåj- : naj- Mącz (11 : 2).

Fleksja
sg
mNdobry, lepszy, nålepszy, dóbr fNdobrå, lepszå, nålepszå, dobra, lepsza, dobr(a), lepsz(a), nålepsz(a) nNdobré, lepszé, nålepszé
Gdobrégo, lepszégo, nålepszégo Gdobréj, lepszéj, nålepszéj, dobry, lepszy, dobryj, dobré, lepszé Gdobrégo, lepszégo, nålepszégo
Ddobrému, lepszému, nålepszému Ddobréj, lepszéj, dobryj, dobry, dobré Ddobrému, lepszému, dobręmu
Adobry, lepszy, nålepszy, dobrégo, lepszégo, nålepszégo Adobrą, lepszą, nålepszą, dobre Adobré, lepszé, nålepszé
Idobrym, dobrem, lepszem, nålepszem Idobrą, lepszą, nålepszą Idobrym, lepszym, nålepszym, dobrem, lepszem, nålepszem
Ldobrym, lepszym, nålepszym, dobrem, lepszem, nålepszem Ldobréj, lepszéj, nålepszéj, dobryj, dobry, dobre Ldobrym, lepszym, nålepszym, dobrém, lepszém, nålepszém
Vdobry, nålepszy Vdobrå V
pl
N m pers dobrzy, lepszy, nålepszy, dobry, lepszi
m an dobr(e), lepsz(e), dobrzy, lepszy, nålepszy
subst dobré, lepszé, nålepszé, lepszy
G dobrych, lepszych, nålepszych, dobr(e)ch
D dobrym, lepszym, nålepszym, dobrem, nålepszem, dobręm, nålepszęm
A m pers dobré, lepszé, nålepszé, dobrych
m an dobr(e), lepsz(e), nålepszych
subst dobré, lepszé, nålepszé
I m dobrémi, lepszémi, nålepszémi, dobręmi, dobrymi, lepszymi
f dobrémi, lepszémi, nålepszémi, dobrymi, lepszymi
n dobr(e)mi
L dobrych, lepszych, nålepszych
V m pers dobrzy
subst dobre
inne formy
pl V dubium - dobre

sg m N dobry, lepszy, nålepszy (1469), dóbr (1); ~ (attrib) dobry (580), (praed) dobry (799), dóbr (1). ◊ G dobrégo, lepszégo, nålepszégo (443); -égo (48), -ego (1), -(e)go (394); -égo : -ego MurzNT (1 : 1). ◊ D dobrému, lepszému, nålepszému (168); -ému (13), -emu (3), -(e)mu (152); -ému : -emu KochPs (2 : 3). ◊ A dobry, lepszy, nålepszy (333), dobrégo, lepszégo, nålepszégo (176); -égo (8), -ego (1), -(e)go (167); -égo : -ego Strum (3 : 1). ◊ I dobrym (313), dobrem, lepszem, nålepszem (32); -em PatKaz III, GlabGad (2), MurzHist, MurzNT (6), Diar, GórnRozm (2), PaprUp (4); -ym : -em LibLeg (8 : 3), FalZioł (7 : 1), GliczKsiąż (3 : 10), BielKron (19 : 1); ~ -em (7), -(e)m (25). ◊ L dobrym, lepszym, nålepszym (111), dobrem, lepszem, nålepszem (10); -em FalZioł; -ym : -em LibLeg (6 : 4), MurzHist (3 : 1), BibRadz (2 : 1), ModrzBaz (1 : 3); ~ -em (1), -(e)m (9). ◊ V dobry, nålepszy (96). ◊ f N dobrå, lepszå, nålepszå (601), dobra, lepsza (10), dobr(a), lepsz(a), nålepsz(a) (310); ~ (attrib) -å (331), -a (5), -(a) (90), (praed) -å (270), -a (5), -(a) (220). ◊ G dobréj, lepszéj, nålepszéj (761), dobry, lepszy (31), dobryj (8), dobré, lepszé (7); -yj MurzHist (6), MurzNT (2); -é OpecŻyw (2), OpecŻywPrzedm, KlerPow (2); -éj : -y : -é Mącz (67 : 1 : –), SkarJedn (4 : ‒ : 1), ZapKościer (6 : 25 : 1), CzechEp (2 : 1 : –), CzahTr (3 : 4 : –); ~ -éj (91), -ej (1) MurzHist, -(e)j (669); -é (5), -(e) (2). ◊ D dobréj, lepszéj (66), dobryj (1), dobry (1), dobré (1); -yj MurzHist; -é OpecŻyw; -éj : -y Mącz (2 : 1); ~ -éj (11), -(e)j (55). ◊ A dobrą, lepszą, nålepszą (702) [w tym zapis: dobre (1) RejKup ſ3 prawdopodobnie błąd]. ◊ I dobrą, lepszą, nålepszą (289) [w tym zapis: -ąm (1)]. ◊ L dobréj, lepszéj, nålepszéj (274), dobryj (5), dobry (3), dobre (1); -y MetrKor, ZapKościer (2); -éj : -yj : -e MurzHist (‒ : 3 : 1), MurzNT (1 : 2 : ‒); ~ -éj (33), -(e)j (241); -e (1). ◊ V dobrå (10). ◊ n N dobré, lepszé, nålepszé (823); -é (53), -e (3), -(e) (757); -é : -e Strum (1 : 1), Oczko (4 : 1), KochTr (1 : 1). ◊ G dobrégo, lepszégo, nålepszégo (1495); -égo (118), -ego (12), -(e)go (1365); -égo : -ego MurzHist (1 : 8), MurzNT (7 : 3), KochPs (1 : 1). ◊ D dobrému, lepszému (291), dobręmu (1) MurzHist; -ému (17), -emu (5), -(e)mu (269); -emu MurzNT, OrzQuin (3), KochPs. ◊ A dobré, lepszé, nålepszé (880); -é (67),-e (2), -(e) (811); -é: -e OpecŻyw (7 : 1), ZawJeft (2 : 1). ◊ I dobrym, lepszym, nålepszym (266), dobrem, lepszem, nålepszem (75); -em ListRzeź, WróbŻołt, RejPs, KromRozm II, KromRozm III, LubPs, Mącz, RejPos (3), HistLan, KuczbKat, BudBib (3), MycPrz, BudNT, PaprPan, KochPs, SkarŻyw, ArtKanc, GórnRozm, PaprUp, KołakSzczęśl, SarnStat, SkarKazSej; -ym -em LibLeg (2 : 1), MetrKor (1 : 1), FalZioł (2 : 9), GliczKsiąż (3 : 5), BibRadz (5 : 5), GórnDworz (3 : 5), RejZwierc (15 : 3), ModrzBaz (2 : 4), SkarŻyw (21 : 3), CzechEp (18 : 1), ActReg (2 : 1), GrabowSet (2 : 2), PowodPr (4 : 2), SkarKaz (1 : 1), CiekPotr (3 : 2), CzahTr (1 : 1); ~ -em (3) MurzHist, KochPs, SarnStat; -ém (2) Mącz, OrzJan; -(e)m (70). ◊ L dobrym, lepszym, nålepszym (187), dobrém, lepszém, nålepszém (22); -ém FalZioł (3), BudBib (2), BudNT, ModrzBaz (5), GórnRozm; -ym : -ém LibLeg (7 : 2), GliczKsiąż (3 : 2), Leop (8 : 1), BibRadz (2 : 2), Mącz (4 : 1), SkarŻyw (18 : 1), SarnStat (2 : 1); ~ -ém (2) Mącz; -em (1) SarnStat; -(e)m (20). ◊ pl N m pers dobrzy, lepszy, nålepszy (308), dobry (1) HistRzym 51v, lepszi (1) ModrzBaz 61. m an dobr(e), lepsz(e) (8), dobrzy, lepszy, nålepszy (5); -(e) Mącz, ModrzBaz; -y KwiatKsiąż, OrzQuin, SienLek; -(e) : -y FalZioł (6 : 2). subst dobré, lepszé, nålepszé (562), lepszy (1); -é :-y RejKup (1 : 1); ~ -é (41), -e (5), -(e) (516); -é : -e Oczko (12 : 4), OrzJan (1 : 1). ◊ G dobrych, lepszych, nålepszych (751), dobr(e)ch (1); -ych : -(e)ch ActReg (3 : 1; 73). ◊ D dobrym, lepszym, nålepszym (260), dobrem, nålepszem (17), dobręm, nålepszęm (2); -em MurzHist (2), PaprUp (3); -ym : -em: -ęm MurzNT (‒ : 1 : 2), GliczKsiąż (1 : 1 : –), BibRadz (2 : 2 : ‒), BudNT (1 : 1 : –), ModrzBaz (14 : 3 : ‒) SkarŻyw (4 : 1 : ‒), GórnRozm (4 : 3 : ‒); ~ -em (2), -ém (1), -(e)m (14); -em MurzNT; -em : -ém MurzHist (1 : 1). ◊ A m pers dobré, lepszé, nålepszé (170), dobrych (10); -ych StryjWjaz, ReszList, PowodPr; -é :-ych LibLeg (2 : 4), RejPs (1 : 1), BielSat (1 : 1), SkarKazSej (3 : 1); ~ -é (14), -(e) (151). m an dobr(e), lepsz(e) (8), nålepszych (1) MiechGlab. subst dobré, lepszé, nålepszé (491); -é (25), -e (4), -(e) (467); -e MurzHist (3); -é : -e MurzNT (2 : 1). ◊ I m dobrémi, lepszémi, nålepszémi (105), dobręmi (1), dobrymi, lepszymi (82); -émi ZapMaz (3), RejPs, RejRozpr, SeklWyzn (3), RejJóz, DiarDop (3), GroicPorz, UstPraw (2), Mącz (11), RejAp (4), GórnDworz (5), RejZwierc (9), WujJudConf, PaprPan (2), ModrzBaz (6), SkarJedn, KochPs (5), GórnRozm (3), KochDz, ArtKanc, PaprUp, LatHar (2), SarnStat (2), SkarKaz (7), GosłCast; -ymi BierEz, OpecŻyw, ForCnR, BielŻyw (3), SeklKat (6), KromRozm I, KromRozm III, KrowObr (5), RejZwierz, KwiatKsiąż (3), OrzQuin, Prot, BiałKat (3), KuczbKat, BudBib (2), WierKróc, CzechRozm (2), KarnNap, CzechEp, ReszPrz (2), ReszList, Phil, GrabowSet, PowodPr, CiekPotr (2), CzahTr (2); -émi -ymi LibLeg (3 : 2), GliczKsiąż (4 : 1), Leop (1 : 1), BibRadz (2 : 1), BielKron (4 : 7), RejAp (2 : 2), WujJud (4 : 2), SkarŻyw (4 : 9), KochFrag (1 : 1), WujNT (2 : 10); -emi : -ęmi MurzHist (1 : 1); ~ -émi (14), -emi (2), -(e)mi (92); -emi MurzHist; -émi : -emi KochPs (4 : 1). f dobrémi, lepszémi, nålepszémi (24), dobrymi, lepszymi (8); -émi BierEz, FalZioł (2), Leop, GórnDworz (2), RejPos (4), RejZwierc (2), BielSpr, BudNT, ModrzBaz (3), SarnStat (3), PowodPr, CiekPotr; -ymi OpecŻyw, PatKaz III, BielKron, ReszHoz, WujNT, SkarKaz; -émi: -ymi HistRzym (1 : 1), NiemObr (1 : 1); ~ -émi (4), -(e)mi (20).n dobr(e)mi (7) FalZioł, GliczKsiąż, BielKron, SienLek, ZapKościer, LatHar, dobrymi (5) BibRadz, KwiatKsiąż, SkarŻyw, SkarKazSej (2). ◊ L dobrych, lepszych, nålepszych (163). ◊ V m pers dobrzy (4). subst dobre (1). ◊ dubium dobre (1) BierRozm 3.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

[Zwracamy uwagę, że zarówno comp jak i sup przymiotnika „dobry” ma znaczenie relacyjne tj., że nic nie orzeka oprzysługiwaniu cechy „dobry” osobom, przedmiotom lub sytuacjom porównywanym.]
Znaczenia
1. Taki, jaki być powinien; bonus Murm, Mącz, Vulg, PolAnt, Modrz, JanPrzyw, JanStat, Cn; probus Mącz, JanStat, Cn; rectus Mącz, Modrz, Cn; sanus Mącz, Vulg, Modrz; diligens Mącz; certus Cn (2898):
a. O osobach: wykonujący należycie swoje obowiązki, sprawny, biegły, staranny; wyróżniający się; bonus Mącz, Vulg, Modrz, JanPrzyw, Cn; probus Mącz, JanStat, Cn; diligens Mącz (533): MetrKor 38/286; Ośieł iż głoſu grubego/ Mamy trębácżá dobrego BierEz S2, L4v; FalZioł V 50v; Vlrgilius zewſzech poetow łacinſkich nalepſzy. BielŻyw 122, 120; Suche kolana znamio. cżłowieka mocznego, ſmiałego/ taiemnika chytrcza, y dobrego, bieguna. GlabGad P6v, B5v, P2; LibLeg 10/113v; MurzHist Mv; kto chce dobrem łáćinnikyem oſtáć/ do Kolegium álbo do ſzkoły ma ſie wezbráć. GliczKsiąż L2, K2, K4v [2 r.], K5v, Mv, N4; A nalepſzy lutniſtá kiedy ma złe ſtruny/ Bárzo ſie nie zgadzáią wnet iego bárduny. RejWiz 119, 48v, 80, 89, Cc8v; Leop 1.Reg 16/17, 1.Petri 4/10; UstPraw Fv; Krol rzekł/ wolę iż dobry ſzermierz mię vbiye/ Niżliby pártácż s cieniá/ co ſie w kącie kriye. RejZwierz 9v, 28v; BibRadz I 346; Exekucya w Rzeczypoſpolitey bywa/ iákoby modła iáka/ wedle ktorey dobry Cieślá náchylony dom wſtáwia w klobę ſwą. OrzRozm B3, D4v, E, E4v, G2v, Iv; Ten Kápiſtran był Káznodzyeią dobrym BielKron 391, 65, 168v, 213v, 334v, 360v (10); to piſánie [...] dobry Krześćiáńſkiey prawdy miłownik/ mężnie ią forytuiąc y podpomágáiąc/ Grzegorz Páweł teraz ná iáśnią wydawa GrzegRóżn A2; KwiatKsiąż B2; Mącz 6a, 14c, 26a, 168b, 247b, 249c; OrzQuin B4, H2v; Prot C4; SienLekAndr a2; Bo iáko nie káżdy ieſt dobry budownik/ kto buduie/ ták też nie káżdy ieſt prawdziwie hoinym/ kto rozdawa. GórnDworz Ii5, D2, 13, I5v, N5v, Ff6 (17); im więcéy ſye będźieſz tym báwił [czytaniem tej książki]/ tym lepſzym będźieſz Geometrem. GrzepGeom B4v; HistRzym 40v, 53v, 95, 122; RejPos 251v, 319 marg; BiałKat 35v; HistLan E2v; RejZwierc 167v, 232, 238v, 262; BielSpr 15, 51v; WujJud 11v; teraz iuż bárzo z pracą dobrego Mnichá ználeść WujJudConf 144v; RejPosRozpr b4; MycPrz I B3; Strum Kv, R3; BiałKaz I3v; BudNT 1.Petr 4/10; Tám koniá y páchołká doſtánieſz dobrego PaprPan B3v, D2, I2; dobrzi Piſárzowie [bonis scriptoribus]/ (ktorych ſię iáko mogę trzymam) gdy co porządnie á wedle náuki piſzą/ tedy ſię [...] ná wſzech rzecży przyrodzenie oglądáią. ModrzBaz 1v, 30v, 92, 99, 130v; SkarJedn 52, 70; SkarŻyw 30, 118, 398; iuſz pierzcháć chcieli/ Lecz przy dobrym Hetmánie ſmiáłość ná ſię wzdzieli StryjKron 732, 220 marg, 240, 737; CzechEp 102, 123 [2 r.], 124, 208 [2 r.], [390]; Iuż teraz bárzyey obá ná ſię ważą/ Przeſkoki lepſzą opátruią ſtrażą. KochSz B4v, A2; PudłFr 13; GórnRozm F3v, I2, N3; KochProp 8; V. Dworu, directores dobrech niemasz. ActReg 73, 13, 169; GostGosp 18, 20, 40, 162 [2 r.]; GostGospSieb +3; Phil I4, N4, 02; GrabowSet I3; OrzJan 56; WujNT 1.Petr 4/10, Cccccc 4v, Dddddd; SarnStat 241, 411; KmitaSpit Bv; PowodPr 62, 68; VotSzl B4v, C2v, E3v, E4v; CiekPotr 2, 26, 65; PaxLiz B3v; SkarKazSej 694a, 705b; KlonFlis H3.

dobry w czym (3): GlabGad M3v; białagłowá s przyrodzenia káżda/ rádá by byłá męſzcżyzną/ á thegoby iſcie nie prágnęłá/ by nie widziáłá we wſzythkim być lepſzego męſzcżyznę/ niż ſiebie. GórnDworz X8; CzahTr H2v.

W połączeniu szeregowym (1): Bo [urzędnikowi] dobremu/ pilnemu/ ſpráwnemu/ wielkie wychowánie y wielki datek dáć/ mnieyſza ſzkodá/ niż máłe wychowánie y mnieyſzy datek niepilnemu á nierządnemu. GostGosp 154.

W charakterystycznych połączeniach: dobry budownik (3), cieśla (3), dłużnik (3), filozof (3), hetman (10), jeździec (3), kaznodzieja (7), łacinnik (2), miłośnik ojczyzny (5), młynarz (3), myśliwiec (2), pachołek (2), pasterz (4), praktyk (2), prokurator (3), senator (4), strzelec (4), szafarz (9), szermierz (4), wodz (2), wykładacz (3), (wy)mowca (3); dobry barzo (3), dostatecznie, tak(o) (4), wielmi; daleko lepszy.

Przysłowia: Lepyeyći być dobrem chłopem niżli złem/ yáko Polacy mowyą/ popem. GliczKsiąż O6.

kto raz będźie ſzybałem y łgarzem/ Ten iuż nigdy nie będźie dobrym goſpodarzem. KlonWor 41.

dobry paſterz tylko ſtrzyże owce/ Iedno to Wilk drapieżny/ łupi ie iáko chce. RejZwierz 30; BielKron 140; Boni pastoris est tondere pecus non deglubere, Proverb. Dobry páſters ná wełnie/ álbo ná mleku ma przeſtáwáć/ á nie z ſkorey odźieráć. Mącz 26b.

Wyrażenia: »dobry cesarz« 2 : 2] (4): LibLeg 7/103; KromRozm III P2; Bo coż może być poczćiwſzego Ceſárzowi/ iáko że go zową ſynem kośćielnym? Abowiem dobry Ceſarz ieſt w kośćiele/ á nie nád kośćiołem. WujNT 93, 73.

»co (na)lepszy« (5): woyſká było trzydźieśći tyſiąc/ miedzy kthorymi było Krześćijan trzy tyſiące co nalepſzych mężow BielKron 458; przemienił prędko ſwoy Ordynek Scipio/ co lepſze męże ná przodku y s tyłu poſtáwił/ á podłeyſze we środ BielSpr 40, 40, 41, 55.

»dobry dworzanin« = bonus aulicus Modrz (6): MetrKor 61/223; kto czeſciey a nie wſtidliwiey prziſięga ten nalepſzy dworzanyn tak męſciſna iako zencziſna. SeklKat Fv; KromRozm I B; rychleiby w. m. ludzie dobrym bákálarzem názwáli/ niż dobrym dworzáninem GórnDworz Ii2, N7; ModrzBaz 17v.

»dobry gospodarz« = bonus arator, diligens arator Mącz [szyk 34 : 7] (41): GliczKsiąż F6; Opiſuie porządek á ſpráwę dobrego goſpodarzá w domu Leop Ps 100 arg; BielKron 439v; Homo navus et industrius, expertissimus ac diligentissimus arator. Człowiek dofcipny/ prętki/ oſtrożny/ wiádomi á wielmi dobry goſpodarz. Mącz 169b, 177c; Prot C4; Ale kiedy do dobrego gruntu/ dobry goſpodarz przyſthąpi/ [...] tám ſie bez pochyby dobrze vrodzić muśi. GórnDworz Kk2v, D2, Ff3, Kk2v; ABowiem podobne ieſt kroleſtwo niebieſkye ku dobremu goſpodarzowi [patrifamilias] kthory wyſzedł bárzo ráno ku zmawiániu robotnikow do winnicze ſwoiey. [Vulg Matth 20/1] RejPos 58v, 37, 63 marg, 311v, 346; RejZwierc 136, 172 [2 r.], 175; Strum Q4v, Rv; PaprPan R2v; SkarŻyw 312; KochFr 47; GórnDworz K; Owa kto chce bydź dobrym goſpodarzem/ trzebá mu pilnośći do tego y pracey przyłożyć GostGosp 8, 8, 48, 64, 102, 104 (10); LatHar +2v; SarnStat 492; SkarKaz 7b, 421b; JEſt też iedno złodźieyſtwo doſyć nie pocżeſne/ y dobrym goſpodarzom ćięſzkie y boleſne KlonWor 18, 41.

»dobry junak« [szyk 1 : 1] (2): A gdyby ktemu przyſzło co potrzebnieyſzego/ Mielibyſmy s Chłopeſiá iunaká dobrego. PaprPan Q, B3v.

»dobry kapłan« [szyk 7 : 1] (8): Ksiądz Biskup złupił kościoły z chwały Pana Boga, kapłany dobre i kaznodzieje prawdziwe z nich wygnał i przenaśladuje Diar 59, 59; pierwey ſye da zábić dobry Kápłan/ á niżli on ſye da ſądźić Krolowi w rzeczách Duchownych ſwych OrzRozm C4, H2v, H4v; PaprUp L4; LatHar 124; SkarKaz 420b.

»dobry kozak« = chwat (2): GliczKsiąż K8; ſwemu kto krádnie złodźiey ieſt: kto nieprzyiaćielowi/ dobrym kozakiem zwan bywa. OrzRozm L.

»dobry krol, krolik« = rex bonus Modrz; bonus princeps JanPrzyw [szyk 30 : 14] (43 : 1): BibRadz I*2v, *3; OrzRozm A2, M2, Q3; [papież Sykstus IV] Miáſto Rzym y kościoły opráwił [...] zbytne álbo zuchwáłe kroliki wypędził á dobrymi oſádził. BielKron 189v, 64v, 265v, 327v; to przysłucha ktory ieſt dobrym Krolem/ yżeby też był mocnym ryczerzem. KwiatKsiąż M2; OrzQuin S4, T4v; to też ieſt powinność dobrego krolá/ żeby táki porządek vcżynił w ſwey zyemi [...] iákoby poddáni/ cżáſu pokoiu pocżćiwie nábytego żyli we wſzelákim beſpiecżeńſtwie GórnDworz Hh, Ff8v, Gg3, Gg7, Ii8; RejPos 247v; RejZwierc 147v, 149; KochMon 25; WujJud 16; BiałKaz Iv, K2, L; CzechRozm 177v, 251, 251 v; ModrzBaz 15, [16], 106v; SkarŻyw 130; StryjKron 532; pozeſlich Krolach Iagielowem potumſtwie nadobrego trafić nie mogliſmi PaprUp D4, F2; ActReg 170; Phil S3; ſámi bezmáłá ze wſzyſtkich narodów nie widźieliſmy tyránná nád ſobą żadnégo/ ták/ iż téż pográniczné narody wzoru królów dobrych od nas biorą OrzJan 51, 121; WujNT 73; SarnStat 941; SkarKaz 162a; VotSzl B3.

»dobre książę« (2): Bogowie dayćie nam tak dobre Kſiążę iáko to było BielKron 322, 88.

»dobry lekarz, medyk« [szyk 6 : 2] (7 : 1): [Chrystus] iako dobry lekárz/ dáwál podlug natury ij niemocy cżyiey. OpecŻyw 60v; Lecż ſie á pana Boga wzyway nalepſzego lekarza ſobie ku pomoczy/ á będzieſz zdrow. FalZioł V 95; GórnDworz T3; RejPos 327v; RejZwierc A6v, 74; wſzedſzy w ogród Páwłá Nowikápianá/ Medyká dobrégo y vczónégo/ nádſzedłem ſłupá Oczko 8v; to dáleko lepſzy lekarz/ ktory ták chowa człowieká/ żeby nie záchorzał/ niśli ten ktory lekárſtwy vzdrawia chorego. GórnRozm C2.

»dobry mąż [= rycerz]« [szyk 22 : 17] (39): LVdwik Kſiążę Báworſkie/ s ſąſiády woiował/ Gdzie wiedział dobre męże/ tedy ie prziymował. RejZwierz 26; Turek Wálent/ á Pereni/ á Budeferens/ tylko ſámi byli w Węgrzech nalepſzemi mężmi/ y ſprawcámi w rycerſkich rzecżách. BielKron 312, 242v, 247, 252, 310v, 312 (12); A ták ma mieć [Hetman] ná ſwą ſtronę dobre męże/ ták iezdne iáko pieſze/ ták pomocne iáko y główne ktorzy w ſpráwie ſtoią. BielSpr 18v, 4, 21, 42v, 60, 66 (21); Y Temu Bog dopomoż mężowi dobremu/ Wierz mi że nie przepuśći y namężnieyſzemu. PaprPan Z, E3v; StryjKron 15; PudłFr 45; ile ſzláchćicow tyleby rycerzow y mężow dobrych było. GrabPospR K4.

»dobra misterkini« (1): Phryne białagłowá piękna/ położyłá ſie podle niego/ vżywáiąc dziwnych przyſmákow/ (iáko w tym byłá dobra miſterkini/) áby ſie mogł ku miłośći zápalić GórnDworz Aav.

»dobry mistrz« = bonus magister Modrz [szyk 23 : 9] (32): Iego rozum pochwalili: Rzekąc dobrego Miſtrzá ma/ Przetoć táko odpowiáda. BierEz C3v, F3v; OpecŻyw l74v; acżkolwiekem ia wiele Słow odmienił albo włożjł niedla tegom vċzinił że bych był lepſy miſtṙz nato/ alie wiele ſłow niemogł wjczyſcż RejKupSekl a6; KromRozm I L2; Rozno bęcżą orgány/ gdy ſłábo dmą miechy/ Nie będzye z nich nalepſzy miſtrz miał nic pociechy. RejWiz 119v; OrzRozm Dv; Weneći ſą nalepſzy Miſtrzowie ná znánie korzenia álbo wſzelkich rzecży. BielKron 449, 8, 26v, 28; GrzegRóżn A2, D2v; Aleć prozuo [!] nam inéy drogi nád tę ſzukáć/ którą nam podał dobry Miſtrz ARIſtoteles OrzQuin H4; pan Tárło náſz podcżáſzy Krák. miał we wſzytkim thym co vmie/ dobre miſtrze GórnDworz E6, E6, E6v; BielSat N3; BielSpr 9, 22v, 28; CzechRozm 72; PaprPan Ff2; ModrzBaz 12v, 15; SkarŻyw 119, 573; KlonŻal D3; BielSjem 39v; GostGosp 58; Ale wiérſzem ozdobnym/ y rymy głádkiémi/ Mam nádźieię/ że z miſtrzmi porównam dobrémi. KochFrag 21; WujNT 81.

»dobry Polak« [szyk 1 : 1] (2): bo się każdy tak opatrzył, że ma o czym Rzeczypospolitej służyć ‒ jakoż to każdy dobry Polak zawsze rad z chucią cżyni DiarDop 110; JanNKar D2v.

»dobry obrońca« [szyk 2 : 1] (3): GroicPorz e4; [Cesarz Justynus] był dobry obrońcá y miłownik kościołá Rzymſkiego BielKron 162; nietilko ſwemu Kroleſtwu bel obronca dobrem PaprUp C2v.

»dobry obywatel« = bonus civis Modrz, JanStat [szyk 17 : 1] (18): Ná dobrego obywátelá należy/ żadnego zwyćięſtwá więcey ſobie nieważyć/ iedno to/ ktore ieſt zá dozwoleniem praw nábyte ModrzBaz 63v, 125v; [P]HILOPOLI[TES] To ieſt. [Mi]łoſnik Oycżyzny/ álbo o powin[ność]i dobrego obywátelá/ Oycżyznie dobrze [c]hcącego Phil B, B, B3 [3 r.], D2, G3, H3 (14); iżeś ty zápomniawſzy dobrégo obywátelá y wiernégo poddánégo powinnośći/ mówił to álbo owo przećiw perſonie królewſkiéy SarnStat 141, 412.

»dobry preceptor, nauczyciel, bakałarz« [szyk 7 : 2] (4 : 3 : 2): Drugi zá rok gdy dobrego náucżycyelá popilnuye/ wyęcey pochyćić może niż drugi ktoryby ſwyęćił á proznował zá kilká lat. GliczKsiąż Nv, K5v, L5v, Mv; dobrzy bákálarze nietelko cżytáć dzieći máłych vcżą/ ále y inych obycżáikow vcżćiwych GórnDworz Ff2v, Iiv; RejPosWstaw 21v; PaprPan K4; iżem ſie z młodu nie obiter vczył artes y partes pod dobrémi pręceptormi SarnStat *7.v.

»dobry robotnik, robotniczek« [szyk 6 : 3] (8 : 1): Ręka z palci ktore ſie nie mogą wſzpacżyć tilko proſto ſtoią, znamionuią ſkępcza, łakomcza/ myſliwcza/ y robotnika dobrego GlabGad P2v; SienLek 187v; RejPos 59v, 115; Strum E2v; á Kmiotek ma bydź też opátrzon táką rolą/ iákoby chlebá nie kupował w dobry rok robotnik dobry. GostGosp 8, 36 [3 r.].

»nalepszy rządźca« (1): [Bóg] iáko nalepſzy rządźcá/ mądrością ſwą y rozumem ſwym/ [...] cżyni iáko mu ſię nalepiey zda. CzechEp 239.

»dobry rzemieś(l)nik« = probus artifex Mącz; bonus artifex Cn [szyk 5 : 2] (7): GliczKsiąż L5v; GroicPorz k4; Mącz 17a, 323b; WujJudConf 51 v; A ieſliſz mądrość wſzytki rzecży ſpráwuie izáſz nád nię ieſt gdzie lepſzy rzemięśnik w tjch rzecżach ktore ſą [quis eorum quae sunt quam illa magis est artifex]? BudBib Sap 8/6; mogłby Krol Iego M. roſkazáć/ poſtáráć ſię o rzemieśniká dobrego/ ktory [...] będźie vſtáwicżnie robił ármáturę GrabPospR L.

»dobry sędzia« [szyk 9 : 1] (10): BielŻyw 76; to ieſt poſpolita práwda/ że dobry ſędziá/ ſądzi dobrze MurzNT 61, 61; BielKron 208v; GrzegRóżn A3; GórnDworz G8; Zgniewu azwaſni zaden dobri ſedzia ſedzic niema nikogo PaprUp H3; Phil K4v, L3; Lecż dobry ſędźia nie ma ná to wzglądu: Znośi tákie dubia, pilen ſwego ſądu. KlonWor 80.

»dobry sługa« = bonus minister Vulg [szyk 22 : 19] (41): czi ktorzy inſſe sgarſſaią [...] maią bycz karani, aby dobry sługa przi złym śie niesgorſſił ListRzeź w. 43; MetrKor 37/4v; dlategom do was prziyacziela swego poſlał do dworv naschego slvge naszego dobrego na ymie Ioſupha LibLeg 11/65, 11/19, 88 [2 r.], 92; BierEz C2v; RejJóz G3; Diar 74; Miły Boże co to yuż náſtáło nowego że pánowye wolą ſie o pſy ſtáráć niż o ſlugi dobre GliczKsiąż N6v; KrowObr Cv; RejWiz 59; Leop Luc 19/17; PAchołká ſąſiádowi/ ſąſiad przykázowáł/ A zá dobrego ſługę/ pewnie obiecował. RejFig Cc3v; RejZwierc 118 [2 r.], bb3v; BibRadz Matth 25/21, 23; GórnDworz B2v; RejPos 324v; KuczbKat 5; Strum R2, R3; BudNT 1.Tim 4/6; SkarŻyw 470; GostGosp 124; [ma ziemianin] przyiaćielá wiernego/ ſługę dobrego/ ſąśiádá zgodnego: k temu cżáſu ile chce GostGospPon 169; LatHar 445; Dobrze ſługo dobry: iżeś był ná mále wiernym: będźieſz miał władzą nád dźieśiąćią miaſt. WujNT Luc 19/17; dobrym będźieſz ſługą Chriſtuſá Ieſuſá/ wychowánym w ſłowách wiáry y náuki WujNT 1.Tim 4/6 [przekład tego samego tekstu BudNT], Matth 25/21, 23, s. 267; SkarKaz 6a, 7b, 611b; Coż mnie do tego, ieſli ty maſz dobre álbo Złe ſługi. CiekPotr 80; GosłCast 74; KlonFlis Cv.

»sprawca dobry« [szyk 8 : 7] (15): FalZioł V 51v; Abowiem obaczywamy tak, jako i oni mądrzy ludzie a dobrzy sprawce Rzeczypospolitej, że frustra arma foris, nisi sint recta consilia domi. Diar 66; Acżkolwiek był dobrym ſprawcą Krol Ian/ wſzakze doſyć trudnośći vżywał z Węgry y z ſwemi. BielKron 326, 49, 156v, 253v, 318, 437; GórnDworz Ii2, Ii6v; RejPos 21v marg; ArtKanc K13v; SkarKaz )(2v, 551b; lud ſwoy dobrzy ſprawce wybawiáią. SkarKazSej 664a.

»stroż dobry« [szyk 4 : 3] (7): SkarŻyw 69; Będźiećie mieć ſtroże dobre Daćieli pieniądze ſzcżodre. MWilkHist B3v; CzechEpPOrz *3v; Strách tedy/ dobry ſtroż ieſt/ y z ſtráchu káżdy ieſt poſłuſzny. GórnRozm Kv; OrzJan 54; KochFragJan 4; SkarKaz 352a.

»dobry świadek« = bonus testis Mącz; probus testis JanStat [szyk 14 : 2] (16): WróbŻołtGlab A4; LibLeg 11/137v; żeśmy podatku przez niemały czas już starego wieku jego nie dawali, a nas wolne bez ktorego podatku odumarł, czegoście WM są dobrzy świadkowie. Diar 37, 43; DiarDop 108; KrowObr 45, 98; RejWiz 188v; Tu optimus es testis quam fuerim ocupatus, Ty nalepſzy ſwiádek yeſteś/ yákóm był zátrudniony. Mącz 266d; vſzy tho ſáme ſądzą [że grecki język jest nacudniejszy]/ nie pothrzebá lepſzych ſwiádkow GórnDworz F7; BudBib Dan 13/40; Pánie/ tyś dobry świádek moiéy niewinnośći KochPs 36; SkarŻyw 567; SarnStat 603; CzahTr A2v, B4v.

»dobry urzędnik« [szyk 7 : 3] (10): KromRozm III Hv; Miey ná dobrym bacżeniu/ dobre Vrzędniki/ Wyżeń od ſwego dworu/ błazny pochlebniki. BielSat N4v; Y ták powiedam/ iż w mnieyſzym ſą vćiſku tám ludźie/ gdźie ſą práwá złe/ ále dobrży vrżędnicy: niżli tám gdźie práwá ſą práwie dobre ále vrżędnicy od dobrych dálecy. GórnRozm I2, I2, I3v, I4; GostGosp 38, 154; SkarKaz 611b [2 r.].

»dobry żołnierz, rycerz, bojownik, walecznik« = bonus miles, bonus pugnator Vulg [szyk 14 : 3] (8 : 6 : 2 : 1): GliczKsiąż K8; Ale y z Gáddy zbiegli do Dawidá/ gdy ſie chował po puſzczey mężowie bárzo duży co lepſſy boiownicy Leop 1.Par 12/8; BibRadz 2.Tim 2/3; GórnDworz E5v, Q4v; HistRzym 28v, 109; BielSpr 10; BudBib 2.Reg 17/10; PaprPan B3; ArtKanc 19; GórnRozm K3v; ZAcny Koronny Hetmánie, Wiem żeć wſzytkiégo doſtánie, Czego trzebá ku boiowi Dobrému walecznikowi KochProp 5; WujNT 2.Tim 2/3; Abowiem gdźie trzy/ cżtery/ álbo y pięć kroć ſto tyśięcy żołnierzá dobrego ſtánie/ co v nas być może/ może naywiętſzego Monárchę zátrwożyć. GrabPospR K2v, K4; SkarKazSej 691b.

Szeregi: »dobry i baczny« (1): ćiężſza ieſt iedná godziná w cymborzech Tátárſkich/ ábo ná galerách Tureckich/ á niżeli wielka gromádá pozwow zadwornych/ ktorych iednák nie miewáią/ od dobrych y bácznych Krolow Pánow náſzych VotSzl B3.

»dobry a biegły« (1): gdy ná rzemyęſlo ktho dáye ſyna/ poleca go dobremu á byegłemu rzemyęsnikowi. GliczKsiąż L5v.

»dobry a przykładny« (1): [bracia okazują wam opata Sieciechowskiego] dobrego aprzikladnego Kaplana ozdobce abo naprawiciela Koſciola Bozego PaprUp L4.

»dobry i pożyteczny« (1): Thákowym tedy vmyſłem y przedſięwzięćim będąc vzbroieni/ Obywáthele [...] zá dobre y pożytecżne ſyny Oycżyzny ſwey/ máią być ſłuſznie miani Phil B2.

»dobry, (i) rządny« (3): A przeto też onych czáſow dobrzy/ rządni/ á ſwyęći biſkupowye bywáli KromRozm III I7v; W Miáſtach goſpodárſtwo y dochod rzemioſłá nawiętſzy/ młyny/ tárgi/ iármárki/ cłá: á ták áby Młynarz był dobry y rządny. GostGosp 140, 60.

»dobry, własny« (1): Opiſánie powinnośći dobrego właſnego Oy[cży]zny miłoſnik[á]. Phil B.

»(nie tylko, choć) dobry, (ale też i, a(l)bo, a, i, choć) zły« [szyk 5 : 5] (10): Tak też o Lvtrze rozvmiem/ o biſkvpiech/ y o inych kaznodzieiach dobrych/ abo złych. SeklWyzn c3; KromRozm III Hv, L2 [2 r.]; RejPos 59v; CzechRozm 251v; GostGosp 36; SkarKaz 611b [2 r.]; CiekPotr 80.

»(jako) dobry a (tak też) znamienity« [szyk 2 : 1] (3): Iakoż to piſzą o znamienitim á barzo dobrim philozophie ktoremu imię było Socrates. GlabGad L8; OrzRozm Q4v; GliczKsiąż K8v.

b. O abstraktach, ludzkich działaniach i ich skutkach: słuszny, należyty, właściwy; wystarczający; prawdziwy; bonus Murm, Mącz, Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; rectus Mącz, Modrz, Cn; sanus Mącz, Vulg, Modrz; verus JanStat; certus Cn (1439): MetrKor 26/62v; ſbaẃ myα panye boże moy ſbawyenya mego dawſſimy dobrαͺ ſkruchαͺ BierRaj 19; Aleć iuż mam dobrą mowę/ Wſzyſtki rzecży práwie zowę BierEz A3v, A3, G; PatKaz III 120; [syn] Niemoże miecz czwicżenia lepszégo/ Iedno biorącz prziklad z oycza swégo. KlerPow [7]; FalZioł III 35c, IV 2a, 43d, V 66; Vcż ſie w ſwym domu dobrego goſpodarſtwa. BielŻyw 11; by namgleyſza obrona dobra ieſt będzieli tilko zgodna. BielŻyw 41, 169; GlabGad D3, D3v, Mv, O3, P4v; A dla lepſzego obacżenia ſpoſobu ziemie tey y też obyczaiow ludu Zmodſkiego ſluſza wiedzieć [iż] MiechGlab [88], 33; KłosAlg A4v; LibLeg 7/9v, 11/42, 88, 172v; MetrKor 59/75; ále iuż teraz ſnadz będę wnalepſſey pieczy miał ſwięte ſlowá twoie RejPs 180, 16v, 25v, 70v; ComCrac 12v; Bo ſnadz by nalepſſe zdánie Przedſię ná nim nie przeſtánie. RejRozpr F4v, A2v; LibMal 1544/83v; SeklWyzn f2v; Podcżaſży dziękuie Iozephowi za dobry wykład ſnu RejJóz I8v, H8v, L5v marg; RejKup a7, f8, h7; HistAl I8; Bo z rozmaitych przikładow iako we zwierciedle widziemy ktoreby poſtępki w ſprawach naſzych nalepſze mogły być HistAlHUng A3; MurzHist K3, T2; KromRozm II r2 [2 r.]; KromRozm III C3v, Q; może KJM Pan nasz za dobrem szafunkiem każde posły wedle potrzeby odprawować i opatrować Diar 37, 35, 60, 68; DiarDop 102, 107 [2 r.], 109; A ten co ma dobre rozeznánie/ Przećiw temu powie ſwoie zdánie BielKom Av; Cżyrſtwość młodym moc dawa y dobra ćwicżyzná/ A stáremu przynośi pocżćiwość śiwizná. BielKom Cv, A3v [2 r.], B2v, B3v, B6, B7v (14); Náuki tedy iż to yeſt dobra á trwáła podporá/ ma ſie káżdy cżłowyek pirwey niżby co pocżynał chyćić GliczKsiąż H6, F4v, K4, M7, P5v; LubPs G marg; PRzyſyęgá komu ieſt nákazána/ ma ią vczynić wedle ſumnienia dobrego/ áby iáko w ſercu rozumie/ ták vſty wyznał/ z dobry rozmyſlenim/ zdobrą bácznoſćią/ ſpráwiedliwie GroicPorz y4; thedy dla lepſzego vznánia prawdy/ ſpráwę onę ná inny czás odłoży/ zwłaſzczá gdźie idźie rzecz o zágubienie człowieká GroicPorz aa3v, A4v, C, a2, h4v, q2v (10); SeklPieś 32; RejWiz 1, 13, 37, 132, 163, 189; Ale ieſt ſſaleńſtwo ktore obfituie we złośći: á niemáſz tám ſmysłu (dobrego) gdzie ieſt gorzkość [non est sensus ubi est amaritudo] Leop Eccli 21/15, 3.Reg 18/24, 1.Tim 1/8; OrzList b; RejFig Ee3, Ee4; Dobrać oná przypowieść/ poſpolita byłá/ Bielſza ręká gdy iedná drugą ſpołu myłá. RejZwierz 121, 51, 56, 82, 100v, 103, 109v, 124v; Słowá ktoreſćie dźiś mowili do ludu nie ſą dobre [non rectum verbum vestrum quod locuti estis coram populo in die hac] o przyſiędze ktorąśćie vczynili miedzy Bogiem y miedzy ſobą BibRadz Iudith 8/9, 2.Reg 17/7, 14 [2 r.], 1.Esdr 3/31, 1.Tim 1/8, 18; ſie ſtárał o to pilnie/ aby dobry rząd/ pokoy/ ſpráwiedliwość/ rzecż poſpolitą dobrą w Niemcech poſtánowił BielKron 226; Ná then cżás ieſzcże Słowacy báłwány cżarthowſkie chwalili/ tylko tho wżdy v nich było/ ze złego lepſze dzierżano/ iż w cżłowieku śmiertelnym żadney nádzieie zbáwienia nie pokłádáli BielKron 338v, 200v, 242, 247v, 265, 344v (39); Abowiem ieſli ten pocżątek wiáry o iednym Bogu Oycu ieſt dobry/ tedyć y koniec o iednym Kryſtuſsie [...] muſiałby być dobry GrzegRóżn D4v; KwiatKsiąż B, B3v, E2v, E4v, Fv, I2v; KochSat B3v; Mącz 42d, 84a, 93b, 213c, 269b (9); OrzQuin O2v, O4v [2 r.]; Prot B2v, B4 [2 r.], D2v, D3; SienLek 2, 187, 194; LeovPrzep C2v, Iv; RejAp 86, 180v; chcę to mieć [u dworzanina] żeby z łuku dobrze ſthrzelał/ pięknie ſtał zá nim/ dociągał/ y miał dobrą rozrywkę. GórnDworz Ev; Kánclerz Koronny/ Włoſkim kſtałtem dom pyękny zmurowáć kazał/ iáko dla wiela inych dobrych przycżyn/ ták też dla tego/ áby [...] miał mieyſce/ gdzieby poſtronne ludzi/ á wielkich Krolow poſły cżćić mogł. GórnDworz B6v, D, E3, F3v, Ff2v, Ii6v (13); HistRzym 57v, 72v, 96, 96v; á owſzem tu zá cżáſu żywotá ſwego ſzukay tych drog/ iákobyś dobry pogrzeb vcżynił duſzycce ſwoiey RejPos 163v, 68, 82, 140v, 238v, 239 (9); BiałKat 343v; Widźim iż o dobry rząd/ mężowie niedbáią BielSat I4, C3v, H2, N2v; HistLan C3, C3v, C4, E; KuczbKat 285; Rownemu z rownym ożenienie nalepſze. RejZwierc A5v, 7, 7v, 15v, 31v, 29 (25); BielSpr 20v, 25v, 28, 31, 69v; A ktoż tego niewie/ że to naylepſzy Poſt duchowny ieſt/ od grzechu ſie wſtrzymáwáć WujJud 191, 7, 20, 196v, 212, 216v, 257, Nn6v; Abowiem ná to dobra á proſta odpowiedź ieſt/ iż Kryſtus wſzem Ciáło y Kreẃ ſwoię dáie WujJudConf 261, 14, 29v, 146v, 152v, 181v, 191v; RejPosWstaw 42; BudBib Prov 13/5; BudBibKaw A; Strum B2v, B3, C4v, H3, F3v [2 r.], G, M2v; BiałKaz G; BudNT przedm b5, 1.Tim 1/8, Hebr 9/21; CzechRozm 44v, 80 [2 r.], 80v [2 r.], 94v, 114 (13); DObrego tho ćwicżenia dawno ći pánowie/ Iáko w Rycerſkich ſpráwach ták też y w rozmowie PaprPan K4, B3v, G, G3v, L, M3v (12); KarnNap A2v; ábowiem mądrość vkázuie ſpoſob dobrego rządzenia [rationes bene regendi]/ á cnotá dawa chęć ku ſtánowieniu dobrego rządu [efficiendi optimi regiminis] ModrzBaz 19v; Bo kto chce o Rzecżypoſpolitey dobre ſtáránie mieć [nam qui rem pub[licam] recte curare vult]/ ma y wſzytki cżęśći iey opátrzáć ModrzBaz 99; wiele ludźi mądrych vkazáli drogi y ſpoſoby dobrego náucżania młodych ludźi [vias et rationes ostenderunt iuventutis recte instituendae] ModrzBaz 135, 4, 5v, 9v, 10 [2 r.], 12 (30); SkarJedn 72, 202, 205, 356, 357 (12); KochOdpr D; przepurgowawſzy [chorego]/ y w dijetę dobrą wprawiwſzy/ obáczmy/ ieſtli wątroby gorącéy/ álbo glowy zápalónéy Oczko 26, A4, 28v, 34v; KochPs 157; Piſmo S. ieſt ći káżdemu zbáwienną potráwą: ále ma wielką w ſobie trudność/ y dobrego wykłádu kápłanow/ ktorym ſamym podane ieſt/ potrzebuie. SkarŻyw 257, 2 [2 r.], 332, 357, 481, 507 (12); StryjKron 250; CzechEp 56, 168, 204, 285, 321 (10); CzechEpPOrz *3; NiemObr 6, 27 [2 r.], 29; ZapKościer 1583/35v; TO nie grzeczy/ Iendrzeiu/ że zárázem y ty Ná fébrę ſtękaſz/ y ia łeb noſzę záwity. Lepſzy fortel rodzeni Lákonowie máią/ Co ſobie iednéy duſze wzaiem pożyczáią. KochFr 55; ReszPrz 67, 68; ReszHoz 119; tám PAn Bog łáſkę ſwoię/ [...] oſobliwie wlewa/ gdźie ſię poymuią z rozmyſłem dobrym WerKaz 304, 276, 303; BielSjem 3, 4, 13, 18, 19, 29, 38; KochPieś 1; KochSob 67; KochTarn 74; PudłFr 22, 43; ArtKanc kt; BielRozm 9 [2 r.], 21; Tákże też lepſze to práwo/ ktore zábiega temu/ żeby człowiek źle nie cżynił/ niźli to ktore złośći iuſz popełnione karże. GórnRozm C2, B2v, C2, C4, D2, D4v (15); KochWr 24, 33; teraz by było woiska tylo toby nalepszabyłaratio bellica, gdzie niebespieczenstwo posłac dostatek ludzi ActReg 6, 33, 73, 101, 110, 124 (12); Calep 1040b; Kárbárze [...] pilnowáć máią młodźby/ wymłacánia dobrego z ſłomy GostGosp 46, 20; ſzcżodrobliwość ma pochodzić z vważenia dobrego/ wáruiąc ſie tákowym dobrze cżynić/ ktorzyby potym mogli [...] wielce ſzkodzić Phil F3, B, G3, I, P2; GrabowSet I2v; OrzJan 52, 69 [2 r.], 125; WyprPl B2v; LatHar 73, 514; KołakCath C3; Słudzy áby pánom ſwym byli poddáni [...] nie oſzukawáiąc/ ále we wſzytkim dobrą wierność pokazuiąc [sed in omnibus fidem bonam ostendentes] WujNT Tit 2/10, przedm 9, 14, 31, s. 108, Rom 7/16 (14); dla okazánia lepſzégo, położyłem to, A w téy Ortográphiiéy Páná Kochánowſkiégo, [...] wedle poſzledniégo zwyczáiu iego. JanNKar E, D2v, D3; A nayd̂ieli kto Orthográphią liepſſą/ i krótſſą/ i llátwiȩiſſą do wyrozvmięnia/ tedy ia ſwȩi odſtąpię. JanNKarGórn H2; GDyż w rozmyśle dobrym zależy mátká cnót Diſcretio, to ieſt/ dobré rzeczy vważenié y rozeznánié SarnStat 144; A Zeby porządek dobry y kárność między ſtudenty był záchowan [ordo debitus et rigor ordinatus JanStat 219]: chcemy/ áby wſzyſcy żacy y Studenći [...] ſwégo Rektorá mieli SarnStat 202; którzy tym ſpoſobem z oboiéy ſtrony wybráni vznawſzy przyczynę wyſtępku/ będą powinni ſpráwiedliwość dobrą z niego vczynić [bonam facere iusticiam JanStat 895] SarnStat 1112, 86, 199, 256, 1233, 1294 (45); GrabPospR L2, M3v; KlonKr D2, E2; PowodPr 5, 60, 68, 71, 76, 83; SkarKaz 7b, 116b, 311a, 419a, 489b (17); ná dobrym vżywániu dárow miłego Bogá y ſkárbow oyczyſtych/ wſzytko należy VotSzl D4, A2, A2v, B3, B4, B4v (10); CiekPotr 28 [2 r.], 43, 86; CzahTr K2; GosłCast 39, 74; Vpor też nieprzyiaciel ieſt mądrośći/ ktory wywodom lepſzym nie vſtępuie SkarKazSej 661b; Iednego pánowánie dobrymi práwy opátrzone/ náde wſzytko nalepſze: á tám gdźie ich nie wiele roſkázuie/ ieſt przednie: á gdźie wiele/ tám rząd we wſzytkim ſłaby. SkarKazSej 690b; Práwo też to żadnego pożytku nie nieśie/ ktore ſię dobrą exekucyą/ y pilnym wykonánim nie opátrzy SkarKazSej 699a, 664b, 678b, 686a, 690b (12); KlonFlis H3v; KlonWor 72.

W połączeniach szeregowych (23): MetrKor 59/76; KromRozm I D; A przeto práwá y vſtáwy yego [Boga] dobre/ nyeomylne/ doſkonáłe/ y wyeczne ſą/ á ſámy w ſobye żadney odmyány álbo popráwy ludzkyey nyepotrzebuyą. KromRozm II b2, a4v; Diar 55; GliczKsiąż H5; LubPs c3v marg; zakon Boż[y] ieſt dobry/ Swięty y ſpráwiedliwy iáko Swięty Páweł mowi KrowObr 43v, 43v [2 r.], 227v; RejPos 311v; RejZwierc 17; WujJudConf 74, 251; CzechRozm 77; tym przerwánim lepſzy/ iáſnieyſzy/ dowodnieyſzy y pewnieyſzy ſię porządek ſprawy [...] vgruntuie StryjKron 288; PaprUp L; WujNT 186, 544; SkarKazSej 697a; Ale Práwo nie może bez ſprawiedliwośći/ Być dobre y chwalebne/ krom ludzkiey przykrośći. KlonWor 66.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) doświadczenie (3), dowcip (6), dyjeta (3), naprawa (2), obaczenie (3), odprawa (5), opatrzenie (5), opatrzność (5), piecza (42), pomoc (3), porządek (45), rozeznanie (11), rozkaz(ow)anie (3), rozmysł (23), rozmyślenie (7), rząd (70), rządzenie (6), rzeczpospolita (6), testament (4), tradycyje (3), uważenie (3), uznanie (4), (wy)mowa (5), wyrażenie (2), wywod (2), zgoda (10); dobry barzo (10), jawnie, prawie, tak(o) (3).

Przysłowie: káżda obroná/ Słábſza gdy dobrey rády/ nie máſz o niey domá. RejZwierz 91.
Wyrażenia: »dobre (-a) baczenie, baczność« [w tym: mieć [co, kogo] na dobrym baczeniu (32), mieć dobre baczenie [na co, na kogo] = commendatum habere aliquid Mącz (6), być dobrego baczenia (4)) = sanitas animi Mącz; sana mens Vulg, Modrz; ratio (bona), sensus Modrz; ratio vera JanStat [szyk 66 : 11] (63 : 14): GlabGad N7; A to mayą na bacznosczy dobrey miecz y o to ſſye pylnie staracz y okolo tego chodzycz LibLeg 11/26, 10/70, 11/39v; Diar 89; GliczKsiąż F7, Lv [2 r.]; GroicPorz d2 [2 r.], y4 [2 r.], mm; RejWiz 63, 129, 133v, 141, 189v; śiłny to pomocnik/ k dobremu bacżeniu/ Gdy kto ocżom co widzyeć/ da ku przyrodzeniu. RejZwierz 79v; BibRadz I *4; BielKron 231; Mącz 183a, 206c, 367c; SienLek 243; LeovPrzep I; ná tho wſzytko doſyć ták powiedzieć/ áby Dworzánin rozſądku/ á bacżenia był dobrego GórnDworz I3v, E6v, I4, K5, M3v, V7v; BielSat N4v; ſie godzi ná wſzytko mieć dobre bacżenie. HistLan C4v; RejZwierc A2, 113, [121], 135v, 215, 241v, 253; ſnádnie może nieprzyiaćielá pożyć/ wźiąwſzy przed ſie ty rzecży z bacżeniem dobrym/ ktore ſą s pomocą/ á ktore ná przekáźie bywáią. BielSpr 20, 19v, 25v, 26v [2 r.], 71; KochMon 29; dobré baczenié záwżdy przed oczymá mieć potrzebá Strum R4, B2, E2v, E3v, Rv; CzechRozm 145v, 237v; PaprPan Mv, O2, R3v; bo o dobrych [ludzkich namiętnościach] iuż nie niemowię [!]/ ktore śię z rozumem ábo z dobrem bacżeniem zgadzáią ModrzBaz 7v, 8v, 12, 46v, 89v; KochPs 65; SkarŻyw 293; CzechEp 103; WisznTr 13; ZapKościer 1587/70v; WujNT Mar 5/15; SarnStat 8, 56, 889, 1090; Vważay zły á głupi rozum tego Nábálá mężá mego/ á ſam vżyi dobrego baczenia ſwego SkarKaz 313b; SkarKazSej 661a; KlonFlis B; SapEpit A4v.

praw. »dobry dowod« (2): LibLeg 11/182v; Czego iednak iuramentem oná ſtroná winná poświadczyć, która lepſzé dowody ná Wiziiéy pokazáłá. SarnStat 1284.

»dobra droga [= sposób]« = bona via Modrz [szyk 9 : 1] (10): BielKom F6; áby Kſiążętá oſtátek rozbieráli/ á vkazáli tę dobrą drogę/ iákoby ziednocżenie wiáry Krześćiáńſtwo miáło BielKron 219, 227v; Aliquando etiam pro itinere ab breviato, Krótſza á lepſza drógá/ Krótkie opiſánie niektórey rzeczy. Mącz 288d; GórnDworz K8v, Hh3; ModrzBaz 133; OrzJan 26; Przećiw haeretykom y fortelom ich nie máſz lepſzey drogi/ iáko w proſtoćie świętey do tego áppellowáć czego z początku vczono WujNT 576; GosłCast 26.

»dobry fundament, grunt [=podstawa]« = fundamentum bonum Vulg [szyk 11 : 7] (11 : 7): KromRozm I K3; BielKron 319; GrzegRóżn Fv; RejPos 334; Ktokolwiek tu czo ſpráwuie/ A rozumem przepátruie/ Ku cżemu tho potym przyść ma/ Ná dobrym gruncie zákłáda. RejZwierc 232; Bo ieſli fundáment v nas dobry/ iáko to ſámi znaćie/ tedyć y wiárá dobra. WujJud 7, 8, Mmv, Nn2v; CzechEp 102, 252; ReszPrz 152; tym znácżnieyſze poſtępki w cnotách y nabożeńſtwie vcżyniſz/ im lepſze grunty ná nie káżdego dniá záłożyſz LatHar 1, 2; WujNT 1.Tim 6/19; PowodPr 64; VotSzl B4; Maſz iuż dobry fundáment/ gdyś wpoły zléczona/ Choroby kiedy komu przyczyná wiádoma. GosłCast 34.

»dobra nauka« = bona ars Murm, Modrz; bona doctrina Vulg; w pl niekiedy sztuki wyzwolone, bonae artes Łac śr [szyk 32 : 16] (48): BierEz G; OpecŻyw C3; De bonarum artium professoribus. Von den professores [!] der gutten kunsten. O Doctorzech dobrych náuk. Murm 177; dla ſłowa bożego prawdziwego/ mam navkę dobrą/ prawdziwą przijmować. SeklWyzn c3; SeklKat H4v; KromRozm III L5; nie stoimy przy mnimaniu swym tak upornie, żebyśmy za lepszą nauką odstępić swego nie mieli Diar 88; Náuk dobrych náſláduy cżáſu nie vtracay BielKom C4, F6v; Acż ći go ty nye daſz do ſzkoły ná náuki dobre/ przed ſię go domá od złosći nye vſtrzeżeſz GliczKsiąż I7v, 15; LubPs C3v marg; BielKron 44; KwiatKsiąż Av, A2, A3v [2 r.], Ev, E4v, O4; Fingere iuventutem, Młódź vczyć y wychowáć w dobrych nawkách [!]. Mącz 127b; SienLek 35; LeovPrzep C2v; GórnDworz G3v [2 r.], Gg4; RejPos 14v; BiałKat 141, 363v; KuczbKat 130, 310, 325; BielSpr b3, 10; RejPosRozpr c3; BudNT 1.Tim 4/6; Ták tedy rozumieymy/ że ſzkolny ſtan ieſt nacudnieyſzy y rzecżam ludzkim naypożytecżnieyſzy/ ktory nam ták wiele miſtrzow dobrych náuk [magistros optimarum artium] ſpłodźił ModrzBaz 130v, 59, 80, 128v, 133, 136v; SkarŻyw A4, 390; CzechEp 48, 72; ReszHoz 134; To przekłádáiąc bráćiey/ dobrym będźieſz ſługą Chriſtuſá Ieſuſá/ wychowánym w ſłowách wiáry y náuki dobrey ktoreyeś doſzedł. WujNT l.Tim 4/6.

»dobra obrona« [szyk 15 : 1] (16): A dla lepſzey obrony ſiedm zamkow (acżkolwiek grubo á nie ſubthilno) zbudowali każdemu Hethmanowi ieden. MiechGlab 59; Poſtáwiwſzy Romulus miáſto Rzym w dobrey obronie y opráwie/ rádził około tego z dzyadem ſwoim Numitorem/ iákoby Rzecżpoſpolitą [...] poſtánowili BielKron 99, 49, 55, 176v, 179v, 193v (10); BielSat L3; BielSpr 32v; Widząc Krol cżarny/ że zle ná wſze ſtrony/ Vciekł ſie y ſam do lepſzey obrony. KochSz B3v, C; SkarKaz 120a.

praw. »dobre postanowienie [= ustanowienie]« = bona forma, recta institutio Modrz [szyk 19 : 3] (22): LibLeg 11/42; Diar 55; DiarDop 106; GliczKsiąż H5; [Grakus Krok rządził] ták iż zá iego ſpráwą Polacy w dobrym poſtánowieniu byli. BielKron 340v, 199 [2 r.], 200v, 209v; Instituta Dobre poſtánowienie vſtáwy práwá. Mącz 413c; GórnDworz Ev; RejZwierc 31v; ku popráwieniu á dobremu poſtánowieniu porządku w oycżyznie ſwey [ad res domesticas emendandas]. ModrzBaz 11v, 128v, 143; SkarŻyw 403, 456; KochWr 40; Phil P2; RybGęśli C3v; SarnStat 950; PowodPr 21.

»dobra praca, robota« = bonus labor Vulg [szyk 12 : 1] (7 : 6): BibRadz I *5, Sap 3/15; BudBib b3; ZapKościer 1580/10v; SkarŻyw 250; Do Ianá Kochánowskiégo. PRáwieś ſye vkochał w náuce/ y cnoćie: Znáć żeś ſye nie lenił ku dobréy roboćie. PudłFr 12; Máiąc to iuż nápomnienie/ iuż ſię k dobrey pracy mieymy/ obfituy káżdy w miłośći ArtKanc F19v; SarnStat 1079; PowodPr 60; Iáko ſię Apoſtoł weſelił/ mowiąc: Dobrąm robotę zrobił/ biegum dokonał/ wiárym dochował [bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi Vulg 2.Tim 4/7] SkarKaz 8a, 6b, 351a; CiekPotr 64.

»dobre prawo« = bona lex Mącz, Modrz, JanStat; bonum ius Mącz [szyk 17 : 13] (30): Niegdy też [Arystoteles] przymawiał Athenianom że wiele praw dobrich vſtanouiwſzy więcey chytroſci pożywali niżli praw ſwoich. BielŻyw 89; GroicPorz ee2; RejZwierz 1v; BielKron 121v [2 r.], 360; Bonae leges ex malis moribus procreantur, Dla złosliwych vczinków dobre prawá wynaleziono. Bo by nie trzebá żadnych praw kiedyby wſziſtcy ludzie dobrzi byli. Mącz 26b, 126a, 266d; PaprPan Hh2v; Wyznaymyż to przeto/ że rodźićielką naylepſzych praw ieſt Szkołá. ModrzBaz 129v, 99; KochSz B4; Gdźie ma bydź dobrże poſtánowiona Rzeczpoſpolita tám trżebá y práwá dobrego/ y dobrych obyczáiow GórnRozm C2v, A4v, D2, I2, I3v, I4v; ná kſztałt praw naylepſzych w wielu źiemiách Krześćiáńſkich poſtánowionych vſtáwiamy/ áby SarnStat 517 [idem] 927; SkarKaz )(2v; Iednego pánowánie dobrymi práwy opátrzone/ náde wſzytko nalepſze SkarKazSej 690b, 659b, 692a, 697a [2 r.], 697b, 698a, 700a marg.

»lepsze przymierze« = potius testamentum PolAnt [szyk 5 : 2] (7): BudNT Hebr 7/11[22]; Ale to nie idzie zá tym/ áby dla tego/ iż przymierze lepſze y doſkonálſze trwa/ z ćieleſnego práwie w duchowne odmienione/ żeby też y obrzezánie ćieleſne ſtać miáło. CzechRozm 80, 79v, 80, 86, 95, 173.

»dobra rada, porada, poradzenie, naradzenie« = consilium rectum a. salubre a. sanum Mącz; bonum consilium Modrz [szyk 65 : 25] (83 : 3 : 3 : 1): BierEz H4, N2, Ov; FalZioł IV 2c, 58a; Z młodu vcż ſie miernoſci, á wſtrzymania na ſtaroſć mądroſci y dobrego poradzenia. BielŻyw 35; GlabGad P4; pieſn pirwſza/ ieſt o Iezuſie panie naſzym/ iż miał dobrą radę y naukę ludu dawać WróbŻołt D; RejJóz L3v marg; SeklKat Iv; RejKup k6, cc8; HistAl D5v, Ev; BielKron B8, G5 [2 r.]; GliczKsiąż D4v; miłoſć ná tym ſye zámyka áby ieden drugiemu wſzythkiego dobrego życzył/ rády dobrey w potrzebách dodawał GroicPorz mm4, e3v, v3v; RejWiz 29 marg, 31 marg, Cc5; RejZwierz 48v, 91, 108v; OrzRozm T3; BibRadz 1.Mach 4/45; BielKron 82v, 88v, 415v; Mącz 318a, 348d, 366a, 367c; nienawiść nas [...] W Polſzce záślepiłá/ ták iż ku drzwiam dobréy rády tráfić/ ná żadnym Seymie/ żadną miárą nie możemy. OrzQuin E3v; RejAp 200; RejPos 325v; BielSat G3; RejZwierc 41v, 76v, 230; BielSpr 37; WujJudConf 141; PaprPan D2, Ev, Hv, K4, N3, V4; Y owſzem ták ieſt káżde wzruſzenie ſerdecżne/ iż zámyka drogę rozumowi y rádam dobrem. ModrzBaz 7, 80v, 98, 99, 114v, 115 (10); Bo rádę dobrą ſtárſzy y od młodſzych/ gdy dobra ieſt/ przyimuie. SkarJedn 76, 210; KochDryas A2; Oczko 15v; SkarŻyw 334, 353, 397, 484, 509; GórnRozm K2v; WerKaz 276; Consulte ‒ Mądrze, Z dobrąm radą. Calep 247b, 247b; LatHar +++v, 102, 182; SarnStat 124, 285, 930; áby [Bóg] nas wſzytkich wyſłuchawſzy/ dał Duchá rády dobrey ná pomoc wſzytkiemu ludowi Bożemu SkarKaz 657b, 661a, 662a, 662b, 668a [2 r.], 694a (9).

»dobry rozsądek« = rectum iudicium, recta ratio Modrz [szyk 15 : 4] (19): Vręgácż chce rozum mieć/ ále go nie naydzye/ Kto dobrego rozſądku/ ſam do niego zaydzye. BielKom B8v; GroicPorz C2, hhv; GórnDworz Ii7; WujJudConf 251; CzechRozm 234v; Tym ſpoſobem y o drugich wotowániu będźie potym lepſzy rozſądek dawał [rectius postea iudicabit] ModrzBaz 25v, 5v, 7, 24v, 58, 90; NiemObr 15; ActReg 83; GostGosp 1, 18; GórnTroas 5; przyśięgi prawdziwey/ ſpráwiedliwey/ rozważney/ á z dobrym rozſądkiem vczynioney/ nie tylko Bog nie zákázuie/ ále ią owſzem roſkázuie. WujNT 22; SkarKazSej 698a.

»dobry rozum [w tym: być przy dobrym rozumie = compotem rationis exsistere JanStat (1)]« = sana mens Mącz [szyk 45 : 8] (53): BierEz P4; OpecŻyw 111v; Naturalis, matura deliberatio, dobry rozum BartBydg 69v; FalZioł IV 48a; głowa ſucha á okrągła dobry rozum vkazuie GlabGad N4; Brzuch mały á podługowati, vkazuie cżłowieka dobrego rozumu y też obacżnoſci, ſtatecżnika, praczowitego GlabGad P5v, N3, N3v, N6v, N7, O2 (23); KłosAlg A4; MetrKor 59/75; RejKup x3v; Zaśię mu tedy poczną mówić/ aby nadźieię miáł pokiby przy dobrym rozumie był MurzHist O4; káżdy dobrego rozumu cżłowyek wnet to obacży/ gdy cnotę ktora przy chwale Bożey ſtoi v ſiebye vważy. GliczKsiąż E7v, D2, H4, I5v; BibRadz 2.Esdr 10/28, Prov 3/4; Prośił Szcżepan s. Páná Bogá zá nim widząc młodzyeńcá godnego/ áby go racżył lepſzym rozumem oświećić/ y sſtáło ſie ták. BielKron 143; KwiatKsiąż L4v; Mącz 90b, 216b, 367c; RejPos 40v; RejZwierc 8, 93v; PaprPan A3, T2, Hh2; SkarŻyw 552; SarnStat 684, 1248; cnotá nie ma być naięmna/ ále ſpráwiedliwa/ y ſkłonna do tego co P. Bog/ y zakon iego/ y dobry rozum każe. SkarKazSej 670b, 696b.

»dobra rzecz« = bonum Vulg, PolAnt, Modrz; res bona Modrz [szyk 77 : 41] (118): wſzytki rzecży dobrze poznay/ Dobrych śię dzierż á złe puſzcżay. BierEz L3v; PatKaz II 65; PatKaz III 145v; Tego dnia ieſt dobra rzecż, nicz niepoczynac bo to ieſt znamię w ſwey chytroſci y faleſznoſci. FalZioł V 50, V 52; BielŻyw 19; wſzelka rzecż dobra we ſrzodku á w miernoſci zależy. GlabGad E4, A4v [2 r.], K8v, L7v, L8v, N2, N3; Przetho w dobrich rzecżach zwali thę Licżbę [dwoie] ſtarzy mędrci zgodą towarzyſtwa/ y ſpráwiedliwoſćią/ iż ſie w dwoich cżęſćiach kocha rowno rozważonych. KłosAlg A2, A2 [2 r.]; SeklKat P2v; HistAl K4v; A yeſli też nyektorych dobrych rzeczy álbo vitaw źle vżywano álbo vżywáyą/ tedyby ábuſum ſámego okázáć y złożyć/ á rzecz w ſobye dobrą w ſwey myerze y wadze zoſtáwić. KromRozm I O, O marg; BielKom A; GliczKsiąż E2v; Abowiem co Bog rzetzą niedobrą zowie/ to wy dobrą zowiećie? co Bog dobrą tzyni/ tho wy złą tzynićie? KrowObr 221, 116, 214v, 221; RejWiz 62; Bo vrok omylnośći/ záćmiwa dobre rzecży [obscurat bona] Leop Sap 4/12, Prov 14/22; Abowiem ći ktorzy wzgárdzáią mądrośćią nie thylko tę ſzkodę odnioſą iż o rzecżách dobrych nie wiedzą [quod non cognoverunt bona] BibRadz Sap 10/8, I 273v, 1.Mach 14/9; OrzRozm Q2v; vſtáwił też áby żadny duchowny nie był święcon/ ktory nie ma właſnego Tytułu/ y wiele inych rzecży dobrych vſtáwił. BielKron 177v, 151 v, 167, 168, 183v, 186v (11); KwiatKsiąż F, Fv, K3v, Q2; RejAp 77v; Vpor táki/ Rzekł pan Koſtká kthory ſie ku rzecży dobrey ſciąga/ mamy zwáć ſtałoſcią GórnDworz Y3v, E5v, X2, X8v, Ee4; RejPos 142, 201; BiałKat 66, 103v; GrzegŚm 7; RejZwierc 28, 70, 77v, 131, Aaa3v; WujJud 91v, 197; RejPosWstaw [212]; Dáleko ieſt rzecż lepſza káráć niſzli gniew chowáć [quam bonum est redarguere potius quam irasci occulte] BudBib Eccli 20/2[1], C3v; CzechRozm 71v, 224; Ale do praw przydáne bywáią zapłáty y karánia/ áby nimi ludźie bywáli zátrzimawáni w powinnośći ich/ ktorzi z dobrey woli ſwey máło bacżenia máią ná dobre á słuſzne rzecży [qui sponte sua boni et aequi parum sint observantes]. ModrzBaz 70, 1, 8v, 12v, 15, 17 (12); SkarJedn 354; SkarŻyw 261; StryjKron 522, 692; CzechEp 44; Wiele rzecży onych cżáſow/ działo ſię dobrych y pożytecżnych/ ták w náwrácániu niewiernych/ iáko w potwierdzeniu wiernych NiemObr 41, 88; WerKaz 291; KochSob 58; ArtKanc M4; Dźiwna to rzecż ieſt/ ze wy Polacy cudzoźiemcow w rzecżách dobrych náśladowáć niechcećie. GórnRozm G4, C4; ZawJeft 35; ActReg 55; Phil I; LatHar 366, 571, 689, 704; Mniemam tedy to być rzeczą dobrą/dla teráznieyſzey potrzeby/ iż dobra ieſt rzecz człowiekowi ták być [Existimo ergo hoc bonum esse propter instantem necessitatem, quoniam bonum est homini sic esse]. WujNT 1.Cor 7/26, Matth 12/34, 35, s. 607; SarnStat 306; KlonKr D2; PowodPr 3; SkarKaz 84b, 313b, 518a; GosłCast 29; SkarKazSej 695b; KlonFlis D3v.

»dobry sposob« = bona ratio Mącz, Modrz (8): In contumeliam vertere quod alius bene gesserit, We zle obrácáć co kto w dobry ſpoſób cżynił. Mącz 485d, 250b, 347b, 459c; CzechRozm 91; ModrzBaz 14v; SarnStat 1020; káżdemu ſię pánem Zoſtáć, złymli dobrymli ſpoſobem chce. CiekPotr 77.

»dobra sprawa [= ład porządek]« [szyk 39 : 17] (56): y ieſt tho pospolithe prawo wſſędi, Skąnd rząd y sprawa dobra pochodzi ListRzeź w. 20; FalZioł V 7; A tak to ieſt znamię dobrey ſprawy w cżłowiecże gdy kto ma zimne ręce po obiedzie GlabGad K5; ieſt [...] wielé vſtáw potrzebnych a pożytecznych ku dobryi ſprawie poſpolitégo dobra MurzNT 76; Diar 65, 74; GliczKsiąż E4v; GroicPorz v; RejWiz 41v; O Pánie ieſli niedopuśćiſz ſludze twemu/ ábyſmy ſie modlili przed tobą/ á żebyś nam dał náſienie ſercu/ á ſmyſlowi dobrą ſpráwę [et des nobis semen cordi et sensui culturam]/ ſkądby mogł być owoc Leop 4.Esdr 8/6; BibRadz I *3; boć ia thobie inne rzecży wſzytki mogę dáć/ áleć ſzcżęśćia dáć niemogę/ á ſzcżeśćie z dobrey ſpráwy przychodzi. BielKron 258, 9v, 88v, 119, 121, 129 (20); RejPos A3v; BielSat N; RejZwierc 86, 92, 145, 185v [2 r.], 186 (8); BielSpr 26v, 75; PaprPan C4; Z tych rzecży wiele ſię inſzych do dobrey ſpráwy drog náleść może [multae rerum gerendarum occasiones arripi possunt]. ModrzBaz 112, 8v, 123v; niemáią dobrey ſprawy miedzy ſobą/ á znami ieſt Pan Bog/ ktory nas ſpráwuie y rządzi. SkarŻyw 500; BielSjem 33, 36; BielRozm 6; PaprUp A2v; GostGosp 6, 142; z zwiérzchnośći náſzéy tego doyźrzemy/ áby ſzkoły té w dobréy ſpráwie były. SarnStat 201, 594.

»dobra sprawa [= sprawność]« = ars Modrz [szyk 5 : 5] (10): RejZwierz 108v; HErkules [...] ine Kſiążętá y Rycerze męſtwem y dobrą ſpráwą przechodził. BielKron 62; Bacżąc Amurat iego [Skanderbega] ſpráwę dobrą/ vżywał go w wielgich poſługách wſzędzie/ zwłaſzcżá przećiw Grekom BielKron 242v, 259v, 422; GórnDworz Z5; BielSpr 10v, 59v, 71; [Rzymianie] nie ták mnoſtwem żołnierzow/ iáko dobrą ſpráwą á biegłośćią [quam arte et peritia] zwyćięſtwo otrzymawáli. ModrzBaz 112v.

»dobre sprawowanie [czego]« = recta administratio Modrz [szyk 3 : 1] (4): Zá dobrym lepák ſpráwowániem ſądow przychodźi pokoy/ zgodá/ y zdrowie poſpolite ModrzBaz 138; SkarŻyw 321; A iż my dla dobrégo ſpráwowánia rzeczy [pro bene gerendis rebus JanStat 903] y Pańſtw ná rozmáité częſtokroć mieyſcá od źiem przerzeczonych dálekié z potrzeby muśimy odiéżdżáć SarnStat 1119; SkarKaz )(4.

»dobra straż, stroża« (3 : 2): BielKron 20v; przywiedziono przeden dziewkę bárzo cudną/ y zacnego rodu z Afryki/ ktorą kazał ſtrożą dobrą opátrzyć/ áby byłá poććiwie chowána. BielSpr 48, 26; SkarŻyw 249; Byſmy gniew hámowáć y w dobrey ſtraży trzymáć vmieli SkarKaz 314b.

»dobra ustawa« = bonum institutum, regula recta Modrz [szyk 5 : 5] (10): Bo ode dni oycow wáſſych odſtąpiliśćie od dobrych vſthaw moich [a legitimis meis] Leop Mal 3/7; Vſtáwá káżda dobra to w ſobie ma mieć/ áby oná ſłużyłá Rzeczypoſpolitey/ á nie Rzeczpoſpolita ſłużyłá Vſtáwie. OrzRozm N4v; BielKron 171v, 172v; CzechRozm 81; ModrzBaz 5v [2 r.], 62v, 63v; GórnRozm L3.

»dobra wiadomość« [szyk 2 : 1] (3): prziſyągam [...] vkazacz granicze [...] podle moiey nalieypſchei wiadomoſczi nyeboyancz sye zadnego roskazanya MetrKor 61/35; GroicPorz aa3v; przypominam rzeczy té/ których lepſzą wiádomość niż ia mieć raczyſz OrzJan 122.

»dobra wiara« = prawdziwe wyznanie [szyk 34 : 11] (45): pocżkáy Iezuſie [mówili licemiernicy] przewrátzáles wiarę dobrą/ powiedáles naukę zákonowi przeciwną. OpecŻyw 108; WróbŻołt D5v; ledwe by mi byłá myſl moiá wdobrey wierze wytrwáłá. RejPs 39v, 17v, 90v, 116, 136, 136v, 147v, 170; RejJóz K; SeklKat L4v; RejKup e5v, m7v, r2, r3v; Nyemowyęć ya iżeby dla wyáry komu co brano/ ále iż dla bránya ſtárey á dobrey wyáry przodkow ſwych odſtępuyećye. KromRozm I A4; MurzHist N3v, P2; LubPs C3v marg; Day [...] w dobrey wierze ſkonanie/ a pośmierćy na wieky ſtobą krolowanie. SeklPieś 16; BibRadz I 196a marg; BiałKat 26, 153v, 288v, 336, 386; Ktore [uczynki] ieſli w kim dobre będą: tedy ſą iednym pewnym świádectwem wiáry iego dobrey. CzechRozm 214; Wſzakże poſłom onym Pan Bog ná ich proſtotę y dobre ſerce pátrząc/ zbłądzić nie dopuśćił/ dobrą S. Kátholicką wiárę przyięli SkarJedn 228, 158; SkarŻyw 59; CzechEp 60, 173, 370; ReszHoz 134; záwſze rozumiano/ że ſię tám nayrychley zádáne wierze chrześćijáńſkiey rány polecżyć mogły/ gdźie wiárá dobra żadney klęſki/ áni vſzcżerbienia nigdy nie ćierpiáłá. ReszList 191, 184; Calep 470b; Dźiękuię tobie/ żeś mię/ proſzek nikcżemny/ racżył przez kąpiel Chrztu S. od grzechu pierworodnego ocżyśćić/ wiárą dobrą opatrzyć LatHar 566, 100, 428, 643; WujNT 791; PowodPr 57 marg; SkarKaz 278b.

»dobre wychowanie« [szyk 27 : 9] (36): Tego ieſzcże trzeba w nowým panie/ Abý býło dobré wýchowanié KlerPow 10; Wſzákże dobre wychowánie/ Zá wielką rzecż cżłeku ſtánie. BielKom nlb 6, B5, C4; A bowim śiłá ná tym záprawdę należy/ kiedy kto dobrem wychowániem á ćwicżeniem ieſt vſpoſobion GliczKsiąż A3v, A3, A3v [2 r.], A4, E4, E6 (14); Disciplina efficax ad rite vivendum, Nauká á dobré wychowánie yeſt wielmi pożiteczne ku cnotliwemu życiu Mącz 115b; GórnDworz D2v, Gg4; RejZwierc 7v; BiałKaz I3; SkarŻyw 143, 153; ReszHoz 129, 137; GostGosp 155; Nie rodzą ſię z mądrośćią: ále iey nábywáią od rodźicow/ y z dobrego wychowánia. SkarKaz 420a, )(3v, )(4, s. 420a, 420b [2 r.]; CiekPotr 52; SkarKazSej 660a.

»dobre (wy-, z-)rozumienie« [szyk 16 : 4] (20): GlabGad E2; Ku lepſzemu wyrozumieniu tego/ Figurę z liniami obacz. KłosAlg D; MurzOrt B3; KromRozm III B6v; Náuká w ktorey ſie kto obyeráć chce/ potrzebuye dobrego wyrozumienya y vmyſlu á chući GliczKsiąż 15; LubPs kt; ſobie vprośimy ku lepſzemu zrozumieniu podpárcie á wſpomożenie Duchá s. RejPos 1; GrzegŚm 54; WujJudConf 74; RejPosWstaw [1432]; CzechRozm 13, 62; ktore z ludzi piſmo ieſt/ á ktore z Bogá: ktore iego rozumienie dobre/ á ktore fałſzywe: to podległo rozſądkowi kośćielnemu y żywey Ewánieliey SkarŻyw 364; CzechEp 150, 340, [402]; ActReg 143; WujNT przedm 20, 21, 29.

»dobre wyznanie« = bona confessio Vulg (4): Opowiedam tobie przed Bogiem ożywiáiącym wſzytko/ Ieſuſem Chriſtem/ ktory oświádcżył przed Pontſkim piłatem dobre wyznánie BudNT 1.Tim 6/13, 1.Tim 6/12; wyznałeś dobre wyznánie [confessus bonam confessionem] przed wielą świádkow. WujNT 1.Tim 6/12, 1.Tim 6/13.

»dobry znak« = bonum signum JanStat (8): LibLeg 10/70, 11/27; BielKron 27; ſtaw natim mieiſcu dal barzo wielki vſipac/ yednak ktoby niewierzel dobre znaki tego áwlaſne obatzi. PaprUp E4; Calep 246b; Tedy ſąd ma ſkazáć y poſłáć vrzędniki Ziemſkié do tego należącé: á która ſtroná przed nimi lepſzé y znácznieyſzé znáki vkaże [...] tedy tám máią bydź czynioné gránice SarnStat 472, 464, 1176.

Szeregi: »lepszy i doskonalszy« (8): Oto tu prorocztwo iż ofiary ſtarego zakonu miały vſtac, abowiem w nowym zakonie lepſza y doskonalſza ofiara przyſzła WróbŻołt Q4; kſtałt Krztu ś. y ſpoſob nalepſzy y doſkonálſzy być rozumiemy ten/ ktorym Pan Chriſtus ſam ieſt od Ianá ś. okrzcżon WujJudConf 167; CzechRozm 71v, 80 [2 r.], 92v, 173; CzechEp 48.

»dobry i dostateczny« (1): [ustawiamy] áby káżdy Vrzędnik źiemſki [...] w oney źiemi/ która ſwóy Sąd źiemſki ma/ był ośiádły. Wyymuiąc z tego tylko Woiewody: którzy w któréykolwiek źiemi onégo Woiewództwá będą mieli ośiádłość/ zá dobrą y doſtáteczną ma bydź rozumiáná. SarnStat 72.

»dobry, (i) mądry« [szyk 1 : 1] (2): CzechRozm 98v; Teſáloniceńſcy/ z dobrym vważenim/ y mądrym doświádcżenim [...] doználi tego/ iż nie były powieśći ludzkie/ ále prawdźiwe ſłowo Boże NiemObr 89.

»dobry a (i, albo) (nie)słuszny« (4): MetrKor 37/4; twarz y cżoło łaczno ſie przemienić może/ á to według wzruſzenia namiętnoſci cżłowiecżey ku dobrey albo też nie ſłuſzney rzecży GlabGad N3; Szedł potym do Delfu pytáć bogá Apoliná/ dobreli práwá á trwáłe vſtáwił w oycżyznie. Ktory odpowiedzyał/ iż dobre y ſłuſzne BielKron 121v; ModrzBaz 70.

»(nie) dobry, (i, ani) pewny« [szyk 7 : 1] (8): KromRozm I L4; Gdyż ten pirwszy reces piotrkowski chocieśmy ji mieli za dobry i za pewny dosyć jednak tak bezpieczny nie był, aby glozowan być nie miał od MW. DiarDop 118; GroicPorz aa3v; UstPraw Iv; RejPos 350; Co się ticze reguly, ktorąs mi V m napisal, abych iej ſtrzegl in wertendo, ieſt barzo dobra i pewna. KochList 2; CzechEp 7; ZapKościer 1586/68v.

»dobry i porządny« (3): CzechEp 103; SarnStat 443; [bez rozumu przyrodzonego] żadna ſpráwá dobrą być y porządną nie może. SkarKazSej 658a.

»dobry, (i) pożyteczny« (12): KromRozm II b; KromRozm III D3 marg; GliczKsiąż A; tá nauká ktorąś w. m. dał/ ieſt dobra/ y pożythecżna GórnDworz Iiv; BielSpr 22; CzechRozm 84v; Y niemáſz/ iáko to pogáńſki rozum znał/ lepſzego y pożytecżnieyſzego rządu/ miedzy ludzmi nád Monárchią SkarJedn 55; niech przodek wdobrych vcżynkách máią ktorzy Bogu wierzą. toć ieſt dobre y pożytecżne. SkarŻyw A2; NiemObr 41; WerKaz 276; Phil I; LatHar 661.

»dobry, (i) prawdziwy (a. prawy)« [szyk 5 : 2] (7): SeklWyzn c3; [kościół] nas ſpráwuye/ ktora zła á omylńa/ ktora dobra y prawdźiwa náuká KromRozm III L5; SkarŻyw 389; CzechEp 72, 89; OrzJan 26; wiárá bez vczynkow ieſt práwa y dobra wiárá: ále do zbáwienia niepłatna y nie pożyteczna. WujNT 791.

»dobry i przystojny« (2): SkarŻyw 538; Y dáleko ieſt lepſzy y przyſtoynieyſzy ſtáry porządek Ewángeliy/ od czáſow Apoſtolſkich w kośćiele záchowány WujNT 396.

»dobry a (i) sprawiedliwy« = iustus et bonus Vulg [szyk 2 : 1] (3): MurzHist L4; WujNT Rom 7/12; tym ktorzy dobre y ſpráwiedliwe Práwá ſtáwią/ ieſt błogoſłáwieńſtwo. SkarKazSej 697a.

»dobry i (a) własny« [szyk 4 : 1] (5): Widzę iż te mieyſcá dobrym á właſnym ich wyłożenim oſtáć ſie beſpiecżnie mogą CzechRozm 144v; PaprUp E4; WujNT przedm 22: SkarKaz 608a; Przyrodzony ſpoſob ieſt w ćiele/ áby iedná głowá rządźiłá: ták też w Rzeczypoſp: przyrodzona y nalepſza y nawłaſnieyſza rozumowi ludzkiemu ieſt Monárchia ábo iedynowładztwo/ y rząd iednego. SkarKazSej 689a.

»dobry a (i, abo) zacny« (3): KwiatKsiąż F; Bo to wolno było iemu [Bogu] on [zakon Mojżeszowy] odłozywſzy/ lepſzym y zacnieyſzjm ſpoſobem ludzi ku żywotowi wiecżnemv prowádzić. CzechRozm 91; ModrzBaz 123v.

»(bądź, i, tak itp.) dobry, (a(l)bo, i, a, jako i itp.) zły« [szyk 15 : 15] (30): BierEz L3v; GlabGad A4v, L7v; KłosAlg A2; Czytánye á gadánye o wyerze/ yákye dobre álbo złe. KromRozm I N2 marg; GliczKsiąż D4; BielKron 333v; RejPos 317 marg; Bo ieſt nieiáki ſpoſob żyćia/ áni ták dobry/ żeby tych rzecży po śmierći nie potrzebował áni ták zły/ żeby mu te rzecży po śmierći pomoc niemiały. WujJud 202v, 43 [2 r.], 202v, 216v, Nn4v; Wcżym ieſli ſię nie zgadzamy/ wiáry iedney nie będzie. A dwie ſobie rozne być dobre nie mogą: álbo tá dobra/ á oná zła: álbo tá zła/ á oná dobra. SkarJedn 349; StryjKron 522, 692; Prżeto iakom pierwej powiedźiał/ y bárżo dobry/ y bárżo zły/ to ieſt Státut. GórnRozm C4, A2v, B4; Calep 470b; RybGęśli C3v; WujNT przedm 18; KlonKr D2; SkarKaz 6b, 84b; CiekPotr 77; SkarKazSej 701b; PudłDydo B4v. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 5 r.].

W użyciu przysłówkowym [skostniała forma N sg f] (10):

Frazy: »dobra, (na)lepsza jest« = bonum a. melius a. optimum est Vulg [szyk zmienny] (3 : 2): Lepſſa tedy ieſth być dwiemá ſpołem/ niż iednemu [melius est ergo duos esse simul quam unum] Leop Eccle 4/9; Boć nie dobra ieſt odeymowáć chleb ſynom á miotáć pſom. WujNT Mar 7/27; Abowiem nalepſza ieſt ſerce vtwierdźić łáſką/ nie potráwámi WujNT Hebr 13/9, Matth 15/26, 1.Tim 2/3.

»dobra, lepsza by to była« [szyk zmienny] (1 : 1): Dobraby to byłá co mowiſz/ gdybyś to mogł z ſłowá Bożego pokázáć/ że go wzywáć mamy CzechRozm 200v, 228.

»nalepsza to« [szyk zmienny] (3): Lecż to mnieyſza gdy ſie kto/ ſwymi przodki ſzyrzy/ Nalepſza to gdy ſie kto ſwą cnotą opierzy. RejZwierz 85v; IZ cżęſto choroby ná ludźie Pan Bog zá grzechy dopuſzcża [...] nalepſza to/ od ſumnienia lekárſtwo duchowne zácząć. LatHar 647, 50.

[»dobra nasza« = salva res a. spes est, bene ac feliciter evenit, bene habet Cn: rzekł [minister]: że ia przedśię przy ſwym wyznániu ſtoię [...] RAD. [= ks. Radzymiński:] Dobra náſzá/ że ćię iuż ná vporze widźimy. PrzylDysp 93.]

Wyrażenia przyimkowe używane na oznaczenie wiarygodności lub upewnienia [przeważnie w tekstach lub użyciach prawniczych; przymiotnik w comp (61)] (62):»dla lepszej (krzepkości i) mocności« (2): a thak ya dlya lepschey krzepkoſczy y mocznosczy mam wola na tho obrawſchi od dworv swego czlowieka ktorego dobrego, y mam pyſſacz do Sandziaka Bialahrodzkiego LibLeg 10/61, 6/80.

»ku lepszemu objaśnieniu« [szyk 1 : 1] (2): obiecował [PanBóg] záwżdy poſyłáć Duchá ſwego ſwiętego ku lepſzemu obiáſnieniu Boſtwá ſwoiego RejAp 2v; SarnStat [1023].

»dla, na, ku lepszej pamięci« (7 : 2 : 1): Powiedzże mi o cżymći ieſzcże ſie myſl kręći/ Abychći wżdy co przywiodł ku lepſzey pámięći. RejWiz 35v, 155; Ale żeby to ſkończenie świátá káżdemu ná lepſzey pámięci było: krotkiemi ie rymámi Polſkiemi wypiſuię. LeovPrzep Fv; RejPos 4, 11, 24v, 27v, 34; Summá s tego liſtu Páwłá ſwiętego dla lepſzey pámięći krotko zebrána. RejPosWstaw [223], 44.

»dla lepszej, dobry pewności (a. upewnienia)« (14 : 1): ktory zaklad strony prziięly dobrowolnye a dla lepssey pewnosczi ranczyly ZapWar 1550 nr 2665; A potym możeſz pomazowatz tym lekarſtwem/ dla ſepſzey pewnoſtzy FalZioł I 4b, IV 45d; otośmy WM przynieśli spisek ten ktory nam od WM jest podan [...] nieco w nim dla lepszego upewnienia poprawiwszy. Diar 38; GroicPorz 1v; BielKron 199v, 206v, 408v; BielSat L4v; RejZwierc 196v, Aaa; CzechRozm 129v; dla pewnoszy [!] dobry y liepszy wiary dalismy to w kxęgy nasze w piszacz ZapKościer 1583/39v; BielSjem 28; KlonFlis E.

»na lepsze poświadczenie« (1): iż o niej [o obronie] radzi mowić będziem, a na lepsze tego poświadczenie w spisek ten, na ktorychmy się o odłożeniu egzekucyji a upewnieniu sejmu przyszłego z WM zgodzili, wpisać dozwolili. Diar 40.

»dla lepszego potwierdzenia« (1): dlia liepſzego potwierdzenia Contractu thego, wkxięgi vrzędowe wwieść thęn Contract ZapKościer 1580/14.

»dla lepszej sprawiedliwości (i prawdy)« (2): nathom dlia lepsey spraviedlivosczi hy prawdi pieczącz swoią ktemv listhu przilozilem ZapWar 1537 nr 2494; BielKron 321v.

»dla lepszej sprawy i zgody« (2): MetrKor 59/76v; A dla lepſzey ſpráwy y zgody w ſzácunku tem/ może być iáko ná Trybunale poſtánowienie GrabPospR L4v.

»na lepsze świádectwo, dla lepszego świadectwa, ku lepszemu świadectwu« = in evidens testimonium JanStat (4 : 3 : 3): a dla lepſchego ſwyadecztwa y abi ſye wſzytky rzeczi wipelnyly pyeczeczy swe wlasne przilozylyſmi LibLeg 11/109; ZapWar 1549 nr 2657, nr 2658, 1550 nr 2665; Ku lepszemu swiadectwu rękąm swą ten List podpisał y pieczęc swą do niego przyłozył. ActReg 76; SarnStat 129, 1003, 1025, 1028, 1128.

»na lepsze świadomie« (1): A Nalepſze szwyadomye spolne pyeczanczy są przilozyly y nyekthorzy syą są podpiſaly. LibLeg 6/119.

»dla lepszej wiary [= pewności], ku lepszy wierze, na lepszą wiarę« (13 : 1 : 1): Ná kthorey rzeczy lepſzą wiárę y świádectwo Pieczęć Vrzędu mego ieſt przyćiſnioná GroicPorz p2v; y powiedzyał im Aaron wſzytki ſłowa Páńſkie/ a dla lepſzey wiáry cżynił znáki przed nimi. BielKron 29, 214v; BielSpr 42, 43; y slubyeli vczyewyemy a dobremy slowy trzimacz te articuli [...] a ku lepſzi wyerze a ku poczwyerdzyenyu temu Dali ſzobyę wxzegi wyeſcz ZapKościer 1586/64v, 1580/14, 1582/33v, 1583/37v, 39v, 1586/68v (9); SarnStat 876.

»dla lepszej wierności« (1): y dla lepſzey wyernoſczy kv onemv lyſtv y pyeczecz ſwoye przilozylem y dalem ten lyſth moy panom waſchim LibLeg 11/107v.

c. O przedmiotach: odznaczający się należytą jakością, gatunkiem; bonus Vulg, PolAnt; pulcher Vulg; probus Cn (800): O gárdłáſmy ſie [lisięta] wſpieráły: Kożdy ſwoie lepſze mnimał BierEz M2, M2, L4v; Nagotuycież téż motznych powrozow/ ij dobrych lańtzuchow abyſcie go dobrze związali OpecŻyw 85; niebędątz świadom dobrich goſpód/ ſtanąłeś v tak niedoſtatecżnego a niepowolnégo goſpodárza? ForCnR B2v, A2; HistJóz B3v; bracziei Gotharthovy y Pawlovy prziydzye vydzielicz thak viele y thak grunthu dobrego gdzie sye bracziey rzeczoney podobacz bendzie. ZapWar 1550 nr 2666, 1532 nr 2415; Wezmi [...] Cinamonu dobrego cżtyrzy łoty/ ſpiki nardowey/ muſzkatowego kwiathu FalZioł V 76v, III 35a, IV 45c, V 24v, 39v, 62v (17): BielŻyw 70; MiechGlab nlb 9; Item kſzyazączyu Slowaczkyemu vkradl trzi koſſulie dobre zezlothem LibMal 1548/143, 1543/70, 1544/91v, 1545/104, 1554/183v, 184; RejRozpr D2; RejKup k6, X; HistAl H2; málarz co ma dobre fárby ná málowányu chramye/ á obrázow nye dobrze ſtáwya/ imyę ſwe tráći y vpuſſcża. GliczKsiąż P8, I4v, M8v; RejWiz 150v; lepſze ſą pierſi twoie/ niżli wino/ woniáiące máśćiámi nalepſſemi. Leop Cant 1/2, Ex 3/17, Deut 1/25, 35, 4.Reg 3/25, Sap 18/3, Ez 27/18; RejFig Ccv, Dd6v; RejZwierz 84v [2 r.]; abyſćie ſię oſiedźieli w źiemi dobrey y zoſtáwili ią w dźiedźictwo potomſtwu ſwemu ná wieki. BibRadz 1.Par 28/8, Gen 47/11, Eccle 7/12; Hál miáſto nie dáleko Inſzpurku/ gdzie dobrą zbroię cżynią/ támże y Sol wárzą. BielKron 287; więcey ſie my w żeleźie dobrym kochamy niż w złoćie BielKron 352, 17v, 54v, 95 [3 r.], 99v, 294 (32); KwiatKsiąż O2; KochSat A4; Medicata ficus, Figowe drzewo/ nieyáką nauką ták vlieczone że lepſze figi rodźi. Mącz 212c, 114a, 125d, 206c, 214c, 294c (8); Prot C4, D4; SienLek 80v, 83v; ktorzy fáłſzuią cżerwone złote/ poſpolicie im dáią táką fárbę/ iż ná poźrzeniu ieſzcże ſie lepsze zdádzą/ niż dobre. GórnDworz Q6; owo prożna by robothá byłá/ kiedyby ktho ná ſzcżyrym piaſku poſiał dobrą pſzenicę GórnDworz Kk2; piękny kwiát ná drzewie znákiem ieſt dobrego owocu GórnDworz Ll5, E5v, L5v, S8, Kk2, Mm5v; áż do dźiſieyſzego dniá prze żáłość nie braliſmy ná ſie lepſzego odzienia. HistRzym 21v, 34v; Ieſli dobra ſaletrrá/ będzie s niey proch cżyſty. BielSat N3, Cv, N3 [2 r.]; RejZwierc 15v, 17v, 21v, 41v, 103 (9); BielSpr b2v, 22, 65v, 72v [2 r.], 73 [6 r.], 73v; Y (záś) záſnął/ y ſniło ſię mu powtore: áno ſiedm kloſow wychodziło z iednego zdzbłá pełnych y dobrych [septem spicae ascendebant in culmo uno pingues, et pulchrae] BudBib Gen 41/5, Gen 41/24, Ex 3/8, Deut 1/25, 4/21, 22 (13); Strum Fv, K, Kv, M, Mv (16); CzechRozm 198v [2 r.]; PaprPan O2v, Z; ma Vrząd pilny dozor mieć: rzecży z inąd przywieźione ieſli ſą dobre oględowáć [rerum aliunde advectarum bonitatem cognoscere]/ cenę im vſtáwiáć ModrzBaz 34; nie gáni hándlu tych/ ktorzi kupuią tákowe rzecży/ ktore záśię vcżyniwſzy ie pracą ſwą y dowćipem lepſze/ przedawáią ModrzBaz 34v, 110, 119v, 121; Oczko 8v, 9v; SkarŻyw 135, 161, 500; ZapKościer 1580/5, 7; StryjKron 31; W ktorym woźie gdyby rowno y zgodnie wſzytkie kołá nie biegáły/ nie byłby woz dobry. CzechEp 306, 224 [2 r.]; KochMRot B; ReszList 163, 172; WerGośc 251; BielSjem 20, 24, 39 [3 r.]; BielRozm 17; Vkażeć rozmáite futrá/ cżarne bobry/ Choćia drogo ſzácuie/ rzadko ktory dobry. BielRozm 17; GórnRozm B3, K, L3v [2 r.]; Calep 1151a; Siáno ma bydź ſprzątniono przed żniwy/ kto chce áby dobre miał. GostGosp 104, 8, 20, 90, 104 [4 r.], 108 (14); GostGospPon 170; WyprPl A4v, Bv, B2 [2 r.]; LatHar 467; RybGęśli B; Záſię podobne ieſt kroleſtwo niebieſkie człowiekowi kupcowi/ ſzukáiącemu dobrych (marg) ábo pięknych. G. (–) pereł [bonas margaritas]. WujNT Matth 13/45 [przekład tego samego tekstu LatHar 467]; JanNKar A4; dosyć ieſt ná Mechániká proſtaká, że on vczyni lutnią dobrą, á drugi czyiá to ieſt profeſsia, niechay ná niéy gra. SarnStat *7v, 380, 657, 668; GrabPospR L; KmitaSpit C4; SkarKaz 121a, 350b, 352a, 420b, 611b; CiekPotr 53; PaxLiz E2v; SkarKazSej 695a; Jeſli kto w dobrey ſukni y z bogátym trzoſem: Nád tym długo ſzermuie dzwonkiem y kutaſem. KlonWor 48.

W przeciwstawieniach: »podły ... lepszy« (1): gdy iey ſzáty dobre poſłano/ bráłá od vbogich śioſtr podłe/ á im lepſze one dawáłá. SkarŻyw 161.

»zły ... lepszy« (2): RejZwierc 84; Bráćie/ widzę iſz maſz złą ſuknią. wezmi tę lepſzą odemnie SkarŻyw 134.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) armata, brant (2), broń (2), cynamon (2), dom (4), droga (2), drzewo (drwa) (5), gospoda (6), grunt (9), korzenie (4), koszula (3), łoże, miecz (2), odzienie (3), owoc (6), perła (2), pościel (3), proch (6), rola (10), siano (2), suknia (6), sukno (3), szabla, szata (7), szczep (2), strzelba (3), zboże (2), zbroja (9), ziemia (30), żelazo (2), żyto; dobry barzo (5), prawie (2), śrzednio, tak(o) (2); daleko lepszy.

Przysłowia: Dobra iabłoń płonek nie vrodzi KlerPow [6].

Bo ſnadź to nalepſze pierze/ Kto ſie w ſwey zacnośći ſzyrzy RejPos 358.

Niepotrzeba wiechy wybornemu winu/ á ſama ſie rzecż dobra chwali FalZioł +2v; ModrzBazBud ¶5.

Kotká ktora dobrą ſkorę ma/ będźie obłupioná. March1 A3; March3 V.

Poſpolicie dobry ſzcżep/ dobry owoc rodzi RejZwierz 74v; PaprPan Dd2.

Złotá ogniem probuią/ Gdźie dobre bydź cżuią. CzahTr I.

Wyrażenia: »co (na)lepszy« (11): w tichże leſiech, ogniſka rozdzielone według domow y rodzaiow na ktorich palili ciała vmarłe z konmi, z ſiodły, z ſzatami czo lepſzymi. MiechGlab [90]; LibMal 1553/175; Tákże y ze wſzytkich dochodow ſwych co nalepſze oddaćie Pánu zá ofiárę [ex omnibus donis vestris elevabitis elevationem domini]/ áby byłá poświęconą. BibRadz Num 18/29; BielKron 33v; SienLek 7; Sieſtrześ oddał co lepſze grunty y klenoty HistLan A4v; HistRzym 45v; RejZwierc 84; BielSpr 68; Iozáphát w co nalepſzą/ zbroię ſie przybirał/ A Acháb też krolewſki/ vbior s ſiebie zbirał HistHel D2v; SkarŻyw 249.

»dobra rzecz« [szyk 6 : 5] (11): FalZioł +2v; Item zeznal yſz zmlodoſczi ſwey vzdi koſſulie ſzuknye y ynne rzeczy dobre kthorech ſzyą kolwyek mogl dorwacz kradl LibMal 1545/109; BibRadz Matth 13/48; OrzRozm Ov; BielKron 63v; Instructus paterfamilias, We wſzelkie rzeczy dobre opátrzony goſpodarz. Mącz 423a; Wodzowie biorą więcżſzą cżęść [łupu]/ odłożywſzy pierwey co lepſze rzecży Carzykowi ſwemu. BielSpr 68; ModrzBaz Bud ¶5; MWilkHist Cv; ActReg 63; GostGosp 132.

Szeregi: »lepszy i cudniejszy« (1): Bo ácżći ieſt dobre ſrebro ſámo przez ſię/ ále lepſze y cudnieyſze kiedy będzie pięknie pozłocono. RejZwierc 148.

»dobry i nienaruszony« (1): áby miał ná pilnem bacżeniu rzecży ktore przywożą y wywożą: áby doglądał/ ieſli ſą dobre y nienáruſzone/ á cenę iym vſtáwiał [res ... quae importentur ... observet, earum bonitatem exploret, modum et precium constituat]. ModrzBaz 33.

»dobry a prawy« (1): Nardus Pistica in Bibliis latine fidelis, Dobra á práwa Spicá nárdy. Mącz 241a.

W przen (123): RejPs 85v; Synu od młodośći twey bierz náukę/ á aż do ſſedźiwośći najdźieſz mądrość. Iáko ten ktory orze/ y ten co ſieie/ przyſtęp do niey/ á cżekay dobrych owocow iey [et sustine bonos fructus illius] Leop Eccli 6/19; gdzieby ſie náydowáli tácy Alchimiſtowie ludzi/ iáko ſie náyduią cżerwonych złotych/ mogł by to kto rozumieć/ żeś w. m. fáłſzywy/ gdyżeś ieſt dobrze z lepſzego y z iáſnieyſzego złotá/ niż ktory iny. GórnDworz Q6v; Iákub Glinká Podſtárośći ná Podháicach. WIerz mi to dobra Glinká nie máże nikogo/ Stoi zá piękny Szmárag co go płácą drogo PaprPan G4; Tedy wſzytká rádá płákáłá/ á mowili: práwać corká Antygonowá y Eufrázyey: práwy narod twoy Ceſarſki: dobrego korzeniá dobra roſzcżká SkarŻyw 225, 208 [2 r.].
a) W metaforyce przypowieści ewangelicznych i aluzjach do tych przypowieści; bonus Vulg, PolAnt (115): Y iuż też on złoſnik náśiał był miedzy dobrą pſzenicę kąkolu nieużytecżnego. CzechRozm 184v; ReszList 183; Pátrzę z pilnośćią po świećie ſzerokiem: Co godno chwały/ á co ſie nie godźi: Gdźie źiárno dobre/ gdźie ſie kąkol rodźi. GrochKal 3.

W przeciwstawieniu: »dobry ... zły« = bonus ... malus Vulg, PolAnt (38): KromRozm III C7v; BielKron 88v; Abowiem żadnym obycżáiem dobre drzewo nie może s ſiebye podáć złego owocu: á tákyeż złe drzewo dobrego owocu. RejPos 187, 186v [3 r.], 189v marg; WujJud 130; Nie ieſt bo dobre drzewo/ czyniące owoc zły. Ani drzewo złe/ cżyniące owoc dobry. BudNT Luc 6/43; Bo gdźieć będźie zła y bezbożna wiárá/ tedyć też pewnie nigdy z śiebie owocow dobrych nie wypuśći. A gdźie też dobra y z Bogá będźie/ koniecżnie złych nie wyda. CzechEp 57; ReszList 183; WujNT Matth 7/17 [2 r.], 18 [2 r.], 12/33 [2 r.], s. 52 [2 r.], Luc 6/43 [2 r.] (15); SkarKaz 352a.

Wyrażenia: »drzewo dobre« = arbor bona Vulg [szyk 11 : 5] (16): ktorzi ſą przod drzewé dobrim/ tich owoć będzie dobri SeklKat M; KrowObr 59, 61; Zywy kośćioł ieſt gdy ná kſztałt dobrego drzewá podawa owoce dobre BibRadz II 135d marg; RejPos 186v [2 r.]; BudNT Luc 6/43; Tákći wſzelkie drzewo dobre/ owoce dobre rodźi: á złe drzewo/ owoce złe rodźi. WujNT Matth 7/17; Ná woley to ieſt káżdego/ mowi Auguſtin ś. ábo obráć co ieſt dobrego y być drzewem dobrym; ábo obráć co ieſt złego/ y być drzewem złym WujNT 52, Matth 7/18, 12/33, s. 52, Luc 6/43, Yyyyy2v [2 r.]; Z dobrego drzewá ten zły robak rośćie/ ktory to ſámo drzewo vczynkow dobrych pſuie. SkarKaz 352a.

»dobre nasienie« = bonum semen Vulg, PolAnt (24): przypodobané ieſt króleſtwo niebieſkié człowiekowi (marg) rośiewcy dobrégo naśięniá (—) ktoryto śiáł dobré naśięnié na roli ſwoiéy MurzNT Matth 13/24, Matth 13/27; Ten ktory rozſiewa dobre naſienie: ieſt ſyn cżłowiecży. A rola: ieſt tento ſwiát. A dobre náſienie: toć ſą ſynowie kroleſtwá Leop Matth 13/37-38, Matth 13/24, 27; BibRadz Matth 13/24, 27, 37, 38; A tu w Ewányeliey vſłyſzyſz/ iż Pan záwżdy ſie o to ſtárał/ áby ſie tu było mnożyło dobre naſienie narodu ludzkiego/ á ktemu y náuki iego. RejPos 52, 51v, 52, 52v, 53; BudNT Matth 13/24; SkarJedn 341; SkarŻyw 372; tá ſámá ieſt prawdziwa Ewángelia/ ktorą Apoſtołowie y ich potomkowie w kośćiele rozśiali y ſzczepili: A inne poślednie/ oney pierwſzey przećiwne (pośiane od nieprzyiaćielá ná dobrego naśienia záduſzenie) ſą haeretyckie y fałſzywe. WujNT 652; Matth 13/24, 27, 37, 38.

»owoc dobry« = bonus fructus Vulg [szyk 21 : 18] (39): KlerPow 3; SeklKat M; MurzNT Luc 3/9; ábyś był takieſz iáko gi obras/ ſuchym y ſprochniáłym drzewem/ bes żadnego owocu dobrego/ ábyś był pothym wyćięty y w ogień wietzny wrzucony. KrowObr 114v, 59, 60, 206v; mądrość ktora ieſt zwierzchu/ napierwey tedy ieſt wſtydliwa/ potym ſpokoyna/ ſkromna/ vmowna/ z dobremi zgodliwa/ miłoſierdzia y dobrych owocow pełna/ nie poſądza/ y bes obłudnośći. Leop Iac 3/17; RejZwierz 74v; Zywy kośćioł ieſt gdy ná kſztałt dobrego drzewá podawa owoce dobre BibRadz II 135d marg, II 27b marg; EZechiaſz ſyn Acháſow krolował nád Iudą w Ieruzálem lat XXIX. dobry owoc ze złego drzewá był BielKron 88v; RejAp 173v; Owocze złe y dobre Prorokow fáłſzywych iáko poznáć. RejPos 189v marg, 156v, 186v [3 r.], 189v; WujJud 130; BudNT Luc 6/43; CzechRozm 257v; PaprPan Dd2v; CzechEp 56, 57; bo dobre vcżynki z wiárą Lutherſką walcżą/ iáko ogień z wodą nie mogą być weſpołek: iáko [...] ná złym drzewie dobry owoc ReszList 183; WujNT Matth 3/10, 7/17, 18, 19, 12/33, s. 52 (10); SkarKaz 84a, 312b; Zoſtáią tedy [heretycy] iáko ogrod bez wody/ y rola bez deſzczu/ rodźić owocow dobrych nie mogą. SkarKazSej 687b.

»dobre ryby« = boni pisces Vulg (4): W śyeći też dobre y złe ryby/ áż do wywleczenya ná brzeg/ to yeſt do ſkończenya ſwyáthá/ yáko pan ſąm wykłáda KromRozm III C7v; WujJud 130; WujNT Matth 13/48, Zzzzz2v.

»dobra ziemia, rola« = bona terra Vulg [szyk 17 : 12] (26 : 3): On lepák który ieſt na dobryi źięmi zaśiany/ tenći ieſt/ który słucha słowa i rozumié ié MurzNT Matth 13/23; Aby nigd niemniemáł/ żeby kto był dobrą źięmią/ piérwyi niſzby ſłowo pańſkié vſłyſzáł i wyrozumiáł MurzNT 66, 66 [5 r.], 138v; A drugie [nasienie] vpádło ná dobrą źiemię: á wſzcżedwſzy vcżyniło owoc ſtokrotny. Leop Luc 8/8, Matth 13/23; BibRadz Mar 4/8, 20, Luc 8/8, 15; RejPos 62v [2 r.], 64v; BudNT Matth 13/23; SkarŻyw 13, 28; ále ná prawdźiwey chrześćiiáńſkiey Apoſtolſkiey/ świętey/ powſzechney/ Rzymſkiey wierze/ iáko ná dobrey roli [...] dobre vcżynki rość muſzą. ReszList 154; ArtKanc K18; WujNT Matth 13/8, 23, Mar 4/8, 20, Luc 8/8, 15; SkarKaz 312b.

α. O zwierzętach; bonus Vulg, Modrz (70): iżem kupić chćiał: Co bych nálazł wybornego/ Sługę álbo oſłá dobrego BierEz A4; BielŻyw 43; MiechGlab 22; LibLeg 11/141; Yáko cżynią páſtuchowye w oborze około ſkotu y bydłá/ dobre á zdrowe owce od párſſywych á záráźliwych przeſadzáyą/ aby ſye nye myęſſáły/ y ſámy od ſyebye nye káźiły. GliczKsiąż B4; RejWiz 11v; Leop Gen 1/25; dobrych śiłá Koni/ sſzkápieie w chomącie. RejZwierz 81 v; BibRadz 1.Reg 15/9; OrzRozm P3; Oni to wdzięcżnie przyiąwſzy/ poſłáli mu zá to koń dobry/ ſiodło pozłocone z dekiem BielKron 299, 235, 255, 320, 380, 398v (9); Iumentum etiam, Dobre bydlątko robotne yáko koń álbo ośieł. Mącz 179c; Tertium locum Milesiae oves obtinent, Trzecie mieyſce Myleſeyſkie owce máyą/ to yeſt bywáyą poczitáne zá naylepſze po dwoyich. Mącz 447d, 143d, 180d, 230a, 247c; Suchych nóg/ poſládku ſzerokiego/ A ten maſz znák koniá dobrego. SienLek 187v, 164v, 186 [3 r.], 186v [2 r.], 187, Aaaav [3 r.]; GórnDworz I7, Ff5v; BielSpr b2v; Abráhám bieżał/ y wziął cielę młode á dobre [et tulit filium bovis tenerum et bonum]/ y dał młodzieńcowi/ y pretko ie zgotował. BudBib Gen 18/7; PaprPan Z; ModrzBaz 71v, 110 [2 r.]; SkarŻyw 165, 188, 451; ZapKościer 1580/11; StryjKron 467; BielSen 11; PudłFr 59; GórnRozm E4; GostGosp 118; Miárę trzymay we wſzytkim: y kóń miernie roſły Lepſzy niż bárzo drobny/ y názbyt wynioſły. WyprPl B3, B3v, B4, B4v, C; CzahTr L3; KlonFlis D4; KlonWor 20.

W porównaniu (1): Ian Pilecki/ Wáwrzyniec Myſzkowſki/ y Ian Zborowſki/ iáko dobrzy/ czuyni/ mężni/ prętcy/ iádowići na wilki pśi/ przed inſzymi wſzemi zbroyni przepływáli przez Orſzę Rzékę ná Moſkwę. OrzQuin R.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) bydlątko, cielę, koń (35), osioł, owca (4), pies (3), skop, stado, woł (4), zwierzyna (3); dość dobry.

Przysłowia: dobri ptak dobrze ſpiewa. WróbŻołtGlab A4v.

Pozna wołu dobrego y po iednym rogu. PaprPan K3.

Wyrażenie: »co (na)lepszy« (5): przedawſzy dwu koniu co nalepſzych miał, nakupił woſku MiechGlab 72; Saul y z ludem ſwym przepuſćił Agágowi/ y co nalepſzem owcom/ wołom/ y bydłu tłuſtemu y báránom/ y wſzytkiemu co było nalepſze BibRadz 1.Reg 15/9, 1.Reg 15/15; CzechRozm 140, 238v.
Szereg: »dobry, zły« (1): áż gdy náznácżą dźień ćiągnienia/ tedy dopiero myślą o koniech/ dobreli złeli [quo iure quaque iniuria]/ by ich iedno doſtáć ModrzBaz 116v.
β. O potrawach: smaczny, posilny; bonus Vulg (299): ya tho dobrze vyem ysz Ian Mrosz szrasznow barthnyk kszyaszący pvsczey kamyenyeczskyey dal dwye Raczcze myodv dobrego nyephalszyvego dany kszyaszaczey ZapWar 1507 nr 2015; kto dobre [wino] dobrym roztwarza/ rad ſye czyſtego nápija y ieſſcze powtarza. March1 A3; BierEz P, P4; OpecŻyw 41 [2 r.]; mięſo iego cżyrwone/ y nie tak dobre iako w łoſoſiu, á tego zową po naſzemu Klepień. FalZioł IV 35a; Wſzytko w nim [w łososiu] dobre ieſt/ y to czo w nątrz/ dobri ieſt ſuchy y ſwieży, piecżony y warzony. FalZioł IV 44d; ma być poſilona [kobieta rodząca] iaką dobrą potrawką/ á takieſz theż trunkiem dobrim wina/ albo muſzkatelli dobrey FalZioł V 19b; Nadewſzytko po tym dobre mleko poznać/ ktore wſtrzyknione na paznogcie v palczow: nie zpłynie gdy proſto rękę dzierży FalZioł V 36; Ma iadać dobre wołowe mięſo vwarzone/ takieſz ſkopowe y cielęcze. FalZioł V 94v, I 76d, 77a, IV 17c, 41b, V 26 (94); z pokarmu by nalepſzego cżyni ſie zła krew gdy on zle będzie ſtrawion. GlabGad F5v, G [2 r.], I8 [3 r.], I8v [2 r.], Kv, K2; March3 V [2 r.], V8v; A Woyt że ſie to iął gdákáć Czymżeby tę gębę zátkáć. Gdzieś to dzban piwá dobrego Przegadałby mędrcá tego. RejRozpr A3; Napiymy ſie gorzałki W Chocimiu v ſzynkarki Bo tam dobra. LudWieś B5v, B4, B5; RejKup R, Rv; Y trućinyć by ſye łácno vſtrzec/ by yey nye ſlodzono/ á w dobrym yedle álbo pićyu nyezádawano. KromRozm I [L3]; BielKom G3v; nigdy obyad dobry być nie może bez octu GliczKsiąż F8v, G6v; GroicPorz dd3; RejWiz 14v [2 r.], 48; Dobra ieſt ſol. Ale ieſliby ſol wywietrzáłá cżymże będzie ſolono? Leop Luc 14/34, Mar 9/50; Mozeſz zyeſcz dobrą pieczenią/ Abo y gęſz nadzyewaną. Goski 14; RejFig Bb8v, Cc4; WIęc poydzyeſz do piwnice/ báryłek koſztowáć/ W ktorey lepſze/ á s ktorey/ maſz goſcie cżeſtowáć. RejZwierz 142v; OrzRozm Lv; gdźie ſie nam dźiwowáli iżeſmy ſnimi nie chćieli ludzkich ćiał ieść/ mowiąc: że tho nalepſza potráwá ná ſwiećie. BielKron 445; ktorzy ie [mięso elefantowe] przypráwiáli dźiwnym obycżáiem/ á wżdy nie dobre było/ ále iż kiedy niewola muſiáło dobre być. BielKron 452, 248v, 276v, 431, 442, 451v (25); Mącz 116d, 131a, 154a; SienLek 4 [2 r.], 6, 6v [4 r.], 7v [3 r.], 8 (32); pocżął ono wino dziwnie chwalić/ przyſięgáiąc iż iáko żyw nie pił lepſzego GórnDworz Nv, F, H6v, Nv, Qv; RejPos 41v [2 r.]; Owa ſtárzec podobno dáley niż do roku/ Był chowan to mogę rzec ná dobrym obroku. HistLan A4v; Bo z iábłuſzká możeſz ſobie kilká potrawek uczynić/ dobre wárzone/ dobre ſmázone/ dobre pieczone/ dobrze im gęś nádziać/ dobra káſzá z nich przetárſzy przez durſzlák RejZwierc 107v, 21v, 143v, 231v, 235v, 248v; WujJud 197 [3 r.], 198, Nn; BudBib B2; Strum Lv, Q2; BudNT Luc 5/39; Polyphema onego okrutnego y ſrogiego chceſzli pochodźić/ trzebá żebyś mu dał dobrego napoiu/ ktorymby ſię vpił. ModrzBaz 112v; Oczko 24v; SkarŻyw A4, 249; StryjKron 26; CzechRozm 212 [2 r.], 351; Złé niedoſzłé/ ále téż złé przeſtałé groná/ Nalepſzé gdy doźrzeią: tákże też y żoná. KochFr 62, 10, 127; ReszList 168; WerGośc 223, 229, 230, 242, 246; KochPieś 10, 43, 48; PudłFr 29; BielRozm 11; Sliwy węgierſkie/ y wiśnie bárzo dobre wędzone GostGosp 130, 24, 68, 104, 118, 132, 140; GostGospPon 170; WyprPl A3, C; LatHar 250; WujNT Mar 9/50, Luc 5/39, 14/34, Ioann 2/10 [2 r.]; JanNKar B4v; Iáko dobry pokarm wſzytki członki pośila: ták dobry vczynek wſzytki duſzne wnętrznośći chłodźi. SkarKaz 351a, 41a; KlonFlis C2.

W połączeniach szeregowych (9): rocżni Barankowie [...] nad ine ſą lepſze y ſthrawnieyſze FalZioł IV 2a; [lipień] Dobri/ ſlodki y zdrowy ku pożywaniu/ bo iako riba ieſt z byſtrey wody FalZioł IV 45a; Mięſo zwierząt paſączych ſie na gorach: ieſt lepſze y kruwcżeyſze niż mięſo zwierząt doma paſączych ſie FalZioł V 63v, IV 3a, 19d; wino mocne dobre poſila ciepło y pobudza, przeto dawa pomoc żołądkowi GlabGad H2; SienLek 102v; GórnDworz I; BielSat N4v.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) gorzałka (8), jadło, karmia, małmazyja (3), masło (3), mięso (4), miod (4), muszkatella (2), (na)picie (3), napoj (2), obiad, obrok, ocet (6), pieczeń (2), piwo (11), pokarm (6), potraw(k)a (12), ser, sok (5), sol (4), śniadanie (3), trunek (4), wino (62), woda (3); barzo dobry (6).

Wyrażenie: »co (na)lepszy« (2): GlabGad H5; Korzenie wſzyſtko/ Konie y ſtroie ich/ trunki co nalepſze/ y wiele innych rzecży [kupujemy od Turków]. BielSpr 58.
Szeregi: »dobry, (a) podły« (2): FalZioł IV 42c; w dobrych potráwach zbytku/ á wpodłych oſobliwośći ſię ſtrzegł. SkarŻyw 460.

»dobry, (i) smaczny« (3): FalZioł IV 44d; Przynioſł potym trochę mąki Helizeuſz á wſypał w potráwę/ y byłá dobra y ſmácżna. BielKron [852]; RejZwierc 58v.

»dobry, (a, i) zdrowy« (3): FalZioł IV 45a, V 43; Ieſt też oſobny ſzpital/ do ktorego prziymowáni ſą ći/ ktorzy z choroby ćiężkiey powſtawſzy [...] dobrymi á zdrowymi potrawkámi/ odchowywáni bywáią ReszHoz 121.

»(jako) dobry, (tak, a) zły« [szyk 4 : 1] (5): ktore [ryby] dobre á ktore lepſze/ ktore złe FalZioł IV 41a, 45b [2 r.]; KromRozm I N2; A Białobocki odpowiedział/ wierę niewiem złali/ dobrali byłá [woda] bo ná ten cżás vrwał ſie był wnię/ chłop iákiś ſzalony/ s koſzem/ y zámąćił wſzytkę/ iżem iey w gębę niemogł wpuśćić. GórnDworz Qv.

W przen (4): RejWiz 80v; wiem pewnie/ iż ieſli on nie będzie pocżątkiem tych gier/ tedy przedſię może im dáć dobry przyſmák trefnoſcią ſwoią. GórnDworz C2v; duſza przedſię pobożna/ ma ſwoię zapłátę/ y dobre śniadánie mieć może nim ten obiad nádeydźie. SkarKaz 205b, 157b.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-e) pokarm, przysmak (2), śniadanie.

γ. O smaku i zapachu: przyjemny; bonus Vulg, Modrz (15): FalZioł I 4b; I rzekł Pan do Moizeſſá: Nábierz ſobie rzeczy wonnych/ Mirry y Onichi/ Gáłbánu dobrey woni [...] y udziáłaſz rzecz wonną [...] ku poświęceniu godną. Leop Ex 30/34; Cyperus vel Cyperon, Rodzay nieyáki rokićiny woniáyący y dobrego ſmáku/ Niektórzi máyą zá leśny Gáłgan. Mącz 76d; Odoramen seu odoramentum idem quod odores in plurali, Ziołá dobrą wonią dáyące. Mącz 260a, 260a, 368a; Calep 724b.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a) smak (3), wonia (woń) (4), zapach (2).

Przysłowie: Lucri bonus eſt odor ex re qualibet. To ieſt/ Zyſku z cżegobykolwiek był/ dobry zapách ieſt. ModrzBaz 54.
Wyrażenie: »co nalepszy« (1): Rzekł też Pan Bog Moiżeſzowi nábierz ſobie wonnych rzecży co nalepſzey woniey [Vulg Ex 30/34] BielKron 33v.
W przen (6): ma Ołtarz/ z ktorégo dobréy woniéy Ofiáry/ od nas Pan Bóg przyymuie OrzQuin N3v; A chodźćie w miłośći/ iáko y Kriſtus vmiłował nas/ y wydał ſamego ſiebie zá nas ná ofiárę y ná zábićie Bogu/ ku wonnośći dobrey woniey. BibRadz Eph 5/2; Otwórzćie vſzy ſwoié: á wonią dobrą przy dániu wam ſacramentów Páńſkich poczuyćie, BiałKat 246; BudNT Eph 5/3[2]; ieſteſmy dobrą wonnośćią Chriſtuſową Bogu [Christi bonus odor sumus Deo] w tych ktorzy zbáwieni bywáią/ y w tych ktorzy giną, WujNT 2.Cor 2/15, Philipp 4/18.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a) wonia (4), wonność, zapach.

δ. O pieniądzach: niefałszywy, będący w obiegu; probus Mącz, Cn (13): A gdi o dobrocz thakiego zlotego bil pithan, thedi powyedzyal ze dobri zlothi yeſth. LibMal 1545/94; UstPraw E2v; Mącz 323b; kiedi máią zły iáki cżerwony złoty/ kłádą gi poſpolicie miedzy wiele dobrych/ y thák go przy nich vdádzą GórnDworz Q6, Q6; ZapKościer 1582/13v; Monetá Litewſka/ iáko dobra y ważna/ in ſuo pondere et aeſtimatione, iáko w Wielkim Kśięſtwie Litewſkim/ ták y w Koronie wſzędźie ma bydź bráná. SarnStat 410; Miſtrz y Zakon zá mieſzczány Gdánſkié [...] dwánaśćie ſet czérwonych złotych dobréy y ſpráwiedliwéy wagi/ położy SarnStat 1079; dobrá ſwé dźiedźiczne [...] zá ták wiele grzywien M. pieniędzy dobréy monéty y liczby [bonae monetae et numeri] Polſkiéy náiął/ y árendował tylko do trzech lat SarnStat 1256, 1078 [2 r.], 1253.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) minca, moneta (4), pieniądze, (czerwony) złoty (3); dobrej (i sprawiedliwej) wagi (4); dosyć dobry.

Szereg: »dobry a zły« (1): Scis inter bonam et adulterinam monetam internoscere, Vmieſz rozeznáć miedzy dobremi á złemi pieniądzmi. Mącz 251b.
ε. O wytworach artystycznych i językowych, tekstach itp. (17): Ná oſtátek [...] ſie náucżą dobrze cżytáć/ dobrą á zupełną łáćinę w kthorey będzye wyerſz GliczKsiąż 18v; Biſkup Krákowſki Sámuel Máćieiowſki doſyć dobre y długie kazánie vcżynił BielKron 425v; niekaſzdy głos/ ale tylko ten ktory dobrze brzmi/ dobrą melodią cżyni KwiatKsiąż I3, I3; Harmonia, Latine concentus Dobre ſtroyne brzmienie. Mącz 153b, 33d, 109c; żeby Pan Bog Wſzechmogący ták ſubtylnym y ozdobnym budowánim niebieſkim/ potáiemnie wiele rzeczy nam nie obiáwiał [...] ná kſztałt kśiąg dobrym piſmem nápiſánych LeovPrzep F2; [chwaliliśmy te wiersze] iáko trefne/ iáko ſmácżne/ iáko vcżone: potym gdy ſie to odkryło/ iż były cżyieś inſze [nie Reja i Kochanowskiego]/ hnet ſtráćiły tę cenę/ y zdáły ſie bárzo dáleko od dobrych. GórnDworz Nv; kśiądz Moſkiewſki Iwan gdy Kozań wziął/ á kośćiołow tám nábudował/ kazał práwi ná tárgoch nakupić kśiąg do onych nowych kośćiołow/ lecż máło było dobrych/ bo wiele było pokáżonych od piſarzow nienáucżonych BudNT przedm o4v, k. Ii8v; dobrego gránia na lutni/ lutnia ſámá prżyczyną ieſt/ á nie tęn miſtrż co ſtrony łekce. GórnRozm L2v; WujNT przedm 11, 14; czáſem téz dla dobrich rimów té znáki ſą dobré. JanNKarKoch E.

W przeciwstawieniu: »dobry ... zły« (2): Złym cżytánim dobry wierſz zepſuye BielKom nlb 7; NAydźieſz tu fráſzkę dobrą/ naydźieſz złą/ y śrzednią KochFr 35.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) brzmienie (2), egzemplarz (3), fraszka, kazanie, księga, łacina, melodyja (2), pismo, rym, wiersz.

d. O stanie fizycznym człowieka i procesach fizjologicznych: zdrowy (126): Oman s Kampanijey pierſi dobre cżyni. FalZioł I 44c; Lactuka miedzi inſzemi chwaſtmi ktorich pożiwamy ieſth nalepſza/ ábowiem ſie ſniey nalepſze wilkoſci rodzą, to ieſt krew barzo dobra FalZioł I 74a; á tym ſobie vſta cżęſto płocż/ á będzieſz miał dobre y białe zęby. FalZioł I 82c; Też gdy vwarzyſz czebulę przerzecżoną z miodem á z wodą/ á daſz ſie napić/ tedy głos cżyni dobry y lekkoſć wpierſiach FalZioł I 133b; Wodka ktora wſpomaga zołądek/ a czyni w nim dobrą ſtrawnoſc. FalZioł II 17a; Kto gi poranu iada/ żołądek poſila, á dobrą barwę liczu vcżyni FalZioł III 10c; dobri pokarm/ dobre ciało cżyni ſwoią ſprawą. FalZioł IV 45d; Ty elektwarze potwierdzaią głowę/ mozg/ y pamięć dobrą czynią. FalZioł V 104v, I 105d, III 24c, IV 22b, V 5, 61v (70); puls wielki á moczny w mierze iednakiey znamionuie moc ſercza j dobrą ſkładnoſć ciała GlabGad E4; krew brunatna ta ieſt dobra, ale zbytnie cżyrwona iakoby gorączo żołta znamionuie zbytek kolery. GlabGad E5v, B5, C7, D5, F5v [3 r.], Pv (17); BielKom F, Gv; GliczKsiąż B8; RejWiz 48v; Przy pierwſzey potráwie przyſzedł poſeł iż ſyn przeyrzał/ zdumieli ſie z radością. Matká iego ſzłá przynioſłá go miedzy goduiące z dobremi ocżymá BielKron 343, 65; Oris halitus et suavitatem commendat, Czini dobry dech y wonią z vſt. Mącz 206c, 367b, 473d, 495d; Mocz żołty/ iákoby oſzáfrániony/ á kiedy y obręcz żołta/ bárzo dobry. SienLek 26; Spáć álbo leżeć thám gdźie wodá ſzumi álbo ſczyrczy (marg) Spik dobry czyni. SienLek 56, 7, 25, 25v, 26, 144v (11); BielSat 2; RejZwierc 110, 157v; BielSpr 6v; BudBib Dan 1/15; BudNT Gal 6/14[12]; rzeczy máią być do ſtrawienia łatwié/ á coby ſye w kreẃ nalepſzą obroćiły Oczko 28, 12v, 24, 33v; KochFr 67; WerGośc 227; Mam téż dobry żołądek co trawi y w wodźie. WyprPl B3, B3v.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) barwa (farba) [= cera] (6), głos (2), krew (36), mięso [= ciało] (2), oczy, pamięć (8), sen (spanie, spik) (3), składność (ciała, przyrodzenia, zdrowia) (3), słuch (2), trawienie (22), uroda (4), wilkość (14), żołądek; barzo dobry (2).

Szereg: »dobry albo (a) zły« [szyk 3 : 2] (5): ſok korzenia koſaćczowego [...] mięſo złe vygriza/ á dobre vraſzcża. FalZioł I 67c, I 94d; GlabGad D4v; ZOłądek/ ieſtći Podſkárbi wſzytkiego zdrowia/ kthory podawa członkom wilkośći/ iákie może mieć/ dobre albo złe. SienLek 3, Sss3. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 8 r.].
2. Odpowiedni, sposobny, dogodny, pożyteczny; bonus Mącz, Vulg, Cn; utilis Mącz, Cn; commodatus praecipuus, praeclarus, saluber, salutaris Cn (1313): [Chrystus] ſſedl s nijmi [...] do ogroda/ nie ijżby rożą albo liliją zbiérál/ ale iżby mękę wielką cirpiál/ by zrádcy ſwému przyſtęp dobry ſwégo wydaniá dál ij vkázál OpecŻyw 98; [Jastrząb] Pierwſzego roku mało może ku chwythaniu, Trzeciego nalepſzy bywa. FalZioł IV 17c, I 62a, 72c, 105a, III 6c, IV 42a, V 18a, 49v; GlabGad Dv, D6v [2 r.]; MiechGlab 65; Bo dobry záwoiek w zimie Kiedy kto weń grzbiet vwinie RejRozpr F; GroicPorz mm; RejWiz 78v; Leop Num 32/1; [ogień] Dobry w domu/ y w łáźni/ w browárze/ w komnácie/ Ale nalepſzy w kuchni/ iáko ſámi znacie. RejZwierz 135; BibRadz I *4v; [Cymbrowie] przyſzli przez Alpes do Włoch ſzukaiąc lepſzey páſtwy. BielKron 292, 33v, 127, 159, 262, 285v (11); Ad medicinae usum spectat, Należy ku lekárſtwu/ w lekárſtwo yeſt dobre. Mącz 510c, 138a, 168b, 308b, 427a; Vżyłem ſłowá nie zwykłégo/ bom ná ten czás lepſzégo nie miał OrzQuin O3v; SienLek 6v, 21v, Sssv, Ttt3; A przetho gdzie ieſt dobre Polſkie ſłowo/ tám zle cżyni/ kto Láćińſkie miáſto niego kłádzie GórnDworz F6, C3v [2 r.], K3, L6, P7v, Bb5, Ff5v; HistRzym ktv; W niebeſpiecżeńſtwie nic lepſzego iedno ſie vciekáć ku pánu. RejPos 133 marg; BielSat D2, G4v; RejZwierc 26v; BudBib 2.Reg 19/37, l.Par 4/40; Potym day kłáść chróſt: á nalepſzy ieſt Soſnowy/ Iodłowy/ Brzozowy/ miąſzſzy Strum H2v, B3v [2 r.], Dv, D2v, G3v, H2 (22); vcżyli iáko ſię potykáć/ y iáko z nieprzyiaćielem cżynić [...] y inſze tákowe ćwicżenia ſpráwowáli/ bez ktorego nacżynie/ by nalepſze nic nieważy [sine quibus instrumenta, quamuis optima, nihil valent]. ModrzBaz 111v, 3v [2 r.], 8, 21v, 55, 119v; Oczko 21; SkarŻyw 57, 198, [282], [407], 553; zá podárkámi był Krolewſkim/ y Koronnego woyſká zdraycą/ álbo proditorem/ ia niewiem ktore nazwiſko lepſze/ ieſli Polskie/ ieſli łáćinſkie/ kto ſię wczym kocha niech ſobie obierá StryjKron 572, 16, 72; KochFr 69 [3 r.]; Przeſtániemy ná gąſce/ dobra o tym cżeśie. BielRozm 23, 25; Ieſczem Lárdum nie włożył/ toć nalepſzé w drogę WyprPl C2; WujNT przedm 19; JanNKar E3v; A mym zdániem lepſſy to znák [daszek]/ nizz kropki JanNKarGórn G3v, Hv; SarnStat 405, 456, 684, 1165, 1228; VotSzl C4; CiekPotr 51; GosłCast 5, 15; SkarKazSej 664b [2 r.], 690b, 691b [3 r.]; Ná dobrą paſzą gdźie lepſza dźiedźiná/ Płynie gádźiná. KlonFlis E2v, E3.

dobry dla czego (7): Potrawy kwaſne dobre ſą dla poſilania żołądka/ y dla vmnieyſzenia febri. FalZioł V 68; dla nabycia krwie ſubtilney y ciała miękkiego tedi lepſzy [chleb] pſzenicżny. GlabGad G6; Strum L2, N4v, O; BielSjem 33; JanNKarKoch E.

dobry do czego (40): á gąſzcż z czebule lepſzy niżli z ſzczego inego do thych miąſſzych y twardych rib FalZioł IV 45d; GliczKsiąż A4; Mącz 422b; Ktory koń [...] pod ogonem ieſt wąſki/ ten do roboty ieſt dobry SienLek 186v, 165; Tákże też y do ſpraw Rzecżypoſpolitey lepſze ſą bácżnego á vważnego cżłowieká trzeźwego á zwycżáynego pięć ſłow RejZwierc 145; BielSpr 46; A ieſliby mchu dobrégo mieć nie mógł/ Tedy Zgrzeby ſą do tego bárzo dobré. Strum L3v; ModrzBaz 47v, 115, 123; Oczko A2, 15, 22 [2 r.], 26; Scriptilis ‒ Do piſsanią dobri. Calep 957a; Tibialis – Do czinienią piſzczałek dobri. Calep 1068a; Trudes ‒ wſzelyakie naczinie do ſtruganią dobre. Calep 1090b, 236a, 235b [2 r.], 369a, 666b, 760a (17); Kácżki máią bydź w folwárcech/ ktore dáią iáiec wielkie mnoſtwo: y dobre też do kuchniey. GostGosp 110, 86, 120, 122; Dobre do cżytánia święte piſmo/ bo duſzę lecży y w ſwey powinnośći ku zbáwieniu ná drodze zátrzymawa GostGospSieb *2; LatHar 666; SkarKazSej 673b.

dobry komu, czemu (37): Wino ſrzednie/ to ieſt niebarzo moczne: Ieſt nalepſze zdrowym y chorym FalZioł I 156b, I 150a, III 15b, 19b, 22b, IV 2b; Pytał drugi czo lepſzego cżłowieku, odpowie. dobre ſumnięnie BielŻyw 37; GlabGad K6v; KromRozm II b; LubPs R2; RejWiz 57; Leop Eccli 13/22, 30; OrzRozm L4; BielKron 29, 294v; Szczuki/ okunie/ Certy/ łoſoś y ryby białe/ álbo co oſtrą łuſkę máią/ dobre zdrowym. SienLek 6v; BielSat Dv; RejZwierc 101v [2 r.], 235v; BielSpr 69v; BudBib 1.Reg 19/4; ModrzBaz 44; Wioſná lékárſtwam nalepſza. Oczko [43]v, 29 [3 r.], [41]; KochPs 53; BielRozm 25; GórnRozm C; Pokrzywy ráno śiec/ poki nie párzą: krowom bárzo dobre. GostGosp 126, 110, 116; WujNT przedm 8; ZbylPrzyg B2.

dobry k(u) czemu (62): Bluſzcż acżkolwiek ieſt gorzki: á wſzakoż ieſth dobry ku lekarſtwam FalZioł I 48d; Ku iedzeniu lepſza ieſth Kokoſz ktora ieſzcże nie nieſie: niżli ſtara. FalZioł IV 19b; Dobry dzień ku kupiecztwu/ y ku myſlicztwu zwierza rozmagitego FalZioł V 50, I 54a, 93a, 99a, IV 42b, 44d (31); Cżwora rzecż ieſt nalepſza ku zachowaniu poſpolitego dobra BielŻyw 127; GlabGad D6v, G6; KromRozm I N2; BibRadz Eph 4/29; BielKron 441, 446v; KwiatKsiąż Bv; Teda, Drzewo żywicą ciekące yáko y ſośnia/ ku paleniu á ſwieceniu nie mniey yáko łuczywo dobre. Mącz 441d; Tubera, vel Tuberes, Grziby które dobre ſą ku yedzeniu. Mącz 467c; Terra vinealis, Ziemiá ku ſádzeniu winá dobra. Mącz 498b, 52d, 99c, 164c, 181c, 302d (15); OrzQuin R3; SienLek 39, 127, Yyy; RejZwierc 221; RejPosWstaw [1103]v; Strum N4; BudNT Eph 4/29; Wſzelka mowá zła niech z vſt wáſzych nie pochodźi: ále ieſli ktora ieſt dobra ku zbudowániu wiáry [si quis bonus ad aedificationem fidei]/ áby łáſkę ziednáłá ſłucháiącym. WujNT Eph 4/29.

dobry prze kogo (2): MOwiſz mi żem vbogi/ mówiſz niémam złotá: Miéy ty chceſzli pół świátá/ dobra prze mię cnotá. PudłFr 35, 58.

dobry na co (13): March1 A4; Prawy rog ieleni czo ſam ſpadnie/ ieſth lepſzy na lekarzſtwo niż lewy FalZioł IV 8d; Wſzakże Krzyſztał lepſzy ieſth na nacżynie ku piciu: niżli na inſze rzecży. FalZioł IV 51d, I 33b, IV 4a, 15a, 45d; March3 V3v; RejWiz 79v; RejZwierz 128v; Prośił Doktor v páná Mikołáiá Rádziwiłá Woiewody Trockiego/ pſá dobrego ná záiąc GórnDworz S2, C3, Cc6v; Rozmyſł ná wſzytko dobry. RejZwierc 149v marg, 143v marg, Bbb2, Bbb3; BielSpr 63v, 66; PaprPan R; SkarŻyw 509; GostGosp 120; SkarKaz 609b.

cum inf (5): Gdy dobri cżas krew puſzcżać: Tedy też dobrze bańki ſthawiać. FalZioł V 59v [idem Goski *2], Goski A2v, A4, *2; Mącz 223a.

W przeciwstawieniu: »złe ... lepsze« (2): GliczKsiąż Mv; Fábius boiąc ſie iákiey zdrády/ niedał ſie ruſzáć żadnemu z mieyſcá áż do dniá/ á thák Hannibal vſzedł s pokoiem ze złego mieyſcá ná inne lepſze. BielSpr 38v.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) kraj (kraina) (5), most (2), pastwa (pastwisko, pasza) (18), przejazd (2), przyprawa (2); dobry bardzo (11), tak (2); daleko lepszy.

Przysłowia: ná dźień Swiętego Marćiná lepſza gęś/ niżli źwierzyná. OrzRozm Lv.

Dobra receptá kiy ná ſwąwolą. RejWiz 78v marg, Cc5.

Rzotkieẃ dobra ieſt ná gody/ ále ſmrodliwa ieſt do rady. March1 A4; March3 V3v.

Zwroty: »(u)czynić (a: obrać itp.) co się zda (a. widzi itp.) (na)lepszego, dobrego« [szyk zmienny] (11 : 3): RejKup b2; Jenakże [!] namowy miedzy sobą mieli dlatego, aby do powiatow to odnieść i sprawę dać umieli, aby tam wszyscy obierali, co by lepszego rozumieli. Diar 91, 41; Leop Deut 12/8, 2.Reg 19/37; BibRadz Ioz 9/25; Quod optimum factum videbitur facies, Coć ſie naylepſzego będzie zdáło to vcziniſz. Mącz 266d; BudBib 2.Reg 19/37, 1.Par 21/23; cżęſtoby śię trafiáły bárzo záwikłáne trudnośći/ gdyby káżdy co mu śię naylepſzego widźi [quod sibi rectum videretur] ku ſkutkowi przywieść chćiał. ModrzBaz 25, 143; SkarJedn 354; Otosz racz WKM [...] ztemi radami ktore są przy boku WKM communikowac, aco się lepszego zda vczynic. ActReg 95, 143.

»(na)uczyć (się) czego (a. nieco) dobrego« [szyk zmienny] (15): muſzę ich na then nowy rok naucżyć nieczo dobrego á im godnego. LudWieś B3v; Nyemáſz żadnych ták złych kſyąg/ z ktorych by ſye czego dobrego náuczyć nyemogł. KromRozm I N2, N3; Pirwey nyechay one [dzieci] cżego dádzą dobrego w náuce vcżyć niżeliby myáły ſlużyć. GliczKsiąż I4v, F3, I7v, K2v, L8v, M, M6; KrowObr 149v [3 r.]; RejWiz 20v; SarnStat 192.

Wyrażenia: »dobry czas« [szyk 10 : 4] (14): ku milowaniu (ieſthli maſz pienądze) czas barzo dobry, y ku inſzem rzeczam FalZioł V 53, V 52v, 59v; GliczKsiąż A4; Ku męzom ſędzyom/ koſczyelnym/ zakonnykom/ prawnykom przyſcz/ dobry czaſz. Goski A2v, A3v, *2; Mącz 223a; BielSpr 46; Oczko 22, 29; á coby ſie do Zapuſt nie wyprzedáło/ przed Wielkąnocą/ áż ku Swiątkom dobry cżás. GostGosp 74; Tę łáſkę poſyła więc P. Bog ábo przez [...] dobre iákie ſpoſobne czáſy/ y przyczyny: w ktorych człowieczé ſerce vſłuchawa. P. Bogá kołácącego. SkarKaz 347b; SkarKazSej 673b.

»dobra droga« (7): przywłaſzcżyli ſobie miáſtá y zamki drugie w kráinie ktorą zową Pozogá [...] áby ſobie lepſzą drogę á przeſpiecżnieyſzą do Węgier otworzyli. BielKron 308v; Koły do iázu [...] źimie w dobrą drogę nagotowáć/ tyle ile ich potrzebá. GostGosp 86, 50, 63, 76, 86, 90.

»dobre miejsce« = bonus locus Vulg [szyk 11 : 11](22): Kupyec gdy po kupyą yezdzi/ ná dobre myeſce choć dáleko przewoźi ſie. GliczKsiąż M; Leop Gen 47/6; BibRadz Gen 47/6; BielKron 239, 316, 318, 403; Mącz 259c; lepiey ieſt woyſko mnieyſze mieć w mieyſcu dobrym á pomocniki poſtronne mieć doſtátecżne/ thák iezdny iáko pieſze BielSpr 18, 7, 22, 24v, 26v [2 r.], 58v (11); Pátrzayże mieyſcá dobrégo/ skądbyś wodę chćiał wźiąć Strum B3v; ModrzBaz 115; GostGosp 88.

»miejsce [= możliwość] dobre« (1): mieyſcá lepſzégo nie będźie ku temu ná potym/ by cnotá zapłátę ſwą w Polſzce miáłá. OrzQuin R3.

»w dobrych rękach, ręku« (1 : 1): Będzie pytał: Ten młody cżyiego ſtádá? á kiedyby był w dobrych ręku byłby tho czudny koń RejZwierc 89v; SkarŻyw 26.

»dobra szkoła« [w tym: (wy)ćwiczon(y) w dobrej szkole (4)] (7): Thoć było przed tym v inſſych ludzi/ żeć ſláli ſyny ſwe do dobrych ſzkoł GliczKsiąż Mv; W dobrey gdzyeś ſzkole ćwicżon/ znáć s poſtępkow iego RejZwierz 53; GórnDworz C3; CzechRozm 72, 77v; PaprPan K3; DObra to/ Páwle/ (możeſz wierzyć) ſzkołá/ Gdźie każą pátrzáć ná poślednié kołá KochFr 37.

Szeregi: »dobry, godny« (1): Koły do iázu dobre/ godne/ źimie [...] nagotowáć/ tyle ile ich potrzebá. GostGosp 86.

»dobry a pogodny« (1): [postronny nieprzyjaciel] czáſu ták dobrego do wáſzego złego/ á ná ſwoie tyráńſtwo pogodnego/ nie omieſzka. SkarKazSej 673b.

»dobry i potrzebny« (2): LibLeg 11/29; nie może nic lepſzego być y potrzebnieyſzego wſzędzie pieſzemu ludu/ iako tákie [hakownice żelazne] BielSpr 69v.

»(nie) dobry i (a, ale) pożyteczny« = bonus et commodus Modrz (4): KromRozm II b; Kiedyby Wiláncyuſzowe kxięgi były/ iáko ſą Ieronimowe/ tak mi ſię zda/ iżby dáleko lepſze były/ y ku rozmnożeniu chwaly Bożey pożytetznieyſze/ á niſſli Ieronimowe ſą. KrowObr 216v; RejZwierc 101v; ModrzBaz 44.

»dobry i przystojny« (1): Ten wielki Máieſtat [...] dobry y przyſtoyny ieſt wyſokiemu Stolcowi Ceſárſkiemu/ y zacnemu Rákuſkiemu narodowi OrzRozm L4.

»słuszny a dobry« (1): máiąc cżás do thego ſluſzny á dobry/ wdałem ſie wto/ żem o tym ćwicżeniu á wychowániu nieco według dáru Bożego piſał. GliczKsiąż A4.

W przen (8): IchM nauką swą dusz naszych nie zwodzą z dobrej drogi, ale pasą na dobrych paszach jako owieczki boskie DiarDop 100; Ná dobrych páſtwiſkách páść ie będę [in pascuis bonis pascam eas]/ á ná gorách wyſokich Izráelſkich mieſzkánie ich będźie BibRadz Ez 34/14, Ez 34/18, I 436b marg; BudBib Ez 34/14; Pan mię rządzi/ á ná żadney mi rzecży nie zeydzie/ ná dobrey mię paſzey poſadził [in loco pascuae ibi nie collocavit Vulg Ps 22/2] SkarJedn 401, 131; SkarKaz 162a.

W charakterystycznych połączeniach: dobre(-a) miejsce, pastwiska (4), pasza (2).

α. O ludziach: zdatny, nadający się (30): GliczKsiąż P5v, P8v; RejWiz 174v; Rzekł tedy Achis krol do Dawidá żáłuiąc/ dobryś przed oblicżym moim/ ále ſie moim rycerzom nie podobaſz BielKron 68; RejZwierc 32v, Aaa4v; Kupiećći ſye powoli nágodźi lepſzy. Strum N3v; Teraz czás przynióſł/ [o śklenicy] żem ieſt Głoſkowſkiemu dáná: Niemogłám miéć lepſzego po ſwym plecu páná. KochFr 123; WyprPl A2v; PowodPr 78; ſtrzeż ſie mądréy [dziewki] rádzę/ Lepſza trochę proſtaczká/ á w tym ćię nie zdrádzę. GosłCast 46.

dobry dla czego (1): Dobry też Lenart dla koni Dla wieprzow ſwięty Antoni RejRozpr B.

dobry do czego (4): RejZwierc 163v, Aaa3; TEgo do cżego mieć chceſz dobry do wſzyſtkiego/ Ták do boiu do rády maſz Niemoyewſkiego. PaprPan Z4v, N2v.

dobry od czego (2): Y rzecże/ dobry Rycerz ieſt od zwády/ Popu też niezle záchowáć od rády. KochSz C2, C3.

dobry ku czemu (2); BielKron 162; Indicabit nulla ad legendum his esse potiora, Hnet rzecze że niemáſz lepſzych ku czitániu yáko ty. Mącz 316a.

dobry prze kogo (1): RZékł Heretyk: KrzywégoTheologá maćie. Tákiby dobry prze was/ co krzywych ſzukaćie PudłFr 6.

dobry na co (2): POwiemći ten Oſmolſki chłop ná wſzytko dobry/ Nie tákći do kálety iák do ſzáble ſzcżodry. PaprPan Aa2v, Y2v.

Wyrażenia: »dobra drużyna« (2): Abowiem w dobrey drużynie/ Niewiedzieć gdy cżás przeminie. BierEz R3v; PaprUp G3.

»dobre towarzystwo« [szyk 4 : 1] (5): Teżechmy teraz mieli iż nic nie ieſt żywot oſobny bez dobrego towárzyſtwá/ á zwłaſzcżá bez ſzcżyrego á prawdziwego przyiacielá. RejZwierc 94, 83v, 274; SkarŻyw 136; W tym Eneas zacny cżłek z rodu Troiáńſkiego/ Zebrawſzy towárzyſtwá niemáło dobrego. [...] Wſiadſzy z nimi w okręty puśćił ſie po wodzie. PudłDydo A2.

a. O lekach: skuteczny, pomocny; praecipuus Mącz, Cn; commodatus, efficax, praeclarus, saluber, salutaris, utilis Cn (900): Rzekąc/ by śię był miernie miał/ A lekarſtw dobrych pożywał: Owſzeki by długo żyw był BierEz K2v; galienus mowi/ yż miedzy inemi zioły cżoſnek ieſt namocznieyſze y nalepſze wtrawiemiu [!] wiatrow ktore bywaią zamknione wżiwocie. FalZioł I 6a; Plinius piſze/ polny Kmin w ſiciliey być nalepſzi y więcżſzey moci FalZioł I 40b; Zywicza Soſnowa ktora ieſt wonna/ ſwiatła/ kruwka/ ta ieſth dobra/ bo zagrzewa/ roſpuſzcża y cżyſci plugaſtwa z ran. FalZioł I 116a; SKoczkowa wodka ieſt dobra, á tho iż trzewa cżyſci a odmiękhcża FalZioł II 11d; przepalenie [...] dla boleſci głoweny [!] zaſtarzałey, ieſt nalepſze złotem rozpalonym niżli żadną iną rzecżą. FalZioł III 34c; Nalepſze lekarzſtwo aby pchły niekąſały/ piołynem na każdy wiecżor ciało pocierać FalZioł IV 16d; Też ten napoy ieſt dobri. Wezmi Ieżyn iagod cżyſcie vzrzałych á nie zgniłych/ wyżmi z nich wodę/ á przyley do niey wina FalZioł V 68; piłuły z Reubarbarum/ połtori dragmy zaraz dane na ſwitaniu/ ſą barzo dobre. FalZioł V 84; Galbanum/ bdelium/ ſtorax/ armoniak [...] ſą na mocznieyſze miedzy wſzytkiemi rzecżami miękcżączemi/ á ym na ſwieſzſze/ tym nalepſze. FalZioł V 97; Ta maſć biała ieſt w aptecze/ ktora też ieſt barzo dobra, zową ią w aptecze vngentum album FalZioł V 101; Lekarzſtwo barzo dobre wygrizaiącze/ To ieſt Coroſiua. FalZioł V 101v, I 39c, II 2a, III 15a, IV 42b, V 70 (165); GlabGad C6v; nic nieżáłowáć/ co ſye wroćić nie może. Naylepſzećiem lekárſtwo/ gdy co miłego ſtráćiſz/ co narychley zápomnieć. SienLek 14; Dobryć theż łoy wołowy vtłuczony z rutą/ thákież koźia kreẃ z mąką ſadzele w Ogonicy iáko y w Dymionach goi. SienLek 119v; Dobré też płucá ſkopowé/ gdy s nich ćienkié ſkiby kráie/ á ćiepło ná śinné mieſtcá przykłáda. SienLek 148v; chorému go [proch rakowy] w pićiu daway/ ták długo/ áż pocznieſz ránę goić: á wſzákże ten proch dáleko lepſzy będźie/ gdy ſye ták nań przygotuieſz SienLek 152; Ale nád wſzytki lékárſtwá/ tho ieſt nálépſze/ gdy kogo pies wśćiekły vijé [...] thegoż pſá mięſá ſztuczkę/ ná ránę świeżo przyłóż/ á ſztuczkę vpiékſzy dáć chorému zieść SienLek 152v, 107, 118v, 128, 132v, 185v (20); Tenże żywot ieſli phlegmą zbytnią ſye nádmie/ á od wątroby zátkány á oſłábióny/ opuchlinę zácznie/ nic miéć nad wodę tę/ y iéy błotem ćiepłe okłádánié/ lepſzégo niemoże. Oczko 15; Chirágrá/ podográ/ ſciátyká/ y bolenié członków/ á gdźie lepſzą pomoc weźmie? Oczko 15v; nié/ żećby per Iulium per Auguſtum/ léczyć ſye nie dobrze/ iedno że iuż wody nie ták dobré [jak wiosną] Oczko 29; Wódy Ciepliczné nalepſzé o ſłońcá wſchodźie. Oczko [43]v, 21 [2 r.], 23, 26, 28, [42].

dobry dla czego (4): vcżyń plaſthr na pierſi przykładaiącz ciepło/ dla dychawicze/ y dla kaſzlu ſuchego: ieſt dobry/ abowiem odmiękhcża flegmę w pierſiach FalZioł I 72a, I 23c, V 99 [2 r.].

dobry do czego (6): ále śiárczáné [wody]/ iákie v nas po wielu mieyſcách ſye náyduią/ do tych chorób [krwawnic] ſą ták dobré/ iáko gdźie nalepſzé być mogą Oczko 23, A2v, A3v, 25; Suppuratorius – Doſpuchnienią dobri. Calep 1035b, 646a.

dobry od czego (6): FalZioł II 8a, IV 4d; pokrziky przedavali nyewyaſtham na wſzyach powyadayącz bycz dobre od nyefortuny Bidla LibMal 1545/96; SienLek 84, 160; Oczko 28v.

dobry komu, czemu (144): ten proch ieſt dobry dzieciom na roſpadliny kthore bywaią na podniebieniu FalZioł I 18b; Theż oleiek Iałowczow ieſth dobry tym ktorzi maią kamień w miechierzu FalZioł I 68a; Też oleiek s kwiatkow Bzowych ieſth dobry wilkoſciam zimnym panuiączym w ſuchych żyłach FalZioł I 133d, I 63a, II 8a, III 22c, IV 36d, V 70 (136); SienLek 53, 149v, 174; Przeto té [wody] któré ſą mierno ćiepłé/ zdrowiu náſzemu ſą nalepſzé Oczko 10v, 16v, 26, [41] [2 r.].

dobry k(u) czemu (60): Woda włoſkigo kopru [...] ieſt dobra ku piciu na przeciwko kłoćiu wnętrznemu FalZioł I 63b; á tak ſthego oley będzie cżyrwony/ á ku wielu potrzebam barzo dobry FalZioł I 69a; Theż korzeń tego ziela domowey Liliey/ ieſt dobry ku vroſzcżeniu mięſa/ albo ciała w ranach z złych kroſt FalZioł I 72a; Tenże proch z miodem/ gdy komu zęby prochnieią albo cżyrnieią dobri ieſth ku mazaniu dziąſl albo zębow. FalZioł IV 37b, I 100a, II 5a, III 24b, V 41v, 42 (37); Gdzież maſz wiedzieć iż ſer młody lepſzy ieſt ku zdrowiu niżli ſtary. GlabGad K8; Ktey theż niemocy dobry żołty podrożnik/ vczyniwſzy s niego proch SienLek 58v; Ná pierśi bolące/ przykłáday ruthę z figámi wárzoną/ kthora ma do połowice wywrzeć/ wſzákże ktey rzeczy lepſza ieſt rutá polna. SienLek 83; Pośila ſerce pożywánie mierne ſzáffránu [...] Ktemuż też ieſt dobry y włoſki kopr gdy go pożywa z ſolą. SienLek 83, 51, 98, 100, 119v, 147v (22).

dobry (na)przeciw(ko) czemu (306): Theż naprzeciwko vkąſzeniu węża, ieſt dobry ſok krwawnikow z winem pity FalZioł I 21a; Też koriander przyprawiony ſ czukrem iako bywa w aptecze, ieſt dobry naprzeciwko głowy zawraczaniu/ ktore bywa z dymu gorączego albo s flegmiſtego. FalZioł I 28c; Korzeń tego ziela Tatarſkiego ieſt barzo korzenny á zagrzewaiąci á ieſth dobri naprzeciwko boleniu żołądka y inſzych wnętrznoſci FalZioł I 32d; Oley s kwiatu tego grzybienia/ ieſth dobry przeciw gorączoſciam głowy y ynych cżłonkow FalZioł I 92c; Oleiek z gorzkich Migdałow ieſt dobry naprzeciw głuchoſci/ I też gliſty z żywota wypądza FalZioł III 13a, I 101b, II 5c, III 16c, IV 4c, V 111 (300); Occurrit pulicibus haec herba, Dobre to ziele przećywko pchłóm. Mącz 74d, 36d, 212b; dobré théż y ſámo koźie mléko przećiw temu iádowi/ y przećiw náśieniu bielonowému. SienLek 156, 156, 157.

dobry na co (124): Też ieſt dobry balſam na biegunkę ktora pochodzy z zimnych s flegmiſtich vilkoſci FalZioł I 22b; Tho też lekarzſtwo ieſth dobre na zapalenie wątroby/ y na zbytnie odchodzenie vriny. FalZioł III 26a; Też Kamphora z rożaną wodą rozpuſzcżona, á ſtrochą białku iaiecżnego ieſt lekarzſtwo ſilno dobre na licze FalZioł III 26a; Też gdy kogo cżłowiek vkąſi/ warzone Mięſo wołowe na ranę barzo dobre ieſt. FalZioł IV 5c, I 22b, II 20d, IV 26a, V 82v, 101v (87); Piołyn téż dobry z miodem tłuczony/ ná śinné á ſtłuczoné mieſtcá przykłádáć. SienLek 148v, 66v, 123v, 158, 171, 181v (33); Druga woła Dyptanu/ dobry ná omdlenie/ Vſkromi to niewieśćie/ w żywoćie gryźienie. BielSat D2v [idem BielRozm 27]; Oczko 31v; BielRozm 27; owá Dryakiew/ co ią z zamorza noſzą w fáſecżkach/ ná to [powietrze] ieſt dobra GostGosp 104.

dobry w czym (18): Długi ſmolnik ieſt ocieraiączy y zagrzewaiący/ á tak ieſt dobry w goieniu ran roſcieć wnich ciało. FalZioł I 9d; ábowiem tha ſzałata ieſt dobra w gorączych niemoczach/ ſercze poſila. FalZioł I 98b; IZopowa wodka ieſt dobra w niemoczach/ w boleſciach nyrcżanych y krzyżowych FalZioł II 6c, I 112a, II 7a, III 15d, 4d, V 59 (18).

cum inf (34): Kozłek vwarzony s korzeniem koſaćczowym, z lakriciją/ z dragantem/ ieſt barzo dobre pić/ bowiem cżyſci pierſi z flegmy FalZioł I 150c; POlney Drijakwie woda [...] Thym kthorzy maią Swierzb á thrąd/ liſzaie/ ieſth barzo dobra pić natſzcżo FalZioł II 9d; Też ten plaſter ieſt dobry przykładać gi na cżłonki w ktorych panuie kurcż FalZioł III 17d; Popioł kretowy dobryſypać [!] na fiſtuły. FalZioł IV 14c; Mięſo ſrocżąt młodych dobre ieſć dla naprawienia wzroku FalZioł IV 26a, I 35b, 108d, 147d, II 11c [2 r.], V 40 (28); Przećiw Bożey káźni/ gorczycá dobra pić z ſokiem ogorkowym. SienLek 60; Roża tłuczona z octem/ dobra ieſth ná żołądek przykłádáć SienLek 96, 59v, 90v, 96v, 148v.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) balsam (3), czopek, dryjakiew (3), lekarstwo (62), lektwarz, maść (13), piłuły (2), plastr (19), pomoc (2), proch (12), syrop(ek) (3), trunek (3), wodka (2), ziele (ziołko) (3); dobry barzo (181), silno, tak(o) (4); lepszy daleko, jeszcze (2).

Wyrażenia: »nic lepszego« (7): Nad krew pſią przeciw thrucinie nicz lepſzego FalZioł IV 6c; NA pleurę nicz lepſzego nie ieſt: iedno krew puſzcżać z przeciwney ſtrony kłociu z medijany FalZioł V 82; Nad proch tych niedzwiadkow nicz lepſzego może być FalZioł V 111v, V 35v, 38v, 39v, 80.

»rzecz dobra« [szyk 10 : 4] (14): ſok tego ziela zmąką ięcżmienną/ á ſtrochą blaywaſu/ á zmieſzaſz tho cżyſcie/ ieſt rzecż barzo dobra na wrzedzienicze gorącze FalZioł I 23c; Theż ſok z liſcia wirzbowego z wodką wyſokiego mlecżu á ſtrochą czukru zmieſzany/ w gorączey niemoczy ieſt rzecż barzo dobra FalZioł I 134d; Wodki palone ty to pić ieſt rzecż dobra. FalZioł V 68, I 14c, 57d, 72b, 83c, V 23b (14).

Szeregi: »dobry a (i) doświadczony« (6): Proch barzo dobri a doſwiadczony: gdy kto ranion będzie ſmiertelnie. FalZioł V 111, V 28v, 61, 74v, 88v, 111v.

»najosobliwszy (a. osobliwy) a najlepszy (i najpewniejszy)« (2): Contra venenatos morsus praecipua remedia, Przećiwko vkąſzenia yadowitych robaków/ nayoſobliwſze á náylepſze/ y náypewnieyſze lekárſtwá. Mącz 36d 36d.

»dobry a pewny« (1): Też dobre á pewne lekárſtwo ná Bożą kaźń vſuſzone iáycá niedźwiedźie SienLek 69.

»dobry i pomocny« (1): ktemu też proch ſthego ziela w iaiu dany ku iedzeniu/ ieſt barzo dobry y pomoczny FalZioł I 135a.

»dobry a (i) użyteczny (a. pożyteczny)« [szyk 6 : 2] (8): IZop [...] ieſth dobry á vżytecżny pierſiam y płuczam y naprzeciwkho dychawiczy FalZioł I 66c; Też ieſt rzecż pożytecżna y barzo dobra naparzać leguchno napuchłe mieſtcze/ vwarzywſzy/ ſlaz/ barſzcż/ rożą ogrodną FalZioł V 25v, I 34d, 72c, 74b, III 18c, V 47, 59.

W użyciu przysłówkowym (1): [Drożdże w brzuchu uciszyć możecie] Głowkę iednę álbo dwie/ oſtu koſmátego/ Záś Orzechow kolących przydawſzy do tego. Iák naylepiey w vśćiech ſwych w kąſki máſtykuiąc/ Możeli też tym lepſza połknąć/ nic nie żuiąc. PaxLiz E4.

W przen (2): Bo niemaſs lepſſé pomocy anij lékarſtwa w takowych rzecżách/ iako rozmyſlaiątz albo rozmáwiaiątz o milym bodze. OpecŻyw 168v; A tak na to to ſnadź nalepſzy plaſtr Wſzytko pod nim zgoi ſie natychmiaſt Mieć myſl wolną a ſercze przeſpiecżne RejJóz Q4.
3. Odpowiadający normom moralnym, zgodny z nakazami etyki: cnotliwy, szlachetny, prawy, godny, uczciwy; łaskawy, miłosierny, życzliwy, przyjacielski; bonus Mącz, Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; rectus Vulg, PolAnt, Modrz, Cn; facilis, frugi Mącz, Cn; probus JanStat, Cn; apertus, firmus, innocens, integer, mansuetus, pudens, sanctus, simplex, sincerus Mącz; aequus, amicus, bellus, benevolens, benevolus, benignus, clemens, gratiosus, iustus, perbenevolus, perbonus, probatus, sequens, summa bonitate praeditus Cn (4519):
a. O osobach (1975): Dźiw mnie twemu przyrodzeniu/ Iżeś lepſzy po karániu. BierEz I; Y tám ſie mu źle widziáło/ Wiele robić á ieſć máło: Znowu záſię Bogá żądał/ By mu lepſzego páná dał BierEz L2, B4v, D2v, I, L2, L3v (11); Iozeff z mężcżyznami ijdzie naprzod/ a panna Maria z onymi dobrymi matronami rozmáwiaiątz ijdzie ſ nimi z daleka. OpecŻyw 30v, 26, 30, 66; ForCnR A4, C2, E; Nyeuyaſto oto ſyn twoy ukazal yſz dobry ſyn ma myecz praczą o matcze ſwey PatKaz III 95, 117v [2 r.], 154v; Wſzakże nie dziw że tznotliwi býli/ Bo ſie z dobré matky narodzili KlerPow 3, 10 [2 r.]; FalZioł V 48v; Był też pytan Dyogenes cżymby mogł narichley nieprzyiaciela zaſmucić, odpowiedział gdiby ty ſam dobrym był. BielŻyw 76, 49, 50, 77, 88, 139 (16); IEſtli kiedy vzrzyſz iż cżłowiek mały będzie pokornym, wyſoki mądrym/ ſuchy proſtakiem, czudny dobrem [...] dziękuy panu Bogu GlabGad P8, N3, N6, P8; yeſth wdzyeczen yego Kro. mcz thego vkazanya y pyſzanya pana Voyewodzynego yſch chcze bicz prziyaczyelyeṁ y dobrem Samſzyadem yego Kro. mczi. LibLeg 11/163v, 6/55v, 7/36v, 11/61, 70, 70v, 163, 163v; March3 v8v [2 r.]; Dobris thy ieſt [bonus es tu]/ á w dobroci twey racży mie navcżyć ſprawiedliwoſci twoiey. WróbŻołt 118/68, Ev, 106/1; WróbŻołtGlab A3, A4v; on [Bóg] ieſt pan nad pány y krol nad krolmi á bárzo dobry RejPs 202v, 16v; LibMal 1543/67; RejRozpr F3v; SeklWyzn b3v [3 r.]; Bo wiem iż w tym dobrym panie Nigdy cznota nie vſtanie RejJóz D6, H3, H8v; Rozmnaza też pan Bog dobre dziatky ktore miłuią páná Boga SeklKat H4v, D3v, Nv, Qv, S3v [2 r.], Y2; RejKup B, d4v, d6v, g7, 12, m6, p7; KromRozm I B2, C3v, Dv; MurzHist Iv; złoczyńca dobrze niecżyni/ iako zaś przeciwnęm obyczaiem/ dobry ſędziá znieobaczęnia źle oſądzi/ mądry czowiek głupie ſobie pocznie/ cnotliwy niedobrze poſtąpy/ iako wſzyścy by nálepſzy maią ſwé oblędliwości MurzNT 61, 3v, 11, 91 [6 r.], Luc 18/19; Acżći tego ná ſwiecie/ wiele ſie przygadza/ Iż od oycá dobrego/ zły ſyn ſie vradza BielKom B4v, F4v; z Aten Tellus/ ktory będąc mężem dobrym/ ſyny myał bárzo cżyſte á cnotliwe. GliczKsiąż Fv, B2, C, F6 [2 r.], F8, I3v (10); Gdyż on [Bóg] yedno tylko ſam yeſt ták barzo dobry/ A w miłoſyerdzyu ſwoim ná wyek wyekow ſſcżodry LubPs aa3; Chwalcyeſz Páná iż yeſt dobry á imyenyu yego/ Spyewaycie LubPs dd4, L3, Y2, aa3, aa4, dd3v (13); Iż Fránćiſzek ieſt lepſzy/ á niſſli krzćićiel Ian Swięty/ y Apoſtołowie wſzyſcy/ ktorzy tylko Lodz/ y máłe rzetzy opuśćili/ ále Fránćiſzek ſſuknią grzbietową KrowObr 144v, B4, 11, 145, 164v [2 r.]; Mieſiąc/ Słońce/ y gwiazdy iáko ſłużą iemu/ Swiecąc we dnie y w nocy by komu dobremu. RejWiz 50; to ieſt Pan ták dobry/ á s ſwego ſzcżyrego Miłoſierdzya/ wyſłucha káżdego wiernego. RejWiz 181v, 78 [2 r.], 102, 130v, 131v, 136 [2 r.]; Oderwał Pan dziś od ćiebie Kroleſtwo Iſráelſkie/ y dał ie bliżniemu twemu lepſſemu niſliś ty [proximo tuo meliori te]. Leop 1.Reg 15/28; Lepſſy tho cżłowiek [melior est homo] kthory kryie głupſtwo ſwoie/ niżli cżłowiek ktory kryie mądrość ſwoię. Leop Eccli 41/18; Iezus mu ná tho rzekł: Cżemu mie zowieſz dobrym? Zadny nie ieſt dobrym/ iedno ieden/ Bog [Quid me dicis bonum? Nemo bonus, nisi unus Deus]. Leop Mar 10/18, 2.Par 7/3, 6, 20/21, Esth 1/19, Ps 118/68 (13); NA Gruſzce iednemu ſie żoná obieśiłá/ Ten iey bárzo żáłował/ bowiem dobra byłá. Przybieżał do ſąſiádá co nie ták dobrą miał RejFig Eev, Cc7, Dd2, Ee2v, Ee3v; RejZwierz 47v, 49, 82v, 125v, 140; Pánie weżmiż duſzę moię/ boćiem ia nie ieſth lepſzy nád oyce ſwoie. BibRadz 3.Reg 19/4; Skoſztuyćież á obacżćie iáko ieſt dobry Pan/ á ſzcżęſliwy to cżłowiek ktory w nim vfa. BibRadz Ps 34/9; A wierne zaſię thák ſpráwuie Duchem ſwym/ iż ſię ná káżdy dźień zſtawáią lepſzymi BibRadz I 143d marg, Ps 100/5, 107/1, 135/3, Prov 27/10, Eccle 7/9, 29, Dan 3/89, 1.Mach 4/24; OrzRozm Q2; Bog Adámá pirwſzego cżłowieká dobrego ſtworzył/ pátrzże záſię iáko ſie dziś dáleko od niego wyrodzili BielKron 81; [Cesarz Tytus był] ták dobry iż ſie mu tráfiło iednego dniá nic nie dáć żadnemu ſłudze/ nárzekał mowiąc: ſtrawiłem dzyeń prożno BielKron 147v, 63v, 80v, 84v, 85, 86 (21); GrzegRóżn D2v; Dobrze ſię tedy z nimi [dziatkami] dzieie/ yeſliże złaiani ſromayą ſię/ albo ſkarani ſtawayą ſię lepſzymi KwiatKsiąż B2v, A2v, B3v, F2v; Bonis inter bonos necessaria amicitia est, Gdzie wſziſcy dobrzy tám pewna vprzeyma prziyaźń. Mącz 172a, 127b, 138a [2 r.], 151d, 244d, 390d (14); Prot B3, B3v, D2; SarnUzn B8, H3v, H4v [2 r.]; RejAp 158; Przetho pan nietelko ſam ma być dobry/ ále y poddáne ma przedziáłáć ze złych ná dobre GórnDworz Gg5; pan dobrym będącz/ s poddánemi cnotliwemi/ nie ſurowie iáko z niewolniki/ ále głádce/ á łáſkáwie/ iáko dobry ociec z dobremi ſyny obchodzić ſie muśi. GórnDworz Hh2v, G3, H5, M8, Hh5, Hh8v (16); HistRzym 6, 12, 34, 73, 88v, 93, 95; Cżártby był dobri by miał łáſkę. RejPos 54 marg, 51v, 53v, 59, 130, 138 (15); BiałKat 16 [2 r.], 163v, 183v; HistLan A3v; KuczbKat 385 [2 r.]; Pythał go Philozoph: Powiedz mi ieſliś zły álbo dobry? Powiedział mu Krol izem dobry. Powiedział Philozoph: O kiedyś dobry a czemuſz ſie ciebie mam bać RejZwierc 46; Pięknie káżdemu gdy dobry s ſwey cnoty/ Bywa RejZwierc 221v, 45v, 89v, 119, 166, 238v (43); WujJudConf 67v; RejPosWstaw [413]; Drogámi ſwemi náſycono będzie cofáiące ſię ſerce/ á od niego (odſtąpi) mąż dobry. BudBib Prov 14/14; człowieká iednego ſtyſiącá ználazłem/ lecż niewiáſty (dobrey) miedzy wſzytkiemi temi nie ználazłem. BudBib Eccle 7/28[29]; Y owſzem gdym był dobrym [magis autem bonus]/ miałem ćiáło nie ſplugáwione. BudBib Sap 8/20, Iudic 11/25, Ruth 2/13, l.Reg 15/28, Sap 8/15, Eccli 19/20 (16); HistHel C3; będźie ónego łotrá z niénagłá niedbał A potym go odpráui iáko nalepſzégo áby go ieno zbył. Strum R3; Tákowému Pánu nie ieſt godno/ áby mu kto dobry ſłużył Strum R3v; BudNT Matth 20/15, Luc 18/19 [2 r.]; CzechRozm 65, 88, 184v, 249v; PaprPan B2v, P2, Dd2v, Hh, Hh2, Hh3; KarnNap A2v; ſámemu mieć práwá w ſwoiey mocy: byłáby to rzecż tyránná/ nie dobrego Páná [idque tyranni esset, non boni principis]. ModrzBaz 101; tego też chce lepſzy nád przyrodzenie Bog [melior natura Deus]/ on naywyżſzy Miſtrz/ Hetman/ mśćićiel/ y nágrodźićiel. ModrzBaz 136v, 25, [41]v, 43v, 44v, 47 [2 r.] (14); SkarJedn 401; Cnoty wſzyſtki zágáſły/ mąż dobry/ nowiná. KochDryas A2v; Błądźiłem pókim tróſk nieznał/ dźiś lepſzy karány KochPs 182, 53; błogoſłáwił ludziom Iozue/ y cżytał im zakon/ y obietnice Bożego błogoſłáwieńſtwá/ ieśli będą dobrzy SkarŻyw 503; Toſmy wżdy nálezli/ cżymeſmy nád przodki náſze lepſzy: bo wiádomośći o tych świętych/ ktorey oni niemieli/ myſmy iey doſtáli. SkarŻyw 567, 164, 250, 291, 318, 353 (20); StryjKron A, 752; CzechEp 38, 41 [2 r.], 300, [389], [390], [407], [408]; Boday w ſławie/ y w dobrym zdrowiu do Polſki Prziiechał: dobrych oyców cnotliwy Wolſki. KochFr 129, 124; KochDz 104; KochMRot B4v; ReszPrz 62, 71; WerKaz 287, 304; KochPieś 13, 28; PudłFr 56; ArtKanc I10v, N19, O4v, P6, Q15; á iáko ze wſzyſtkich zwierząt ná świećie cżłowiek ieſt naylepſze zwierzę/ ták záśię ieſli niechce podlegáć práwu/ ieſli ſądu nad ſobą nie ćierpi/ naygorſze/ y nayokrutnieyſze ieſt miedzy wſzyſtkiemi zwierzęty. GórnRozm A4v, E3v, K4; PaprUp B3 [2 r.], D4, E2v [2 r.], F2, I, I3, L; gdy nam powinnosci swe wcale oddasz nie tylko imperare ale iuste et legitime nie iako Nero zprzodku tylko dobrym będąc ActReg 31, 31, 87 [2 r.]; GostGosp 38; Phil B; Dobréy mátce to mężné miłość ſerce dáie/ Nie dźiwuy/ táſz téż miłość nam rády dodáie GórnTroas 43, 61; KochCn B4v; O dobry/ o wſzelkiey nápełnion lutośći/ Vżyi miłośierdźia GrabowSet Pv, G4, Nv [2 r.], V3v; WyprPl A2v, B2; Bo to [Bóg] vcżynić y może iáko wſzechmocny/ y vmie iáko nie dośćigłey mądrośći pełny: y chce iáko niewyſłowionym obycżáiem dobry. LatHar 190; Chwalćie zemną z weſelem wſzyścy ludźie/ Bogá pomocniká náſzego: Bo wielce dobry: y ná wiekuiſte cżáſy trwa miłośierdźie iego. LatHar 230, 35, 153, 154, 158, 230 (14); KołakSzczęśl B2v; RybGęśli C3v; Czyli oko twoie złośćiwe ieſt iżem ia ieſt dobry [an oculus tuus nequam est, quia ego bonus sum]? WujNT Matth 20/15; Pan Chriſtus y Duch iego święty nigdy nie opuśći ſtolice Piotrá [...] choćby też czáſem oſoby/ ktore ná tey ſtolicy śiedzą/ nie nalepſze były. WujNT 354, Matth 19/17, s. 164 [4 r.], Ioann 6/12, Act 11/24, s. 470 (22); Kośćiół Boży iáko mátká dobra [sicut pia mater JanStat 224] ma opátrzáć/ áby vbodzy/ którym nie máią z kąd rodźice nákłádáć/ mieli ſie gdźie vczyć SarnStat 199, 192, 706; Fortunę boginią iákąś dobrą mieć chćieli/ V niey być w mocy ſzcżęśćie rozumieli. WitosłLut A6; KlonKr A2v, E4v; PowodPr 66; czemu ná ták dobrego ták wiele idźie złych przygod? SkarKaz 4a; Nie idę do pocáłowánia twego iáko Iudaſz/ ále z łotrem dobrym wołam: Pomni ná mię Pánie SkarKaz 161b, 3a, 8b, 42a, 44a, 520a (20); Ten ieſt dobrym co tego nigdy nie żáłuie: Ze ieſt dobrym, y kogo może bydź vżytek. CiekPotr 22, 14, 21, 90; CzahTr I4v, L4; z tyśiącá iedná/ Ledwie dobrą zoſtánie białagłowá biédná. GosłCast 46, 11, 29, 32, 35 [2 r.], 38 (11); PaxLiz E4; Nie mogą tám/ ſpráwiedliwość/ miłośierdźie/ powśćiągliwość/ odpuſzczenie krzywdy/ czyſtość/ poſłuſzeńſtwo/ wzgárdá widomych máiętnośći/ y inne dobremu ſąśiádowi przyſtoyne/ y do towárzyſtwá ludzkiego potrzebne cnoty zákwitnąć SkarKazSej 686a; Kátholicka wiárá ludzi czyni dobre y cnotę miłuiące. SkarKazSej 686b marg, 659b, 661a, 686b [3 r.], 693a, 706a (14); ZbylPrzyg A2v.

dobry komu (36): BielŻyw 31; LubPs R marg; Kto ſam ſobie złym komuż inſſemu będzie dobry? [Qui sibi nequam est cui alii bonus erit?] Leop Eccli 14/5; RejZwierz 74; ćwicżony márinarz nie iedno ſobie dobry/ ále y onym dobry co z nim w okręcie ſiedzą. RejZwierc 71v, B, 45, 71v [9 r.], 72 [2 r.], 139v (26); Dobry Iehowá cżekáiącym go/ duſzy ſzukáiącey go. BudBib Thren 3/25; CzechEp [394]; PaprUp A4; LatHar 63; Poniewaſz áni ſobie ſámemu Dóbr ieſteś [...] Przepadń ze wſzyſtkim w vpadek wieczny CiekPotr 25.

dobry na kogo (1): [Nigrytowie] mátácże wielcy bo wiele mowią nieprawdy/ ale ná gośćie dobrzy. BielKron 450v.

dobry nad kim (2): O Iáko ieſt dobry Bog ludu Izráelſkyego/ Nád thymi kthore być zna záwżdy ſercá cżyſtego LubPs R; KochPs 150.

dobry na czym (1): A on ſie iey lepſzym być/ ná wſzem obiecował RejFig Ee2v.

W połączeniach szeregowych (69): March1 A3; [Józef] byl w ſlowie prawdziwy wierny ij przeſpiecżny w żywocie ſwoiem ij w vcżynku był proſty/ dobry/ ſmierny/ tzijchy/ a wielmi roſtropny OpecŻyw 4v, 115v; ForCnR D2v; aby [mamka] była dobra/ mierna/ dobrich obycżaiow/ nie gniewliwa/ ani barzo ſroga/ ani też ſtraſzliwa FalZioł V 36; BielŻyw 54; March3 T8v; abiſczie tes v k m. snym tak mieſzkaly yako na sgodne a dobre sąſſiadi zalezi LibLeg 10/66; KromRozm I K4v; MurzNT 111, 116; GliczKsiąż C, C3, Nv, O6; GroicPorz b3; OrzRozm P3v, S2v; Fáryzei [...] byli nád ine przykłádnieyſzy y lepſzy/ bo wierzyli káżdą duſzę cżłowiecżą po śmierći żyć BielKron 118v, 93, 150v, 154, 169, 198, 305; KwiatKsiąż D4v; Erectior senatus erat, Był nieco trafnieyſzi y Rządnieyſzi/ Mężnieyſzy/ Lepſzy. Mącz 350c, 114a, 208c, 243c, 414a; thrzebá obieráć ná ſądy ludzie mądre/ dobre/ y ktorych by cnotá iáſna v ludzi byłá GórnDworz Hh6, M, Ii, Ii2, Kk3v; KuczbKat 400; RejZwierc 44v, 177; WujJud A3; RejPosWstaw [414]; CzechRozm 218v; On Tytus Ceſarz Rzymſki ácż był wielmi ſzcżodry/ Krotofilny y bácżny ktemu bárzo dobry PaprPan Nv; ſromotną śmierć podiął/ y prawdziwie vmárł dla náſzych złośći/ ſpráwiedliwy Pán zá ludzie nieſpráwiedliwe/ dobry zá złe/ niewinny zá winne/ świętj zá przeklęte KarnNap D4v; ModrzBaz 4v, 30, 43v, 59, 64, 87, 138; KochPs 178; SkarŻyw [236], 337, 358, 436, 479; ReszPrz 67; ReszHoz 128; ReszList 156; GórnRozm B3v, E; WujNT przedm 27, s. 861; vmiłował P. Bog lud ſwoy: dla tego ćiebie Sálomoná/ mądrego y dobrego y ſpokoynego krolem nád nim vczynił. SkarKaz 611a, 633b; VotSzl C; SkarKazSej 666a, 697b.

W przeciwstawieniach: »grzeszny ... dobry« (1): pan bog złe á grzeſzne lvdzi/ za dobre przyjmvie/ z grzeſznych cżyni dobre/ y ſobie wdzięcżne/ á barzo miłe SeklWyzn b3.

»dobry ... nieprawy« (1): Tákoć zły cżłowiek z dobrego/ Wnet vcżyni nie práwego BierEz M2.

»dobry ... nierządny« (1): Ci pánowye (ále wżdam nye wſſytcy bo naydzye ich wyele dobrych myedzy nyerządnemi) poſpolicye chłopce chowáyą od miſternego á ſmyſlnego zwodzenya byałych głow GliczKsiąż I2.

»dobry ... ni(k)czemny« (2): BielKron 390v; wſzetecżny/ hnet będzie názwan beſpiecżnym: ſkromny/ melánkolikiem: nikcżemny/ dobrym: bezbożny/ mądrym: y ták o inych. GórnDworz D.

»dobry ... przewrotny« (1): [łakomstwo] z człowieka nalepszego Wnet uczyni przewrotnego. BierRozm 16.

»dobry ... srogi« (4): Dał Bog dobrego Páná/ my ſrogiego chcemy Prot A4v; RejPos 337; RejZwierc 45v; KlonKr B3.

»dobry ... surowy« (1): Brzmiéć będą moie wdźięczné ſtrony. Ciebie dobrego nád dobrémi/ A ſurowego nad grzéſznémi. KochPs 150.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) cora, dzieci (dziatki) (3), matka (macierz) (6), mąż (31), niewiasta (6), żona (24), małżonka (3), ojciec (14), pan (69), pani (14), przełożony (10), rodzice (6), sąsiad (13), syn (18); dobry barzo (19), iście, jak(o) (2), nazbyt, prawie (3), rzadko, tak(o) (24), wielce (6), wielmi (2); lepszy daleko, jeszcze (2).

Przysłowia: Chceſzli być dobry/ Nie bądź s cnotą ſzczodri. RejZwierc 238v.

Lepiey być dobrym s cnoty niż s ſtráchu. RejZwierc B3, 221v [2 r.].

ptak dobry á toli wżdy w ſwe gniazdo nie plugáwi CzechEp 323.

Wyrażenia: »anjoł, archanjoł dobry« = eudaemon Mącz [szyk 20 : 15] (34 : 1): Mily bog ktory wſmutku nieopuſſcżá nadzieię wnim maiące/ zeſlál dobrego aniola ku Iozefowi OpecŻyw 14; chczyal aby marya panna byla od dobrego archanyola pozdrouyona PatKaz III 90v, 98v [2 r.]; A ſámi dobrzy Anyołowye ktorzy od Bogá nye odſtáli/ y ná wyeczne czáſy zoſtoyą KromRozm III A8; RejWiz 156v, Cc6; BibRadz I 201b marg; Genius, Zły álbo dobry anyoł yáko pogáńſtwo o tym dzierżało/ powiedáyąc że káżdemu człowiekowi dwá Anyołowie/ yeden dobry drugi zły/ ſą przydani. Mącz 144a, 77b; RejAp 101v, 102 [2 r.], 102v [2 r.], 201, Ddv, Ff4; HistRzym 29, 71v; RejPos 164; wſzyſcy duchowie ſpráwiedliwi/ ábo Aniołowie Bozy dobrzy/ ſą ſynmi Bożymi CzechRozm 46, 7v, 8, 17v, 46, **5; CzechEp 202, 259; ReszPrz 37; Calep 286b; LatHar 476; Aniołowie dobrzy ſą duchowie/ ſłudzy y poſłowie Boży. WujNT Xxxxxv, Xxxxxv.

»dobry (Pan) Bog« [szyk 7 : 5] (12): OpecŻyw 18; to ſą dobre vczinki/ ktore od dobrego páná Boga ſą roſkazane SeklKat G2, D3v, Gv, N2v; LubPs ff3; WujJudConf 65v; CzechRozm 215v; pokutowałem/ y odpuścił P. B. dobry/ grzechy moie SkarŻyw 308, [236], 337; Zmiłuie ſię Bog dobry/ przyimie wzgárdzonego GrabowSet G4.

»co nalepszy« (1): Ale że fundáment przyiáźni cnotá ieſt/ niech ſię o to człowiek naprzód ſtára/ áby co nalepſzym był KochCn B4v.

»czart dobry« (2): V pogan byli iedni Cżárći źli/ drudzy dobrzy [...] Tych theż Cżartow dobrych vżywali wſzyſcy Cżárnokſiężnicy iż ich ſłucháli BielKron 467.

»dobry cżłowiek, człek« = bonus homo Mącz, Vulg; apertus a. facilis a. frugi a. integer a. mansuetus a. pudens a. simplex homo Mącz; bonus a. firmus a. innocens a. sanctus a. sincerus vir Mącz; vir probus JanStat; homo frugi(s) (bonae), homo de meliore nota, probatissimus vir Cn [szyk 102 : 47] (138 : 11): BierEz M2; Aléćz ten goſpodárz był cżłowiek dobri/ a tę cznotę oſobną miáł/ iż goſciom dobrze ſłaćz kázáł ForCnR A2v, C; PatKaz III 149; Oznaymvye tobye yz teraz ma moy dwor. y kw y myenyw memv wyelkyemv. dobri czlowiek wielky piſarz. Janvſch. od cziebie poſlem poſlani przyyechal. MetrKor 46/46v; GlabGad Ov, O5v; BierRozm 16; iż ten M. był dobry cżłowiek to ſlowo nie tylko ieſt mnie ſamego/ ale ieſth żywych ludzi barzo wiele ktorzy ſwiątoſc iego żywota wyſoce wychwalaią WróbŻołtGlab A4, A4; RejKup m5; MurzHist G; BielKom Dv; Seth yáko cżłowiek dobry á ſlugá Boży/ miał też potomſtwo ſobye podobne GliczKsiąż Ev, I, Nv; KrowObr 66 [3 r.], Rr2; RejWiz 45v, 131v, 192v; Leop Eccli 6/5; OrzList ev; KochZuz A4v; RejZwierz 61v, 83; BibRadz 2.Mach 15/12, Ioann 7/12; OrzRozm L4v; Był Ian dobry cżłowiek/ ktory vcżył Zydy ſpráwiedliwośći/ nabożeńſtwá/ y miłośći przećiw bliźniemu przez krzeſt wodny BielKron 137v, 136, 228v; Necque boni, necque liberalis functus est officio, Dopuśćił ſie tego co ná dobrego człowieka nie przyſłucháło Mącz 140c, 29a, 36c, 114a, 115c, 138a (18); SienLek 10v; RejAp 38, 128; doſyć ná tym iż będzye [dworzanin] dobrym cnotliwym cżłowiekiem GórnDworz G3, L2, Q2v; HistRzym 29v, 88v; Pan [...] wylicżáć racży/ ſpráwiedliwość/ miłoſierdzie/ záchowánie zakonu/ poſty/ iáłmużny/ y inſze rzecży dobremu á pocżćiwemu cżłowiekowi należące. RejPos 201; Lákomczę trudno zwáć dobrym cżłowiekiem. RejZwierc 66v marg, A6v, 6, 20, 39v, 63v (16); WujJud 53v, Bv; BudBib Prov 13/22, Eccli 29/17; WierKróc B2; BiałKaz C4v; BudNT Luc 6/45; CzechRozm 249; PaprPan T3; ModrzBaz 27v, 43, 43v, 95v, 107, 135, 138; ModrzBazBud ¶5v; SkarJedn 264; KochOdpr B4v, C4; KochPs 16; SkarŻyw 436, 479; MWilkHist C3v; CzechEp 3; KochFr 65; Ale cnoty/ nieſczęśćié żadné nie zhołduie [...] Kto tę ma/ tego dobrym człowiekiem miánuią KochDz 104; ReszPrz 52; ReszHoz 126, 133; BielRozm 30; iákoſz oſtrſzey kaźni ná te trzebá grżechy/ ktore popełnić złoczyńcy łátwiey/ á dobremu człowiekowi vſtrzedz ſię ſzkody trudniey/ niśli ná ine zbrodnie. GórnRozm B4v, B, B3v, F2v [2 r.], F3v, H (12); rzecz całą honesta occasione od wm MMP. oddałem, iako przystoi dobremu człowiekowi, y prawęmu wm MMP. słudze ActReg 169, 69, 84; GostGospSieb +2v; Phil F4, I3, M4; OrzJan 43, 44, 117; SYnu móy/ ſłuſznie ſie zły człowiek śmierći boi/ Ale ſie iéy dobrému lękać nieprzyſtoi KochFrag 51; LatHar 726; Człowiek dobry z dobrego ſkárbu ſercá ſwego wynośi dobre WujNT Luc 6/45, Matth 12/35, s. 748; Podſkárbi/ iáko ſkárbów Dworſkich Sekretarz/ niech będźie człowiek dobry/ ſkrómny y rozumny [vir probus, modestus et discretus JanStat 308] SarnStat 335; VotSzl C; CiekPotr 2, 69, 80 [3 r.]; GosłCast 68, 72; SkarKazSej 699a; Lecż cżłowiek dobry y nie názbyt chćiwy/ Trzykroć y cżtery cżłowiek to ſzcżęśliwy. KlonFlis B4; KlonWor **6, 8, 41.

»dobry z dobrych« = najlepszy (1): rodzicy pobożni Chrześćiáńſcy/ wiela ludzi w cżnotách przechodzący/ okrom ſyná tego/ ktory ie dáleko dobry z dobrych przeſzedł. SkarŻyw 388.

»duch dobry« = eudaemon Mącz; spiritus bonus Vulg (szyk 17 : 4] (21): OpecŻyw 108v; FalZioł II 5d; Duch twoy dobri [spiritus tuus bonus] niechay mie prżywiedzie na ziemię prawą/ To ieſt do otcżyzny żywiącich. WróbŻołt 142/10; iáko dáleko więcey oćiec wáſz niebieſki/ da duchá dobrego [spiritum bonum]/ tym kthorzy go proſſą. Leop Luc 11/13; Mącz 77b; RejAp 175; RejPos 115v [2 r.], 331; Gdzie ácż nie záraz vmárł wſzákże go záraz duch Boży dobry krolewſki opusćił/ á ná mieyſce iego ſzátan go gábał. CzechRozm 140, 7v, 18, 239v, 244v, 246, *4v; CzechEp 259 [2 r.]; LatHar 171, 184; WujNT Luc 11/13.

»Jezu, pasterzu, nauczycielu, Kryste, mistrzu dobry« [w apostrofach modlitewnych i Ewangelii o Chrystusie; święty; w tym N sg 1 r.] = magister bonus Vulg [szyk 17 : 15] (16 : 6 : 4 : 3 : 3): O dobri Ieſu wiſluchay myα a nyedopuſczay abich odlαͺczon od cyebye BierRaj 20; Czo zaſlużyl cżlowiek zly/ to cirpiál pán iezus dobry OpecŻyw 134, 23, 148; TarDuch E3; A niektory przełożony ſpytáłgo rzeknąc/ miſtrzu dobry/ Co vczyniwſzy/ wiecżny żywot za dźiedźictwo otrzymám? MurzNT Luc 18/18; LubPs S3; O Páſterzu dobry/ ſmiłuy ſie nád kośćiołem KrowObr 175, 217v; Leop Mar 10/17; BibRadz Luc 18/18; BudNT Luc 18/18; Ná gołey ſłomie leżał/ bo pośćieli inſzey nie miał/ Kryſte dobry/ wſzytkoś to dla nas ćierpiał. ArtKanc B15v, C17v, I4v, K14v; GrabowSet O3v, O4v; rácżże przyiąć prośby moie. O zbáwićielu świátá/ dobry Iezu LatHar 155, 24, 25, 71, 98, 184 (10); WujNT Matth 19/16, Mar 10/17, Luc 18/18; O moy IEZV ták dobry y hoyny/ y táki miłośniku bráćiey twoiey/ czemuż my tu ná źiemi zoſtáwáć chcemy/ á do ćiebie ſię nie kwápim? SkarKaz 245a.

»dobry katolik« [szyk 2 : 1] (3): żáłuię zá grzechy moie/ á rádzę áby ná moie mieyſce Táráſego dobrego Kátoliká poſtáwiono SkarJedn 210; CzechEp 108; SkarKazSej 701a.

»dobry krześcijanin« [szyk 38 : 6] (44): KromRozm II m; BielKom nlb 3; GliczKsiąż L4v; iáko Pan Bog dobre krześćijány/ á wdzyęcżny Kośćioł ſwoy záchowywáć racży LubPs Vv; OrzList f2; OrzRozm H; ſwięty Márćin opuśćiwſzy Rycerſki ſtan/ Krześciáninem dobrym zoſtał. BielKron 157; ſtátki y ine dóbrá ludzkie gwałtem biorą pod zákryćim ſáłfzywym dobrych krześćian BielKron 203v, 161v, 163v, 166v, 193v, 275, 322v, 323v; Dobrym Krzeſcijaninem nie tego ia zowę/ Co umie diſputować/ i ma głatką mowę. Ale kto żywie według woley pana ſwego KochSat B; OrzQuin H; Prot C3v; GórnDworz Q7v; Fokus ieſt káżdy krześćiánin dobry/ kthory wiernie iáko rycerz Kryſtuſow robi. HistRzym 51, 30, 51v, 60, 65, 98 (10); RejPos 23, 24 marg, 74v, 152; BiałKat 361; WujJud 242v; A iſz był dobry Chrześćiánin/ á vbogim dawáć nieprzeſtawał: Pan Bog mu teſz tym więcey przyſparzał. SkarŻyw 101, 187, 252; żaden/ ktoby chćiał być dobrym Chriſtyáninem/ nie ma nikomu/ by też heretykowi właſnemu/ y nieprzyiaćielowi ſwoiemu złorzecżyć CzechEp 100, 94; WujNT 80, 443; dobry Chrźeśćijánin ma być gotow ráczey krzywdę ćierpieć niżli ſię o nię mśćić SkarKaz 311b, 8b.

»lud dobry« (5): BielKron 444, 447v; Philádelphia [...] było miáſto w Lidiey/ lud miáło w ſobie proſty/ dobry/ á ſpráwiedliwy RejAp 38; RejPos 56; Do cżego iżbym w towárzyſtwo tákowe rad ludu dobrego iák nawięcey pobudził/ nieco RYMOVV DVCHOVVNYCH nápiſáć/ rzecż mi ſię zdáłá GrabowSet A2v.

»dobrzy ludzie« = boni Mącz, Modrz; boni viri Mącz, Modrz, JanStat; boni cives, probi homines Modrz [szyk 123 : 58] (181): BierEz H3v, K; Miły towarzyſzu poymi s ſobą niektore dobre ludźi/ a ijdź przed pana ForCnR B4v, A3 [2 r.], B2v, E; BielŻyw 11, 75, 168; BierRozm 15; WróbŻołt 16/14, ff4; WróbŻołtGlab A4v; LudWieś A4v, B4, B5; Drvga rzecż kaſzdemv cżłowiekowi potrzebna ieſt/ ſława dobra/ miedzy dobremi lvdzmi/ zachowana SeklWyzn 3v, 3v, b3v; LibLeg 11/183v; SeklKat Qv; KromRozm I A2v, K4v, Nv; MurzHist D3, N; Abowyem [Ewangeliści] ácz to byli ludźye dobrzy/ prawdźiwi y święći/ ále yednák ludźye KromRozm II c3v, h3v, o3v; DiarDop 99; BielKom E7; Lákonowye álbo Spártánowye [...] chcyeli dobremi być ludźmi GliczKsiąż E7, A2, C, D6v, E4v, H8, K, K6v; áby przes táką náukę y ſkutek iey/ zuchwálſtwo złych ludźi hámowáné było/ á między dobremi niewinnoſć w beſpieczeńſtwie trwáłá. GroicPorz av; KrowObr 133v, 136, 198v; RejWiz 138; OrzList e4v; BibRadz I *2v; OrzRozm Q2v; ADryan był Papieżem lat trzynaſcie/ ten też nie był poſlednieyſzy od inych dobrych ludzi/ ábowiem był przykłádny/ vcżony/ ſtały/ cnotliwy BielKron 168; vſtáwiony dźień będzie/ ktorego ſie máią z iecháć do Norymbergu Mieſiącá Sierpniá/ ludzie dobrzy/ nie ſwarliwy/ pokoy miłuiący/ Bogá ſie boiący BielKron 217, 148, 195v, 196v, 209, 262 (16); Falsum crimen bonis viris obiectat, Szczirą potwarz ná dobre ludzie wiedzie. Mącz 162c, 127a, 243c, 308b, 336b, 365c, 382d, 461d; OrzQuin G2; RejAp 75v; áby vrząd złe ludzi karał/ nie z nienawiśći/ iedno żeby złemi nie byli/ á dobrym/ pokoy poſpolity burząc/ nie byli ku przekázie. GórnDworz Hh2, B8, M2v, Hh6, Hh7v, Ii2; RejPos 52v; BielSat D, G4; KuczbKat 60, 400; ábychmy ſobie y ſławy y poććiwey przyiáźni y łáſki Bożey nabywáli [...] á zwłaſzcżá miedzy dobremi á cnotliwemi ludźmi/ y záchowáli y rozmnażáli. RejZwierc 94, 119v; WujJud A3, 138v; WujJudConf 144v; RejPosRozpr cv; RejPosWstaw [414]; kochałeś ſię wkłamcoch/ á pſowałeś mieſzkánia ludzi dobrych BudBib 4.Esdr 11/42; HistHel D; Strum A4; CzechRozm 18, 217v; vſtaw nie piſzą ludźiom dobrym/ ktorzi z ſkromnośći á z obycżáiu/ nie z boiáźni/ posłuſzni ſą pocżćiwośći. ModrzBaz 69v, 4v, 14, 32v, [41], 42v (21); Bo [Bóg] będąc ſpráwiedliwym ſpráwiedliwosć miłuie/ A dobre ludźi okiem łáſkáwym opatruie. KochPs 16, 19, 171, 178; SkarŻyw 179, 482; MWilkHist A3; StryjKron 667; CzechEp 212, 259; KochFr 16; Dobrym ludźiom Páńſkié drogi/ Nigdy nie vczynią trwogi KochMRot A3; ReszPrz 112; ReszHoz 119, 128 [2 r.], 129, 130; ReszList 136, 164; WerKaz 301; ArtKanc Q20; BielRozm 24; Byłoby było ludźiom dobrym bárżo żle ná świećie/ gdyby był Pan Bog złośći rozumu nie odiął. GórnRozm H2, B, Dv, D3 [2 r.], Fv, H2 (10); PaprPan I4v; ActReg 85, 159; Calep 229b; GostGosp 122; Phil M; GrabowSet A3v; OrzJan 39; Vcżyń dobrze/ Pánie/ dobrym á ſzcżerego ſercá ludźiom LatHar 610; WujNT przedm 27, s. 23, 232, 460, 546, 861; SarnStat 701; PowodPr 73; SkarKaz 5b; VotSzl A2v, B4, E; ſtáráć ſię chciey o záwołánie, Y przyiáźń ludzi dobrych, nie małp CiekPotr 49, 15 [2 r.], 19, 79; CzahTr I2v; Bo to ieſt koniec káżdey zwierzchnośći/ áby ludźie dobre/ et bonos ciues czyniłá. SkarKazSej 698b.

»nalepszy dobry« (1): A wſzákoż to nalepſzy ná ſwiecie dobry/ co nie iedno pokątnie dobri ále iáwnie á iáſnie ná wiele ſtanow dobroć iego ozdobić y okázáć ſie może. RejZwierc 101v.

»dobry pasterz« = bonus pastor Vulg (o Chrystusie i kapłanach) [szyk 25 : 20] (45): Modli ſie dobry paſtyrz za owiecżki ſwé OpecŻyw 53v, [57]v, [170]v; KromRozm III E6; LubPs S3; po ſwiętym Páwle przes trzyſthá lath było niemáło dobrych y wiernych páſterzow álbo biſkupow w Rzymie KrowObr 21v, 144, 162v, 175, 217v; Leop AAA4v [2 r.]; BibRadz Ioann 10/11 [2 r.], 14; Goski A8; RejAp 35v; RejPos 121v [2 r.], 122 [3 r.]; GrzegŚm 26; KuczbKat 245; A tych [kapłanów] naprzednieyſzym wodzem ieſt on dobri Páſterz Pan Kryſtus/ktory mowi Piotrowi ſ. Páś owce moię. RejPosRozpr c2; ModrzBaz 18v; SkarŻyw 182, 354; Pan Chriſtus páſterz dobry náſz/ y dozorcá duſz náſzych/ choćiaż zábity był y vmárł/ iednák w grobie nie zoſtał CzechEp 329, 376; ReszHoz 138; ReszList 144; LatHar 98, 281; Iaćiem ieſt páſterz dobry. Dobry páſterz duſzę ſwą dáie zá owce ſwoie WujNT Ioann 10/11, przedm 37, s. 346, Ioann 10/14, s. 349 [2 r.], Aaaaaa3v [3 r.]; SkarKaz 611b.

»nalepszy pocieszyciel« (1): DUchu święty [...] Nalepſzy poćieſzyćielu/ Duſz ludzkich náwiedźićielu LatHar 367.

»dobry przyjaciel, towarzysz, druh« [w tym: być komu dobrym przyjacielem (11), być dobrymi przyjacielmi (1)] = amicus Mącz [szyk 53 : 3] (44 : 9 : 3): ForCnR B2, D2; FalZioł +2; BielŻyw 12, 17, 39, 107; v k. m proſche yako przyacziela naſzego dobrego, y ſąſyada bliskiego, y ſtarſchego abismye pomylowal a darowal dzieſyaczią thiſyaczi ſlothich czerwonich LibLeg 10/62v; ya teras od tego nieodſtepvye y chcze zebiſmi bily miedzi ſobą dobrimy prziyaczielmy LibLeg 11/65, 10/63v, 66, 66v, 124, 124v (17); Dobregom towarżyſza w nieſzcżęſcium omylił Bo gdym był z nim w więzieniu iegom życzliwoſcz znał RejJóz K5; RejKupSekl a5v; MurzHist G2v; BielKom D8v; RejWiz A8v; Wiem/ iż Krowicki był mi dobrym przyiaćielem OrzList e3v, g; BielKron 44v, 97v; KwiatKsiąż Ev; Mącz 7d; Prot B4v; GórnDworz I8v, M; HistRzym 85; RejPos 329v; ABowiem ieden kſtałt przyiacioł ieſt/ w kthorym ſie záwiera dobry/ cnotliwy/ wierny/ á nieomylny przijaciel RejZwierc 89, 61, 116, 273v; SkarŻyw 71, 206; Bá moy namilſzy Lukaſzu Dobry wierny towárzyſzu. Coż to wżdy ſą zá nowiny? MWilkHist I3v; Owa y tyś ſye przed tą pánią nie wyśiedźiał/ Wąśie/ dobry móy druhu: ále bądź ćiérpliwy KochBr 152; ActReg 161; RybGęśli B2v, C3v; CiekPotr 8, 82; CzahTr E3, I3, L3v.

»sam dobry« = jedyny dobry (1): A Oćiec Bog od żadnego nie ieſt/ ſam od ſiebie ieſt/ dla cżego też záwſze proſto zgołá rzecżon ieſt Bogiem ſámym dobrym/ ſámym nieśmiertelnym [qui solus es bonus rex, solus praestans, solus iustus et omnipotens et aeternus Vulg 2.Mach 1/24] GrzegRóżn K2.

»lepszy siebie samego« (1): Nalazł on mąż wſſędy czegoby ſie miał náuczyć/ á záwſſe pożytek biorąc więczſſy/ ſtáwał ſie uſtáwicznie lepſſy ſiebie ſámego. Leop B2.

»nad wsze dobry« = najlepszy (1): Przyſſedles miloſciwy/ iużeś dlámnie [!] prziſſedl/ boże nad wſſe dobry/ takes mie przyciągnąl. OpecŻyw 18.

Szeregi: »dobry a błogosławiony« (1): przez dobrego á błogoſłáwionego Iezuſá/ Zbáwićielá náſzego/ [...] máieſtatowi twemu będźie chwałá/ cżeść/ moc/ y wyſławiánie ná wieki wiekow. Amen. LatHar 20.

»dobry, (a, i) bogobojny« (4): vpominał ie też [Luter] prośbámi nápiſawſzy kſiążki/ áby wyſádzili ludzi dobre bogoboyne z obu ſtron/ ktorzy by to záburzenie vſkromili BielKron 203; SkarŻyw 187; ReszList 164; PowodPr 73.

»dobry, (i) cichy« [szyk 1 : 1] (2): Wyęc myedzy nye [dworzan złośliwych] nye nápądź ćichego/ dobrego/ ſpokoynego. GliczKsiąż H7; BudNT 1.Petr 2/18.

»dobry, (a, i) cnotliwy« [szyk 51 : 3] (54): BielŻywGlab nlb 12; BierRozm 16; SeklKat A2; LibMal 1548/144v; chceſz aby to zniſzczono było/ co twoj dobrzy a cnotliwi przodkowie ták długo trzymali? MurzHist M3v; dobra á cnotliwa żoná wyelkye yeſt ochędożeńſtwo małżonká káżdego. GliczKsiąż P5v, H7, P5v, P6v; RejWiz 78; RejZwierz 83; OrzRozm C4v; WAleryanus Ceſarz [...] był ták ſpirwu dobry/ cnotliwy/ miłoſierny/ iż dom iego kościołem zwáli. BielKron 152v; zabit ieſt przyrodzony tego Andrzeiá Ioánninus Auria dobry cnotliwy cżłowiek BielKron 228v, 44v, 137v, 149v, 161, 168v (11); Mącz 366d; chcemyli rozumnymi/ mądrymi/ ſpráwiedliwymi/ męznymi/ vtćiwymi/ to ieſt dobrymi á cnotliwymi ludźmi/ nie ſłowy tylko/ ále téż y rzeczą/ w Polſzce być [...] ſłuchaymy Kápłaná OrzQuin G2; RejAp 128; GórnDworz B8, G3, I2v, L2, M2v; RejPos 23, 23v, 52v, 142v, 152; RejZwierc 20, 81v, 89, 94, 115, 174v, 175; BiałKaz M2; CzechEp 65, 376; ReszHoz 133; GórnRozm B, N2v; KmitaPsal A3v; ActReg 84; Phil F4; KlonKr D4v; VotSzl D4v.

»dobry a cny« (1): tych dobrych á cnych ludźi vmieiętność/ wiárá/ y pilność/ ták pobożney pracey ich iawnie doſyć ieſt ſię pokazáłá BibRadz I *2v.

»dobry a ludzki« (1): A tzo mi zalétzáſz Miłoſiernego/ znamći ieſt dobry a ludſki mąż/ ale vtratny ForCnR C3v.

»dobry i lutościwy« (2): był lud proſthy iako dobytek/ wſzakże dobry y lutośćiwy. BielKron 447v; BielSjem 2.

»dobry, (i, a) łaskawy« [szyk 7 : 2] (9): Hoſpodar moy Ilyaſch voyewoda kazal my mowycz w. m. kv ſzwemv dobremv y laſkawemv y ſtharſzemv prziyaczyelowy. LibLeg 11/162v; KromRozm II o3v; RejPos 145v; ModrzBaz 49v; Tyś łáſkáwy/ tyś dobry: do gniewu leniwy KochPs 210, 128; Lech Napierwſzi Monarcha [...] bel Panem dobrem/ y laſkawem Poddanem ſwoim PaprUp A4; LatHar 227; SkarKaz 348a.

»dobry, (a, i) miłosierny« [szyk 4 : 1] (5): SeklKat S3v; CzechRozm 221v; SkarŻyw 168; boſtwá P. Bogá twego nie widźiſz/ iedno ſkutki á vczynki iego widźiſz/ iż ieſt dobry/ miłośierny/ ćierpliwy/ ſpráwiedliwy. SkarKaz 278a, 278a.

»dobry, (a) miłościwy« (2): Bo ieſth złym ſrogim/ á dobrym wedle praw ich bárzo Bogiem dobrym á miłośćiwym. RejZwierc 45v; LatHar 24.

»dobry a (i) miły« = bonus et dulcis, bonus atque optatus Mącz (4): LibLeg 11/155v; Vale mi optime atque optatissime frater, Miey ſie dobrze móy naylepſzy y naymilſzy bracie. Mącz 267a, 266d; Roſło dziećię dobre y wſzytkim miłe SkarŻyw 331.

»nadoskonalsza i nalepsza« (1): marya byla naſzlachethnyeyſza na duſſy nad ſtworzenye tako myala bycz nadoſkonalſza wczyele y nalepſza PatKaz III 117v.

»dobry a co nagodniejszy« (1): naywięcey záprawdę o to śię ſtáráć trzebá/ żeby dobre á co nagodnieyſze [ut quam optimi et quam prudentissimi] á naymędrſze ludźi obierano w rádę ModrzBaz 30.

»tak dobry jako i niedobry« (1): Nie dziwuyże ſię iż Pan Bog w kośćiele záchowuie prawdę/ ták przez dobre/ iáko y przez niedobre przełożone iego WujNT 354.

»dobry a (i) poczciwy« (6): BibRadz 2.Mach 15/12; nam piſmo zákazuie rádowáć ſie z vpádku á s przygody bliźniego ſwego/ ále dobrego á pocżćiwego. RejAp 153v; RejPos 201; RejZwierc 34v, 126; WerKaz 287 marg.

»dobry a (i) pokorny« [szyk 1 : 1] (2): Tráfiło ſie álbo s przygody álbo przez moc/ iż oboie dobrych á pokornych vmárło/ Arunt mąż Tulliey/ y żoná Tárquiniuſá pyſznego. BielKron 103; ReszList 144.

»dobry, (a) powolny« (2): RejPos 56; [miał Jadam dwu synów] iednego y pirwſzego złego niekárnego/ zuchwáłego/ zazdrośćiwego/ mężoboycę: á drugiego dobrego/ powolnego/ Bogá ſię boiącego SkarŻyw 268.

»(ani) dobry a (i, ani) pożyteczny« (4): káżdy kto ſie cznotą wſpaniłą á ſławą nieſmiertelną á rozumem poważnym onym wodzem wſzech cnot ſpráwuie [...] nie tylko ſobie ále wielu inym ſtanom dobry á pożytecżny być może. RejZwierc 102, [282]v; Phil B2; CiekPotr 25.

»dobry, (i) prawdziwy« [szyk 4 : 1] (5): KromRozm II c3v; WerGośc 208; WerKaz 283; Pan Bog y ludzie duchem prawdy obdárzone/ Apoſtoły/ Ewángeliſty y Proroki y inne/ cżyni też dobremi y prawdziwemi WujNT 532, 532.

»dobry, (i) prawy« [szyk 3 : 2] (5): KromRozm III m; GliczKsiąż L4v; [Bógj nie vcżyni z niepráwego práwym/ áni ze złego dobrym/ procż wſzelákiey nagrody. CzechRozm 218; SkarŻyw 334; CzechEp 94.

»nie tylko dobry, ale (też) i przykry« = non tantum bonus sed etiam dyscolis Vulg (3): Słudzy/ bądźćie poddáni pánom we wſzytkiey boiáźni/ nie tylko dobrym y ſkromnym/ ále też y przykrym. WujNT 1.Petr 2/18, s. 568, Bbbbbb2.

»dobry, (i, a) skromny« = bonus et modestus Vulg; bonus et moderatus Modrz (5): CzechRozm 249; niektorzi ácż z przyrodzenia dobrzi y ſkromni/ ále towárzyſtwem złych ludźi záráżeni/ wiele złego wyrządzáią ModrzBaz 72; WujNT 568, 1.Petr 2/18; SarnStat 335.

»(nie) dobry, (i, a, ani (też)) sprawiedliwy« = bonus et iustus Vulg, JanStat [szyk 23 : 7] (30): MurzNT 51; złoty wyek był bárzo cżyſty/ gdy ludzye byli ſpráwyedliwi y dobrzy. GliczKsiąż H2v; GroicPorz aa4; Panći ieſt dobry y ſpráwiedliwy/ á przethoż grzeſznikow náuczy drogi. BibRadz Ps 25/8, 3.Reg 2/32; Iego vcżeń był Márcyon/ ktory kładł dwá bogi być/ iednego dobrego/ drugiego ſpráwiedliwego. BielKron 150, 2v, 81, 155v, 209v, 342v; RejAp 38; káżdy/ by też był naigorſzy/ tedy ſie zá dobrego/ zá ſpráwiedliwego/ zá powſcięgliwego chcze vdáć GórnDworz Ee8v; RejPos 337; RejZwierc 45v, 148; WujJudConf 102; RejPosRozpr cv; BudBib 3.Reg 2/32; BudNT Luc 23/50; CzechRozm 217, 218v; SkarŻyw 312; Zemomiſl Sin Leſkow bel Pan dobri y ſprawiedliwi/ ale niebel waletznim. PaprUp Bv, B2, D2; LatHar 726; WujNT Luc 23/50, s. 533; SarnStat 701.

»dobry, (a, i) stateczny« [szyk 9 : 1] (10): GlabGad Ov; A yáko dobrego źli ſobye przywłáſſczáć nyemogą/ ták yeſli co złego/ tego dobrzy a ſtáteczni ludźi [...] z żáłośćyą y wſtydem vżywáyą KromRozm I A2v, Nv; GliczKsiąż F6v [2 r.]; BielKron 136; Mącz 171d; PaprPan T3; ModrzBaz 11; kto nád Cápiſtraná z fámiliiéy Fráńćiſzká S. lepſzy? kto ſtátecznieyſzy? OrzJan 120.

»szczery i dobry« (1): Obłudnie ſię obchodząc w wątpliwość przywodzą Wiárę ſzczerych y dobrych ludźi CiekPotr 79.

»dobry, (i) szczodrobliwy« (2): Nie Królá ſwégo dobrégo/ y ſzczodrobliwégo Páná/ w tym ále ſámi śiebie winuymy OrzQuin Bv; LatHar 231.

»dobry, (a, i) ślachetny« = spectatus et honestus Mącz [szyk 3 : 3] (6): ktorzi będąc zawſze ſprzotkow ſwoich ſlachetnimy/ dobrimy/ y cznotliwimi/ oto zawſze praczuią aby ich wyſſoka cznota y vczinki zgadzali ſię zych ſlachetnim vrodzenym SeklKat A2; OrzRozm L4v; BielKron 168v; Mącz 138a, 405a; ModrzBaz 42v.

»dobry, (a, i) święty« [szyk 17 : 6] (23): niéktorzy mowili/ ijże on ieſt Kryſtus w zákonie obietzany/ ſwięty a dobry. OpecŻyw 66; PatKaz III 117v; WróbŻołt tt4; SeklKat Gv; KromRozm II h3v; GroicPorz av; RejAp 102v; Wiele ieſt dobrych ſwiętych pánow/ ktorzy cznotę miłuią. GórnDworz L2v; RejPos 53, 115v; BiałKaz C4v,I4; CzechRozm 112v, 215v; KochPs 24; ſerce vweſela/ gdy ze złego nád nádzieię/ dobry ſię y święty/ á co więcey y męcżeńnik ſtáie. SkarŻyw 440, 80; MWilkHist A3; LatHar 484; WujNT Apoc 15/4; SkarKaz 578b, 611b; SkarKazSej 691b.

»dobry, (a, i) uczciwy« (3): DiarDop 99; KochOdpr B4v; ciebie ſámego dobrym y vcżćiwym cżłowiekiem być rozumie. Phil I3.

»dobry i użyty« (1): Bo ty pánie dobry y vżyty/ y wielce miłoſierny ku wſzem wzywáiącym ćię. BudBib Ps 85/5.

»dobry, (a, i) wdzięczny« [szyk 4 : 1] (5): SeklWyzn b3; SeklKat N3; O Iáko dobry/ á iáko wdzięcżny [bonus et suavis] ieſt Pánie duch twoy we wſſyſtkich? Leop Sap 12/1; SkarŻyw 102; WysKaz 41.

»dobry, (a, i) zacny« (4): niechái vciebie ten ſám będźie dobry i zácny ktoręmu śię pańſkié ſłowo zda nájlepſzé i názácniéjſzé MurzNT 126; OrzList ev; Mącz 308b; WerGośc 214.

»dobry, (a, i) wierny« [szyk 9 : 2] (11): MetrKor 40/174; BielŻyw 39; bil kv panstwv naschemv dobrim a wiernim przyaczielem. LibLeg 11/88, 11/87v; KrowObr 21v; RejPos 23v; CzechRozm l7v; MWilkHist I3v; Iákob y Ezau bylić ſynowie dobrego y wiernego oycá Izááká WujNT 555; SkarKaz 5b; CiekPotr 82.

»(i, abo, nie (tylko)) dobry, (a, i, a(l)bo, ale, (też) i itp.) zły; dobry ze złym« = bonus (et) malus Mącz, Vulg, Modrz, JanStat; nequam, bonus Mącz [szyk 43 : 40] (82 : 4): OpecŻyw 134; á iako nic gorſzego nad złą żonę, tak też nic lepſzego nad dobrą żonę BielŻyw 53, 31, 75; GlabGad Mv; WróbŻołt ff4; Abi bily zly lyvdzye karany. a dobrzi abi syedzyely wpokoyv zobvſtron. LibLeg 11/183v, 11/60v; SeklKat H4v, I, Qv; MurzHist D3; Abowyemći záwżdy płod z mátki ſie ſtawa dobrem álbo złem. GliczKsiąż B8; KrowObr 66; RejWiz 79v; Leop Eccli 14/5; BibRadz I 201b marg; OrzRozm Q2v; Nie był [Tyberyjus] bárzo zły áni dobry/ wſzákże z wielką powagą pánował. BielKron 140, 104, 154, 209, 467 [2 r.]; GrzegRóżn G2v; Albus au ater sis nescio. Yeſliś dobry álbo zły nie wiem. Kto cie wie yeſliś dobry álbo zły. Mącz 8d, 144a [2 r.], 243a; narod ludzki ieſzcże iákoż od Kaimá był ná dwoie roſtárgnion/ że ſie iedni rodzą zli á drudzy dobrzy RejAp 102, 35v, 75v, 102, 175, 201, Ddv; GórnDworz Hh7v; HistRzym 29; żadny duch dobry ze złym ſie długo zgodzić nie może. RejPos 331, 115v, 121v marg, 164, 336v, 337v [2 r.]; KuczbKat 60; Pythał go Philozoph: Powiedz mi iesliś zły álbo dobry? RejZwierc 46, 3, 33v, 175, Bbb; ktorzy nie dokońcá ſą źli áni dobrzy/ [...] do Cżyścá idą. WujJud 202, 107, 119, 138v, 202; WujJudConf 119; BudNT Luc 6/45; CzechRozm, 7v, 8, 18, 246, 248v; ModrzBaz 47; SkarŻyw 290 [2 r.]; CzechEp *3, 96, 212, 259 [3 r.]; Otoż táka Wolność złym ludźiom bárźo ieſt ná rękę/ ále dobrem ludźiom ieſt wielce niezdrowa. GórnRozm B; Calep 286b; GostGosp 150; WujNT Matth 12/35, Luc 6/45, Bbbbbb2v, Zzzzz2v; SarnStat 310; SkarKaz 382b; ná człowieku/ czemuż niémáſz znáku? Ták zły iáko y dobry/ w iednym ſtoi ſzláku GosłCast 68.

Iron (5): RejKup n8; RejFig Cc2v; Poiął żonę corę Achábá y Iezabel Athálią/ ktora też byłá dobra iáko y máć/ bo mężá ná to przywiodłá/ iż brácią pobił dla pánowánia BielKron [852]v; Bone vir, per contemptum aut derisionem dicitur, Ty dobry mężu. Mącz 26a; KlonWor 56.

α. W funkcji rzeczownika: dobry człowiek; bonus Mącz, Vulg (604): LibLeg 6/78v, 159v; Ofiáráć to Bogu wdzięcżna/ Modłá dobrych vſtáwicżna. BierEz K3v, Kv, K4, Mv, M2, S2v (9); OpecŻyw 191; PatKaz III 141; FalZioł V 51v; Dobrze cżin dobrim przybliżyć ſie zaiſte ktobie ludzſka miłoſć BielŻyw 44, 19, 36, 41, 85, 144 [2 r.], 148; BierRozm 16, 18, 26; WróbŻołt R2v, 124/4; Iſz tak wiemy naſz miły panie iſz ty dziwnie roſſerzaſz nad dobremy miłoſierdzie ſwoie RejPs 158v, 30v, 91, 143; SeklWyzn g3v; Iedno Noe cznotliwy z dobremi wypłynął RejJóz F7v, G8v, K8; RejRozm 393; A ſnąć bych muſzyl pochwyli. Iuż y dobre przy zlych karacz RejKup b5, m4v [2 r.], y2v; MurzNT 28v; KromRozm III c6v; Diar 66; BielKom B7v, D2v, D3, D5v, E5v, F3; GliczKsiąż B2, Cv, H7; LubPs F marg, O4v marg, cc5; Abowiem tu ſye sſtawa Bożey woley doſyć/ ktory każe głádźić złego s poſrzodku dobrych GroicPorz c4v; RejWiz 79v, 101, 102, 102v, 127v (9); Bowiem ſkryćie offiárowáli ſpráwiedliwi ſynowie dobrych [iusti pueri bonorum] y ſpráwiedliwośći zakon w ſtwornośći ſtánowili Leop Sap 18/9, Prov 13/22, 14/19, Is 28 arg, Iac 3/17; Cierṕmyſz thedy w tey owczárni [w Kościele] złe dla dobrych OrzList f2; RejZwierz 1v, 12, 12v, 79v, 111 [2 r.], 112, 121v; BibRadz I 10a marg, Ps 75 arg, Prov 14/19, 2.Tim 3/3; A ieſliby cżterdzyeśći było dobrych w Sodomie/ przepuśćiſzli wſzytkim? BielKron 12; Vżyway ſwego vrzędu ſpráwiedliwie/ dobre miłuy/ á nieprzyiaciele moie kárz BielKron 148v, 112v, 127, 145, 154v, 155 (10); Invidiosum ad bonos, Nieprzyiemno v dobrych/ álbo nie może ſie to dobrym podobáć. Mącz 495a, 44d, 45b [2 r.], 138a, 242b, 417b (12); OrzQuin H marg; Prawdę powiem/ by mi z nią y rok ſiedźieć w Wieży/ Bo ſzwiátu k woli kłámáć dobrym nie należy. Prot A2v; RejAp 38, 84, 99v, 163v, 174v [2 r.] (12); GórnDworz D5v, E5, L3; RejPos 23v marg, 28, 30, 76, 332 (15); nabożeńſtwem/ z dobrymi możeſz/ iáśniéć przed pánem Bogiem/ á złé w pobożnych vczynkách/ przewyżſzáć będźieſz. BiałKat 386, 146 [2 r.]; GrzegŚm 13; KuczbKat 90, 385; Zazdrość ieſt dobra gdy złemu dobrego Zaźrzymy/ á zła/ gdy dobrym dobrego. RejZwierc 224v, 55, 132, 176 [2 r.], 224v, 270 (36); WujJud 90, 130, 142, 242; BudBib Prov 14/19; HistHel A; WierKróc A3v, B [2 r.]; BudNT Tit 1/8; CzechRozm 81v, 248v, 249v; [Mielecki] Vmiał wſciągnąć zuchwálcá/ ſzanował dobrego PaprPan A4, G, N3, P3, Y3, Hh2; ModrzBaz 1v, 14, 18v, 47, 101v (15); ModrzBazBud ¶ 6; vżywayćie Weſela/ dobrzy/ y wdzięcznie śpiéwayćie. KochPs 45, 16, 43, 50, 53 [4 r.], 73 (34); SkarŻyw 131, 183, 209, 249, 462 (11); CzechEp 41, 249, 258, 369, 420; pieniędzy y źli doſtawáią/ A z cnotą ſámi tylko dobrzy ſpółek máią. KochFr 104; KochMRot A3 [2 r.]; ReszList 156; KochTarn 75; TV Mikołay Mielecki leży pogrzebiony [...] ktory niezmierzony Zal wſzem dobrym zoſtáwił ſwą śmierćią po ſobie. PudłFr 61, 8; ZawJeft 17; ActReg 70; GostGosp 142; GórnTroas 4; KochCn B3v, B4v; Bo wſtydliwym/ podporą ſą/ wyroki wiecżne/ Z tych ſwą cżeść dobrzy máią. GrabowSet G4, B4v, D, G, G2, N, Yv, Y2v; KochFrag 18, 20, 43 [2 r.]; LatHar 96, 129, 268, 524; KołakSzczęśl B2v, D; [O Fortunie] Ty płochymi koły cżáſy iák chceſz mykaſz/ Co dobrym z rąk wydrzeſz tymże złe potykaſz RybGęśli Bv; Ale gdzie być może bez ſzkody dobrych/ tám złoczyńce máią być tráceni: á zwłaſzczá ieſli ſzkodzą dobrym/ y gorſzą ie. WujNT 57, 13, 16, 278, Rom 5/7, Iac 3/17 (16); WysKaz X3, 45; Godźi ſie káżdému dobrému ná wźięté łáſki y dobrodźieyſtwá pámiętáć JanNKar B2, A2; SarnStat 1315; KlonKr B3; PowodPr 6, 44, 62 [2 r.], 65, 66; Toć práwie páńſki y krolewſki obyczay/ rozumu ná rządy ludzkie nábywáć/ y mądre á dobre á nie pochlebce około śiebie báwić. SkarKaz 80a, 1a, 6a, b [3 r.], 206b, 383a (12); káżdemu dobremu y káżdey Dobrey ná tym należy, nie iedno wyſtępku Ale y podeyźrzenia ſtrzedz ſię wſzelákiego. CiekPotr 7, 16, 18 [2 r.], 19, 20 err.; CzahTr [D2], I2v; Lepiéy śmierć podiąc Z dobrym z ochotą/ Niż w roſkoſzách żyć Z iáwną niecnotą. GosłCast 76, 12, 35, 69 [2 r.], 72; PaxLiz C3v, D2; SkarKazSej 661b [2 r.], 693a; KlonFlis G2; SzarzRyt A4.

[W formule zaklęcia: »jakom dobry« = ita me amet probitas, ita salva sit mihi nobilitas Cn: co mię theraz Kurem widźiſz/ tom ia przed tym cżłowiekiem był. MICIL. Jákom dobry żećiem coś tákiego o was ſłyſzał. [Lukian] LucSamosKur A3.]

W połączeniach szeregowych (2): GlabGad O7; Sodomcżykowye [...] dobrych/ ſtátecżnych/ cnotliwych/ ſpokoynych/ nye ćirpyeli GliczKsiąż H7.

Przysłowia: Dobremu wſzythko ſie dobrze dzieie. RejZwierc 102 marg, Aaa3v.

Dobrzy s ſwey cnoty przeſtawáią zli być/ Ze złego muśi áż tho kijem wybić. RejZwierc 215v, 13, 221v.

Tylkoſz dobrzy zyſku máią/ Iże ie ták przezywáią RejZwierc 232v.

Zwrot: »za dobrego mieć (a. poczytać, a. przyjąć)« = numerare in bonis Mącz [szyk zmienny] (5): SeklWyzn b3; Iż ich ći ſámi nye wſſyſtcy áni záwſſe gányą/ ále zá dobre máyą y vczą. KromRozm I [P2]; Mącz 253c [2 r.]; Gdyż fálſzywe powieśći pocżćiwemu memu. By namni nic nieſzkodzą bo ktomiękolwiek znał/ Kożdy mię zá dobrego według ſpraw moich miał. CzahTr K2.
Wyrażenia: »nalepszy dobry« (1): RejZwierc 101v cf »nalepszy dobry« [s. 148].

»za dobre, z dobrymi policzeni (a. poczytani); miedzy dobre wpisani« (2 : 1; 1): [aczkolwiek wiele złego czynili] gdi ſie vſnali y polepſili ſą miedzi dobre wpyſſani y policzeny y naprzikład nam dany SeklKat A2; ModrzBaz 66v; KochPs 3; Iegośmy [Krystusa] śmierćią zbáwieni/ wiárą vſpráwiedliwieni/ y zá dobre policżeni ArtKanc F3.

Szeregi: »dobry a bogobojny« (1): Gdy go z roty dobrich á bogoboynych dla yego łotroſtwá á nyeſtátecżnosći [wyrugowano] GliczKsiąż E2.

»dobry, (a) cnotliwy« [szyk 6 : 1] (7): ListRzeź w. 48; GliczKsiąż H7; Abowiem ſie to więc dziwno zda dobrym á cnotliwym iż bywáią w vdręcżeniu RejAp 125v, 174v; niechay to cżyni/ co dobremu cnotliwemu należy GórnDworz D6; RejPos 68, 253.

»dobry z grzesznym« (1): Rzadkoć dobrzy z grzeſznymi towárzyſtwo máią. RejWiz 180.

»łotr z dobrym« (1): Wołamy ná Exekucyą/ nie [...] żeby łotrá z dobrym zrownáłá. OrzRozm C4.

»dobry i niewinny« (1): Przełożeni nád ludźmi bogowie [...] moc Bożą máią ná gubienie złych/ y ná ożywienie dobrych y niewinnych SkarKazSej 665a.

»dobry, (i) pobożny« (2): Dobre/ pobożne/ ktorzi żywot ſwoy z cnotą zgodny wiedli/ weſelem nieśmiertelnym obdárzy [Et bonos quidem, pios et qui vitam convenienter congruenterque virtuti vixissent, gaudio immortali donabit] ModrzBaz 136v; CzechEp 368.

»sprawiedliwy i dobry« (1): zakon dány nie był dla ſpráwiedliwych y dobrych CzechRozm 249.

»dobry a (i) wierny« (5): dobrym á wiernym ſwym/ nigdy nie omieſzka [Bóg] ná wſpomożenie ich RejPos 49v, 28, 30; RejZwierc 132v; CzechRozm 114v.

»dobry a złościwy« [szyk 2 : 2] (4): iáko złoſćiwe káráć á dobre miłowáć/ pan bog czáſow ſwoich będzio raczył. RejPs 16; BielKom B8v; RejAp 156; RejZwierc 204.

»złośliwy a dobry« (1): Długóż (powiáda) złośliwy Wáſz będźie znał ſąd życzliwy? A dobry w ſwéy doległośći Nie dóydźie ſpráwiedliwośći KochPs 124.

»złośnik a dobry« [szyk 3 : 2] (5): Od pocżątku ſtworzone ſą rzeczy dobre dobrym/ á záſię złośnikom złe [Bona bonis creata sunt ab initio, sic peccatoribus mala]. BibRadz Eccli 39/29 [idem BudBib], Ps 100 arg, I 471a marg; BudBib Eccli 39/29; Złoſniki w piekło wepchnie do ogniá wiecznégo/ A dobré z ſobą weźmie do króleſtwá ſwégo. KochMRot C2. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 3 r.].

»(tak(o), ani, nie tylko itp.) zły, (a, i, jak(o), ani, ale itp.) dobry; zły z dobrym« [szyk 125 : 77] (192; 10): BierEz L2; PatKaz III 122; BielŻyw 36, 126, 149; [Abowiem pamiętałem na sądy twoje] iakos zawżdy ſprawiedliwie odpłaczał złim y dobrim WróbŻołt oo2v, T4v; dobrzi bez zapłáty/ á zli bez pomſty nigdy nie vydą. RejPs 184v, 16v, 53, 143, 208; A zli żawzdy [!] czo zle cżynią z ſtrachu przeſtawaią Ale dobrzy z dobrey woley RejJóz F4v, F7, F8, H2v; SeklKat H2v, R2v; RejKup y2v; KromRozm I A2v; MurzNT 61, 199; Ná weſele też ſludzy goſpodárzey [...] zebráli dobre y złe [malos et bonos Vulg Matth 22/10 przekład tego samego tekstu: BibRadz, RejPos 238, WujNT] KromRozm III C8, D2v, D5, E7v, E8, Hv; gdyſmy iuż przyſzli ná tákowe cżáſy/ Iż zły z dobrym zárowno śmie chodzić zápáſy. BielKom C6v; LubPs V4 marg, aa4, cc5 marg; KrowObr 53; RejWiz 51 [2 r.], 102v [2 r.], 127v, 130v, Dd2; Leop Ps 100 arg; RejZwierz 59v; ábowiem to ſpráwuie [Bóg]/ iż wſchodzi ſłońce iego ná złe y ná dobre BibRadz Matth 5/45 [przekład tego samego tekstu: BudNT, CzechRozm 243v, ModrzBaz 67v, CzechEp 19, 21, 58, 281, WujNT], Prov 15/3, Matth 22/10; BielKron 81, 93, 135v, 156, 333v; KochSat C; Inter bonos et malos nullum est discrimen. Zadney roznośći miedzi dobrémi a miedzi złémi. Mącz 49a, 61d, 179d; OrzQuin B4v; Prot A3v; LeovPrzep F4v; RejAp 9, 128v, 156, 180, 193, Ff4v; RejPos 28, 238, 240v, 280v, 286v (15); BiałKat 23v; BielSat [I4]; GrzegŚm 13; KuczbKat 75, 90, 400; Snádnie rozeznáć s cżyrwonym modrego Snadź ieſzcże ſnádniey złego á dobrego. RejZwierc 222, 132v, 142, 155, 184, 252v (44); WujJud 130, 202v, 257, 258v, 261; BudBib Lev 27/33; WierKróc Av; BudNT Matth 5/45; StryjWjaz C3; CzechRozm 48, 243v, 246, 265; ModrzBaz 13v, 46, 46v, 67v; KochPs 78, 80; śmierć przyść muśi/ á zły ſię iey ták iáko y dobry nie vwiáruie SkarŻyw 305, 153, 509, 544; KochTr 11; StryjKron 522; CzechEp 19, 21, 58, 280; KochFr 113, 132; KochDz 104; ReszPrz 23, 90; BielSen 8; BielSjem 13v; ArtKanc C18, P20v; BielRozm 4, 9; PaprUp G4v; KochWr 30; GórnTroas 31; KochFrag 16 [2 r.], 51; KołakCath C5v; KołakSzczęśl D; WujNT przedm 39, s. 13 [2 r.], 57 [3 r.], 90 marg, 885 marg (16); PowodPr 44; A iż pomieſzáni będą źli z dobremi SkarKaz 6b, 206b [2 r.], 243b, 611b, Ooood; CiekPotrSzym )?( 3v; GosłCast 62. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 96 r.]

b. O działaniach, stanach duchowych oraz stosunkach między ludźmi (2544): pán naſz má k niemu dobry wzgląd. ForCnR B3v; TarDuch A6v, D8v; BielŻyw 143; BielŻywGlab nlb 8; wſzakożem to wſzitko rozumem ſwym y dobrem nałogiem w ſobie vmorzył, y ku lepſzemu ſkłonnoſć onę złą obrocił. GlabGad L8v; WróbŻołt ff5, pp3v; SeklWyzn b3v, b4v; SeklKat Fv; KromRozm I [H3]; GliczKsiąż A4v, E2v, Fv; Abowiem tho ieſt rzecz przyrodzona y vtćiwa/ obietnicę dobrą wypełnić. GroicPorz r2v; KrowObr 59v, 61, 175v; zálecam tobie ſynu Tymoteuſie/ według przedeſſlych w tobie proroctw ábyś boiował w nich dobre rycerſtwo [ut milites in illis bonam militiam] máiąc wiárę/ y dobre ſumnienie Leop l.Tim 1/18, 2.Par 14/2, Tob 4/3, Eccli 13/32, 35/12, 2.Tim 4/7; BibRadz I 261b marg, Prov 21/2; BielKron 10v, 425; Mącz 413d; OrzQuin M3 marg; Nie dáy tego w. m. ſobie nikomu powiedáć/ áby pieknoſć niemiáłá być záwſze dobra. GórnDworz Ll4v, Y8v, Ee3v, Hh2v, Ll4, Ll4v [2 r.]; RejPos 286; BielSat L3; KuczbKat 90, 400; RejZwierc 84v, 97v, 98, 269; Boiowałem dobry boy; [bonum certamen certavi] vcżynek ieſt: Biegum dokonał/ vcżynek ieſt: Wiárem záchował/ vcżynek ieſt: nágotowaná mi ieſt koroná ſpráwiedliwośći toć iuż zapłátá ieſt [komentarz do Vulg 2.Tim 4/7]. WujJud 114, 106v, 107v, 197, 240; Y dał mi krol wſzytko zá łáſką Bogá mego (marg) wł. wedle ręki dobrey Bogá mego (‒) ktorą nádemną okazał. BudBib 2.Esdr 2/8; Wſzytkić ſpráwy páńſkie ſą dobre [opera Domini omnia bona]/ á cżáſu ſwego wſzytko dáie cżego potrzebá. BudBib Eccli 39/37, Ps 68/15[16]; BudNT 1.Tim 4/12; CzechRozm 214, 242v, 243v; ModrzBaz 8v, 11, 59v, 128; SkarŻyw 538; StryjKron 522; CzechEp 324 marg; A Polſcze wáſzey coby to wádźiło/ gdyby Szláchtá mieſzkáłá w Mieście? pewnie y obyczáie byłyby lepſze/ y ſpráwiedliwość łátwieyſza GórnRozm H2v, B, L2; ActReg 121; GrabowSet Fv; WujNT 99, 114, 439, Rom 12/17, l.Tim 1/18, 6/12, 2.Tim 4/7, Bbbbbb2; SkarKaz 422a; CzahTr F2v; SkarKazSej 692b, 707a.

W przeciwstawieniu: »sromotny ... lepszy« (1): Táka tych ludzi byłá odmiáná z żywotá ſromotnego ná lepſzy/ iſz ieden męcżeńſtwem y śmiercią/ pokutę ſwoię zápiecżętował SkarŻyw 441.

W charakterystycznych połączeniach: dobry jako, rzkomo, tak (6), tak barzo, wieldze; jeszcze lepszy.

Przysłowia: Boć złe rozmowy dobre obycżáie pſuią [corrumpunt mores bonos colloquia mala]. Leop 1.Cor 15/33; KwiatKsiąż C3; RejPosWstaw [412]; ModrzBaz 13, 54v; WujNT 1.Cor 15/33. [Ogołem 6 r.].

Vbogiego żjwot lepſzy ieſt pod dáſzkiem ſwym/ niſz koſztowne potráwy w cudzym domv BudBib Eccli 29/27.

Zwroty: »za dobre [co] mieć« = probare Vulg [szyk zmienny] (10): to tilko za dobre miey czo ieſt Bogu miło. BielŻyw 130; BielKron 94v; Mącz 121c; GórnDworz I8, Ff3v; RejPosWiecz3 98v; Reprobo ‒ Ganię, niemam zadobrę. Calep 915a, 35a; WujNT ktv, Rom 14/22.

»nie moc dobrym okiem patrzyć« = nie tolerować (1): [Herod] nie mogł dobrym okiem ná ty pátrzyć/ ktorzy o innym Pánie w iego páńſtwie/ okrom iego ſamego wiedzieć chćieli. SkarŻyw 27.

Wyrażenia: »dobra chęć (a. chuć), żądza, pożądliwość« = bene placitum PolAnt; benevolentia, recta voluntas Modrz [szyk 18 : 6] (19 : 4 : 1): Chceſſli gorącé nábożenſtwo mietz/ a żądzé dobré ij ſwięté? modl ſie. OpecŻyw 53v; SeklKat N2; Diar 21; RejZwierz 6 marg; krol k niemu chući dobrey nie miał/ y był iego vmyſł zbáwić go gárdłá BielKron 28; Animo et voluntate ab aliquo dissidere, Nie módz ſie przeciw komu zdobyć ná dobrą chuć/ vprzeymie kogo nienayrzeć. Mącz 379c, 123c; BielSpr 42v; Nie omieſzkaway ſobie cżáſu weſołego/ áni cię niech chybia pożytek dobrey pożądliwośći [desiderii boni]. BudBib Eccli 14/14, 4.Reg 12/14; BudNT Luc 2/14, 2.Thess 1/11; Nieieſtći to łákomſtwo ábo nieprzyſtoyne vrzędow domagánie/ ále to ieſt dobra chęć/ á przećiwko Rzecżypoſpolitey życżliwość. ModrzBaz 43v, 10v, 43v, 69, 137; KochFr 29; ArtKanc H15v; Boże moy lutośćiwy/ Chęć dobrą mnoż/ á iáko oćiec chętliwy/ wſzytko to co ćię boli Odpuść GrabowSet M2v; LatHar 358; SarnStat 1025; SkarKaz 85b, 638a.

»dobra cnota« [szyk 15 : 11] (26): GlabGad A3; abychmy [...] czynili wolą a roskazanie ſwięte twoie: ktora należy w ſprawiedliwoſci wmiłoſierdziu y w inych cnotach dobrych według nauki twoiey ſwiętey. RejPs 104v; BibRadz I *4; z miernośći wiele inych dobrych cnot płynie GórnDworz Ff7v; Chcemyli tedy kroleſtwo niebieſkie odzierżeć/ mamy ſie owſzeki oblec w zbroię/ to ieſt wdobre cnoty HistRzym 104v, 40v, 48, 53v, 57, 66 (8); RejPos 23, 23v; RejZwierc 53, 239; Bowiem wſzytkich cnot dobrych możeſz tu [o Mikołaju Herborcie] być pewien. PaprPan C2, G3, Kv, K2v; SkarŻyw 516; ActReg 169; SiebRozmyśl M2v; Tylo iſkierki/ mowili Philozophowie/ cnot dobrych dáie nam náturá SkarKaz 420b; GosłCast 31.

»dobre czynienie, działanie, dzieje« (1 : 1 : 1): Abowiem zá dobre dzieie/ Pewien cżłowiek dobrey nádzieie. BierEz A3v; Złe obcżaie [!] zawſze przekazaią dobre cżynienie. BielŻyw 85; WróbŻołt R2v.

»dobra droga [= postępowanie]« = bona via PolAnt [w tym: przywieść (a. nawieść, a. nawiedziony itp.) na dobrą drogę (6), zwieść (a. zbość, a. zbić itp.) z dobrej drogi (6), (na)uczyć dobrej drogi (3)] [szyk 17 : 7] (24): WróbŻołt Y2, kk4v; RejKup d5v, k7v, ſ3; DiarDop 100; BielKom D3v; Ratz was Pánie Iezu Kryſtuſie Synu Boży/ ku lepſzey drodze przywieść/ ábyśćie ſie obatzyli/ y náwieki wiekom niezginęli KrowObr 207v, C3; BielKron 177, 213; KwiatKsiąż F2; GórnDworz A2v, Ee6v, Kk2v; Tedy ty vsłyſzyſz ná niebieſiech/ y zlituieſz ſie nád grzechem sług twych/ á ludu twego Izráelſkiego/ pokazáwſzy im drogę dobrą/ (marg) Wła. gdy náucżyſz ie drogi dobrey (—) ktorąby ſzli BudBib 3.Reg 8/36, 1.Reg 12/23, 2.Par 6/27, Ier 6/16; SkarJedn 296; pokuſą cżárt do tego wiedzie cżłeká: áby go záſtráſzył/ [...] ábo ieſli tego nieprzemoże/ tedy z dobrey drogi zbić/ ábo od dobrego/ ktore myſli cżłowiek tym odwieść chce. SkarŻyw 294, 308; SarnStat 195.

»dobrem duchem« = w dobrej intencji (1): Co widząc Krol on mądry Sztephan/ poſtánowil wybráńce/ y wierżę że dobrem duchem/ lecz kto pátrży dáley/ śiłá złego z tych wybráńcow zá czáſem vrość może GórnRozm M.

»dusza dobra« [szyk 5 : 1] (6): GlabGad L8; RejWiz 121, Cc5; dla tego ábyſmy dobrze ſpokoynie á w boiáźni żyli/ zoſtáwił Bog piekło y roſkoſz Ráyſką ludzyem po śmierći/ duſzom dobrym y złym BielKron 118v; SkarŻyw 227; SkarKaz 208b.

»dobra intencyja« (3): ReszPrz 60; LatHar [+10]v; Vważenia godne ſą te ſłowká: cżynić dobre rzecży/ drożnie/ to ieſt dobrą intencią: prawdźiwie/ to ieſt ſcżyrze bez ochylánia PowodPr 3.

»dobra łaska« = łaska uświęcająca, Eucharystia (1): Miedzy Doktorámi też świętymi/ ten go [Sakrament] zowie Eucháryſtyą po Grecku. to ieſt cżynieniem dźięk ábo dobrą łáſką LatHar 186.

»dobra mowa« = sermo bonus Vulg [szyk 1 : 1] (2): Bog á Oćiec [...] niech pobudza ſercá wáſze/ y vtwirdza we wſzelákim vczynku y w mowie dobrey. WujNT 2.Thess 2/17[16], s. 30.

»dobra myśl« [szyk 10 : 1] (11): Myſzly myala dobre za touarzyſſe bo wſerczu byla pokorna PatKaz III 145; RejRozpr I4; RejJóz D2v; raduicie śię ſprawiedliwi/ Wykrzykáicie wſzyścy dobryi myśli ludźie MurzHist I; HistRzym 122; iuż oná nędznicá zácżynáłá pocżątek dobrey myſli ſwey w ſercu ſwoim á vznánia ſwego/ ſłyſząc pirwey ſłowá/ vpominánie/ á náuki ſwięte Páná thego RejPos [308]v, 171, 243; RejZwierc 20; SkarŻyw 13; rękę do ſercá/ to ieſt vczynki y wykonánie do dobrych myśli y woley przyłożył. SkarKaz 353b.

»dobra natura« [szyk 5 : 2] (7): ſą nie iakie znamiona po ktorich ludzie złey albo dobrey nathury bywaią poznawani. GlabGad L8v; RejWiz 8; OrzJan 51; SkarŻyw 136; SkarKaz )(3v; Przyimiże tedy odemnie Stániſłáwie Licháński Przyiacielu y Kollego moy tę trochę prace/ ktorey też pożycżyſz Jákubowi Licháńſkiemu ſynowi ſwemu/ dźiećięćiu nátury dobrey KlonWor ded **4, 8.

»dobre obcowanie [= współżycie]« = bona conversatio Vulg [szyk 3 : 3] (6): PatKaz III 148v; Leop Iac 3/13; Máiąc obcowánie wáſze dobre miedzy Pogány [conversationem vestram inter gentes habentes bonam Vulg 1.Petr 2/12]/ áby obacżywſzy wáſze dobre vcżynki/ Páná Bogá ſławili. KuczbKat 385; BudNT 1.Petri 2/12; Ktoryż z was mądry y ćwiczony? Niechże pokaże z dobrego obcowánia vczynki ſwe łágodney mądrośći. WujNT Iac 3/13, 1.Petr 3/16.

»dobre obyczaje, zwyczaje« = boni mores Mącz, Vulg, Modrz, JanStat; mores Mącz, Modrz, JanStat; disciplina, bonus modus, elegantes a. probi mores, norma vivendi Mącz; bona consuetudo JanStat [w tym: być dobrych obyczajów (7), mieć dobre obyczaje (7), (u)czynić [co] w dobry obyczaj (6); w sg (30)] [szyk 165 : 53] (195: 23) : BierEz P2; PatKaz III 119v, 122v; aby [mamka] była dobra/ mierna/ dobrich obycżaiow/ nie gniewliwa/ ani barzo ſroga/ ani też ſtraſzliwa FalZioł V 36; będzieſzli grubey twarzi, patrz aby to zawetował czudnoſcią duſze to ieſt cznot y dobrich obycżaiow. BielŻyw 35; Dobrich obycżaiow ieſt ten ktory złych ludzi obycżaie znaſzać może. BielŻyw 83, 13, 44, 45, 67, 79 (15); GlabGad N5, P2v; ComCrac 13v; RejJóz kt; Rodziczy niemaią bes ſluzney przicziny pobudzac ku gniewu dziecy ſwoich/ ale ie powinny wnaucze y wdobrych obyczaiach wychować SeklKat H2v, M4 [2 r.], Q3v, Z, Z2v; KromRozm I Ov; MurzNT 48v, 108v; KromRozm III I8v; BielKom A4v; Potrzebá tedy wyelka yeſt áby dzyecyom zwycżay dobry z młodu rodzicy nákłádáli. GliczKsiąż D8v, D6, K3, L7v, Q2; GroicPorz d3v, i3v [2 r.]; KrowObr 132v, 150v; W dobryć też był obycżay to Saul chciał dzyáłáć/ Gdy wzyął miáſto Sycelek/ ofiáry zápaláć. RejWiz 182v; Leop 1.Cor 15/33; Ten Seth był ſpráwiedliwy y ſwoie potomki dobrym obycżáiom náucżał BielKron 3v; [Długosz] ſyny krolá Káźmierzá vcżył/ chował/ y wyćwicżył w dobre obycżáie BielKron 396v, 9, 11, 25, 75v, 341v (24); GrzegRóżn Nv; KwiatKsiąż C, C3, C4, P3v; KochSat B3; Adolescentuli pietate et morum elegantia imbuti sunt, Nápili ſie boyáźniey boskiey y dobrych obyczáyów. Mącz 166a; Magister morum, Dobrych obyczáyów ſtróż yáko w Rzimie Cenſores, od tego byli. Mącz 204b; Mores in plurali. Obyczáyność. Dobre obyczáye. Mącz 233c, 64d, 90b [2 r.], 108d [2 r.], 113c, 115d (28); LeovPrzep F2v; RejAp 27; GórnDworz B8v, C, H7v [2 r.], V7v, Bb8v (14); RejPos 39v [2 r.], 256; KuczbKat 424; RejZwierc 7v, 17v, 18v [3 r.], 19, 53v (8); BielSpr 5, 8v, 52v; WujJud 33v [2 r.], 199, L18; WujJudConf 9, 177v; RejPosWstaw [412], [412]v; TO ſą práwie ći ludzye zwycżáiu dobrego/ Więc nie máſz cżym brákowáć ieden tu w drugiego PaprPan R3, R2; KarnNap F3; ſądow ábo Praw/ przećiwko tym ktorzi z drogi dobrych obycżáiow vſtąpili/ [...] vżywáią ModrzBaz 4v, 4v, 8v, 9v, 12, 113 (30); Calag 577b; SkarŻyw 544; ReszHoz 139; BielSjem 7; Komu dowćipu równo z wymową doſtáie/ Niech ſczépi miedzy ludźmi dobré obyczáie KochPieś 51, 2; [cnoty] rodzą obyczáie dobre/ á zá dobremi obyczáymi idźie miłość. GórnRozm L2v, C2v [2 r.], F3, F4v, Gv, K4, L2, L3 [2 r.]; KochWr 38; Ethice, vel Ethica, pars philosophiae ad mores pertinens, De moribus, moralis ‒ Czéscz tą philoſophy, ktorą [lege: ktora] dobrich obiczaiow uczy. Calep 374b; GostGospSieb +3; Phil P2; RybGęśli C3; WujNT przedm 5, 1.Cor 15/33; SarnStat 48, 370, 851, 915 [2 r.], 943, 1296; PowodPr 20; [aby rodzice nie dopuścili dzieciom] rość iáko drzewu w leśie/ tylo w ćiáło/ bez dobrych y Chrześćijáńſkich obyczáiow. SkarKaz 420a, 277a, 311a; ſławny dwor Krolewſki/ ktory bywał y ieſt ſzkołą wſzech dobrych y pięknych obyczáiow/ y zwierćiádłem cnot wſzytkich VotSzl C2; CiekPotr 4; SkarKazSej 687b, 688a, 693b.

»dobry początek« [szyk 3 : 1] (4) : Acżkolwiek nie był krzcżon/ ále pocżątki miał dobre/ y Mámmea iego mátká byłá ſwiętą Krześćiánką BielKron 151v; SkarJedn A6; á ty nie vſtaway/ Ale dobrych pocżątkow co raz dokonaway KochDryas A2; SiebRozmyśl G2v.

»dobra posługa, zasługa« [szyk 16 : 4] (18 : 2): dobra poſługá chwálebney zapłáty pożąda HistAl L8; Ządáią Rzymiánie v mnie miłoſierdzya teraz/ á pirwey go mnie ſámemu vcżynić niechcieli/ chociam vkázował znáki moich dobrych á cnotliwych poſług BielKron 109v, 72v, 140, 147v, 162v marg, 251 (11); BielSat Nv; BielSpr 43v [2 r.], 71; mamy nádźieię że weźmiemy zapłátę dobrey zaſługi/ álbo karánie wiecżne zá grzechy. WujJud 24, 113v; [zabiegać trzeba] byſmy záśię próznym zwątpieniém nieutráćili czáſu pogodnego do poſługi dobréy, OrzJan 23, 68.

»dobre postanowienie« [szyk 1 : 1] (2): Day mi táką ręką vderzyć ſię w ty pierśi: żebych iuż z nich wybić wſzytki złe myśli mogł/ y niepráwośći wſzytki wytrząſnąć: y do wykonánia dobre wſzytki poſtánowienia przywieść SkarKaz 353b, 348b.

»dobry postępek« [szyk 13 : 4] (17): LibLeg 11/174v; Prot D4; żem dobrze ſwiádom dobrich á vććiwych poſtępkow ſlácheckich twoich. RejZwierc 182; CzechRozm 81v; CZytałeś tu męſtwo ich y dobre poſtępki/ Ale Bog ſrodze karze káżdego wyſtępki. PaprPan Ff3v, N3v, Dd2v; ModrzBaz 8v; SkarŻyw 226, [237], 333; GórnRozm L; PaprUp B, Hv; WujNT Aaaaaav; áby mi téż raczył dáć nową poćiechę/ nowé dobré chrześćiáńſkie poſtępki. SiebRozmyśl G4; SkarKazSej 670b.

»dobra (-e) przyjaźń, przyjacielstwo, towarzystwo« = familiaritas Mącz; bona amicitia Vulg [szyk 25 : 5] (23 : 4: 3]: mamy myecz wieczni a pewni y prawy myedzi sobą pokoi wlaſcze y wdobrey przyazny LibLeg 6/77v, 6/158v, 7/41, 8/26, 9/52v, 10/60v (16); LibMal 1543/68v; Leop Eccli 6/12, 17; BielKron 60v, 106, 304; Extinguere familiaritates, Dobre towárziſtwo w niweczo bróćić [!]. Mącz 416a, 398b; BiałKaz L; PaprPan Y3; KochWz 137, 138; ActReg 122; żeby byłá iednym świádectwem dobrego przyiaćielſtwá y ſąśiedztwá miedzy námi KlonWor ded **2.

»dobry przykład« [szyk 38 : 11] (49): SeklWyzn 2; Siła by ſie vskromiło ieſzcże w ludzioch złoſći Aby iedno dobry z ciebie wſzytczy przykład brali RejJóz L4; SeklKat H4v, X3v; KromRozm I Bv; KromRozm II k; DiarDop 107, 109; BielKom D4; GliczKsiąż Ev, E3; Iż álbo ocżekawa by ſie náwroćili/ Albo dobrym przykłádem iżby drugim byli. RejWiz 95v; Niech twe kwiatki pięknemi/ cnotámi woniáią/ A drugim s ſiebie ná wſzem/ dobry przykład daią. RejZwierz 130v, 1, 44, 131; BibRadz II 22a marg; OrzRozm Qv; ZAcháryaſz rodem z Grecyey był Papieżem dzyeſięć lat/ dobrych przykłádow/ ábowiem ſwoią ćichoſcią wiele kſiążąt we Włoſzech y w Grecyey vſpokoił BielKron 168; KochZg B; Exponere vitam suam iuventuti ad imitandum, Dobry przikład dáć ku náśládowániu. Mącz 310d, 90b; GórnDworz T3v; RejPos 211, 245v, 318; KuczbKat 310; RejZwierc 17, 18v, 93v, 140, 149 (8); WujJud 155; WujJudConf 189v; nád dobre przykłády nic nie bywa ſkutecżnieyſzego RejPosWstaw [412]; PaprPan F4, 03v; SkarŻyw A4, A5, 121; ArtKanc K16v, Nv; GostGosp 28; LatHar 23; SkarKaz 514a; Przykład zły po rodźicách/ rad gęſto wyzywa. Dobry w cnoty vbiéra/ y dla nich oſtrogi/ Ná pobudkę tym więtſzą/ kłádźie im ná nogi. GosłCast 35.

»dobre przymioty« [szyk 5 : 1] (6): [Przerębski] ku wrodzoney cnocie ſwey/ ku rozumowi/ ku czuynośći/ ku ſpráwie która w nim wielką byłá/ y ku inym dobrym przymiotom/ przyłącżył był niektore páná ſwego obycżáie. GórnDworz B8, D3v, E6, Ee8, Mm8 [2 r.].

»dobre przyrodzenie« [szyk 12 : 6] (18): PatKaz III 120 [2 r.]; GlabGad D4, I8, N4, O5v, O8; także cięſzkie á vſtáwiczne káránie vmysłową moc znikczemniwa/ y przirodzenia dobrego ſkierki w dziątkach [!] zágáſzywa KwiatKsiąż E4v, B3; Mącz 239b, 413b; GórnDworz G6v, Gg4; RejZwierc 6v [2 r.], 13v; BudBib Sap 8/19; ſkromny á vcżćiwy vbior/ ábo ochędoſtwo/ dobrego przyrodzenia zda ſię być znákiem [animi probi indicium esse videtur] ModrzBaz 50.

»dobra rzecz« = verum Mącz; bonum Vulg, JanStat; rectum Modrz [szyk 51 : 29] (80): PatKaz III 88v; TarDuch C5v; Dobra rzecż ieſt mnie zakon vſt twoich [bonum mihi lex oris tui] WróbŻołt 118/72, B7, ff3; pan bog żadney dobrey rzecży by też namnieyſzey nikomu bez odpłati nie opuſci. WróbŻołtGlab A4; RejPs 226; HistAl B6v; KromRozm I H2, Pv; GliczKsiąż I7, I7v, K2v, O3v; O Iáko ieſt dobra rzecż wyznáć Pánu ſwemu/ Powinowátą chwałę iáko nawyzſzemu LubPs Vv; KrowObr 7, 139, 220v marg, 221 [3 r.], 228v, Ss4; coć ſie iemu [Bogu] będzie podobáć/ toć mnie będzie rzecż dobra [mihi erit optimum] po wſſyſtkie dni żywotá mego. Leop Iudith 12/14; Abowiem nie ieſt rzecż dobra [non est bonum] záchowáć wſſelką niepoććiwość Leop Eccli 41/20, 1.Esdr 5/17, Tob 12/7, Zach 11/12, Rom 3/8, l.Cor 7/26, 1.Tim 2/3; RejZwierz 5v; ábowiem dobra rzecż ieſt/ áby ſerce było vtwierdzone łáſką/ nie pokármy BibRadz Hebr 13/9, Ps 133/1, Rom 3/9, 14/21, Gal 4/18; BielKron 466v; KwiatKsiąż B2; Habere regulam qua vera et falsa discernantur, Mieć probę álbo naukę dobre rzeczy od złych rozeznawánia. Mącz 351a; OrzQuin B; GórnDworz K6, Ee2, L12v; BiałKat 196, 251, 285; RejZwierc 70, 138; WujJud 143v, 189, 195v, 196v; BudBib Deut 1/14, 1.Reg 26/16, 3.Reg 14/13, Is 39/8; CzechRozm 242v; ModrzBaz 6, 65, 99v; StryjKron 140; CzechEp 88; Dobra rzecż ieſt cżłowiekowi/ nie dotykáć ſię niewiáſty WerKaz 285 [idem] 293; GórnRozm F4; GórnTroas [3]; LatHar [249], 580; WujNT 221, Rom 3/8, 14/21, s. 430, 1.Cor 7/26, s. 730, 744; SarnStat 716; KlonKr B4; [Bogu za łaskę] dźiękowáć dobra rzecz ieſt y powinna. SkarKaz 351b, 313b; GosłCast 43; W rzecży dobrey pomoże/ y ſam Pan Bog z Nieba. PaxLiz B3v.

»dobre sąsiedztwo« [szyk 13 : 3] (16): napomyna Krol yego M. pana woyewode abi ſye zachowal wſprawyedlywoſczy y wdobrim ſąſyecztwye przeczywko poddanini K. yego M. LibLeg 10/122v; Krol yego M rad vziwa dobrego sąſyetſtwa y przyasny ſpanem woyewodą LibLeg 10/153v, 6/78, 159, 7/32, 37, 8/26 (13); KochProp 8; SarnStat 1236; SkarKaz 635a.

»dobre serce« = cor bonum a. rectum Vulg [szyk 40 : 8] (48): grzeſznici naćiágnęli [!] łuk ſwoy nagotowali zaſtrzały w tule ſwoim aby vſtrzelali w taiemnoſci ludzie dobrego ſercza. WróbŻołt 10/3, 7/11; Leop Eccli 13/32; BibRadz Luc 8/15; BielKron 387; Mącz 132a; zá ſwobodą chodźi wiárá z dobrégo ſercá/ y z vprzéyméy miłośći pochodząca. OrzQuin Qv, F4v; GórnDworz B7; RejPos 62v; BudBib 2.Mach 14/30; Wſzakże poſłom onym Pan Bog ná ich proſtotę y dobre ſerce pátrząc/ zbłądzić nie dopuśćił SkarJedn 228, A5, A7v, 16, 327, 358; Bo widział dobre ſerce iego/ á iſz zmiłośći ku niemu wdawał ſię wniebeśpiecżność SkarŻyw 598, 14, 98, 101, 235, 238 (17); NiemObr 99, 175; ArtKanc M; GrabowSet D2; áby vczynek był ná iáwi; ále intencia ábo ſerce dobre z ktorego gi czyniſz/ áby zoſtáło w ſkrytośći. WujNT 26, 30, Luc 8/15, s. 310; SkarKaz 40b, 348b, 351b; SkarKazSej 673a; Day Pánie Boże wſzytkim ſerce dobre/ głos Anielſki/ vſtá ſzcżyre/ ięzyk zbáwienny/ ſpráwy pobożne. KlonWor **2v; PudłDydo B.

»skutek [= czyn] dobry« = opus bonum PolAnt [szyk 3 : 1] (4): Pan Bog ná ſąd przywiedzye wſzelkie ſkutki ludzkie ze wſzytką táiemną rzecżą/ chocia złe álbo dobre. BielKron 82; BudNT Rom 2/7, 2.Tim 2/21; GrabowSet F4v.

»dobre słowo, słowko« = benedictio, eulogium Mącz; benedictum Calep; verbum bonum Vulg [szyk 17 : 10] (27): tego poſla z liwdzmi. ktore goſczye do naſz opoſilaly. zaſieſmi do was zdobrim ſlowem odprawilj. MetrKor 46/175v; BielKom D8; wtákye dzis podeyrzenya chłopyętá przyſzły/ że zá ledwe im kto dobre ſlowo rzecże. GliczKsiąż H6v, L2, Ov; LubPs M2v; Leop Ier 29/10, 33/14, Zach 1/12; BielKron 95; captare auram popularem, Stáráć ſie o dobre słowa á życzliwość miedzy poſpolitym ludem. Mącz 21a, 109b, 111a; RejPos A6v; BielSat N4; Wydáło ſerce moie ſłowo dobre [eructavit cor meum verbum bonum Vulg Ps 44/2] GrzegŚm 30; BudBib Ios 21/41, Ier 29/10, 2.Mach 14/37; KochPs 57; Ieden drugiego dobrymi ſłowy pośiláł/ á zwłaſzcżá miłá mátká y żoná. SkarŻyw 63; CzechEp 155; KochTarn 77; Calep 136a; ſkoſztowáli dáru niebieſkiego/ y vczeſtniki ſię sſtáli Duchá świętego/ y ſkoſztowáli dobrego ſłowá Bożego WujNT Hebr 6/5, s. 252; SkarKaz 314a.

»dobra sprawa« = bonus labor, bonum opus Vulg; recta actio Modrz [szyk 97 : 33] (130): racz łaskawie ſkrocyc ſerca naſſe: aby [...] wdobrych ſprawach według woley twey ſwiętey ſie czwiczyłi RejPs 37; RejRozpr K4; ku iego czci y chwale wſziſtki naſze dobre ſprawy czinić y ięmu ſamemu poleczac SeklKat F; RejKup c3v, o3, r8, aa5; MurzNT 88v; KromRozm II m3; KromRozm III G2; [Chrystus rozkazuje] aby chrześcijanie okazowali jaśnie przed ludźmi swe dobre sprawy DiarDop 100; BielKom G2v; GliczKsiąż D6v; LubPs R2, Y2v; Iuż tám máło rozumu gdzye vpor pánuie/ A by nalepſze ſpráwy opák on nicuie. RejWiz 8v, 21, 49, 89, 156; Bowiem dobrych ſpraw chwálebny vżytek/ y ktory nie ginie korzeń mądrośći. Leop Sap 3/15, Matth 5/16; Bo cnoty/ obycżáie/ trzeźwosć/ y poſtáwá/ Znácżą iż w nim zá młodu/ byłá dobra ſpráwá. RejZwierz 65, A3, 12, 23v; BibRadz I *4, 2.Par 19/3, Eccli 32/24, Ioann 10/32, 2.Tim 2/21; [Jozafat rozkazał sędziom] áby ſie záchowawáli w ſpráwach dobrych á w boiáźni Boſkiey BielKron [842], 45v, 74, 86v, 152, 170v; albowiem z dobrych ſpraw chwała/ á z wyſtępkow ſromota pochodzi. KwiatKsiąż O4, Q2 [2 r.]; Gdźie Bog y dobra ſpráwá/ tám ſerce nie mdleie/ Choć więią [!] ze wſząd wiátry nigdy ſię nie chwieie. Prot B2v, A2; ſláchectwo [...] kłádzie przed ocży/ dobre/ y złe cżłowiecże/ ſpráwy/ y pobudza/ zápala ku cnocie GórnDworz Dv, Hh2; RejAp 80, 126, 173, 175; żywąc cnotliwie/ Náſláduiąc dobrych ſpraw ſercem ſwym prawdziwie. RejPos 156v, 23v, 51v, 61, 115, 220 (14); RejPosWiecz2 92; BiałKat d2; BielSat N4v; á iżby ſie iuż ná żadną ſpráwę dobrą á nákoniec ni nacż nie przygodziło. RejZwierc 163v, B3, 31v, 41, 45v [2 r.], 131 (19); BielSpr b2v, 38; Przetoż cokolwiek w nas ieſt dobrey ſpráwy/ nie z nas ále z dáremney łáſki á dáru miłego Bogá. RejPosWstaw 22, [213]v; BudBib Eccli 44/10; BiałKaz L2; BudNT Rom 13/3, 2.Cor 9/8; CzechRozm 81v; PaprPan A3, D2v, F4v, K2v, M2v (10); KarnNap A2v; áby wiedźiáły [...] kto karze złośći/ á kto zá dobre ſpráwy odpłátę dawa [remunerator bonorum]. ModrzBaz 11v, 7v, 10v; SkarŻyw 482; StryjKron 667; CzechEp 120; NiemObr 74 [2 r.], 151; BielSjem 31; PaprUp B, B2v; GórnRozm Kv; Rácż tedy náſze twierdźić dobre ſpráwy/ Rácż chęć odwodźić/ od brzydkiey zabáwy GrabowSet I2v; LatHar 350; WujNT 30, Philipp 1/6, 2.Tim 2/21, 3/17; SarnStat 986; VotSzl B2, E3v; CiekPotr 22 [2 r.]; CzahTr E; GosłCast 35.

»dobre uczynki« = benefacta Calep, Vulg; bona opera Vulg, Modrz; recta opera Vulg; recta facta Modrz [w tym: sg 66 r.] [szyk 523 : 254] (777): Tu przyklád s pana Iezuſa wezmi/ a nieprzeſtáwáy od vcżynkow dobrych dlá poſmiéwaniá albo vrąganiá ludſkiégo OpecŻyw 52, 2v, [27]v, 51v, 55v, 188v (13); Trzy ſą rzeczy nalepſze ktore ſzwyączą, czlouyeka, czyſtoſzcz ſercza dobrych uczynkow obfyte czynyenye zdobrem umyſlem PatKaz III 144, 137v, 141v, 142, 145, 147v (11); Murm [207]; FalZioł IV 57d; BielŻyw 96, 97; Takież ie vpomina ku pokucie iżby naſladowali dobrych vcżynkow WróbŻołt B6, 4/6, Iv, K6 [2 r.]; od ktorych [przybytków niebieskich] inemi wſchody zadny nie wchodzi yedno poſtępuiąc z dobrych vcżynkow na lepſſe a ſcnot na cnoty RejPs 126, 127, 172; RejRozpr A4v; dobre vcżynki/ ſą owoczem/ prawdziwei/ nas vſprawiedliwiaiączei wiary SeklWyzn b4, b3v [2 r.], b4v [4 r.], g2v; SeklKat A6, D3, D3v [4 r.], E4, E4v (43); RejKup g5, i5v, k7v, p7, bb6v; KromRozm I A4, D4v, G, H2v [4 r.], [H3] [3 r.], P; MurzHist D2 [2 r.], H3, S; MurzNT 66 [2 r.], 108v [2 r.], 111, Matth 26/10, Ioann 10/32, 33; áby był doſkonáły człowyek boży/ ná káżdy vczynek dobry gotow. KromRozm II i4v, m2; KromRozm III D2 [2 r.]; kthokolwiek vtzynkow dobrych nietzyni/ tákowy niema prawdziwey y żywey wiáry KrowObr 61, 46, 54v, 56v, 57 [2 r.], 57v [6 r.] (67); W káżdym vcżynku dobrym będzie hoyność: ále gdzie ſlow wiele/ tám poſpolićie bywa niedoſtátek. Leop Prov 14/23, Ps 66 arg, 107 arg, Prov 21/8, Mar 14/6, Eph 2/10 (11); BibRadz I *6v, *7 [4 r.], 4c marg, Ioann 10/33, Philipp 4/arg; BielKron [842], 88, 158, 260v [3 r.]; Mącz 482c; OrzQuin M4, M4v [2 r.]; RejAp 75; HistRzym 28, 30 [2 r.], 40v, 51v, 56v (15); Miłoſierdzie kwiát wſzytkich vcżynkow dobrych. RejPos 172 marg, 6v, 98v, 170v, 193v, 201 marg (19); BiałKat 218v; KuczbKat 60, 90, 145, 335, 385 [2 r.]; cnota wſzytká należy ná dobrych vcżynkoch/ kthore pochodzą nie z wymyſłu ludzkiego/ ále z woley á z roſkazánia Páńſkiego. RejZwierc 259v, 104, 129, 176, 259v; Dobremi vcżynkámi zásługuiemy ſobie grzechow odpuſzcżenie y Zywot wiecżny. WujJud 107v marg, kt, B5v, 64, 66v, 68 (83); Pan Bog nie náſze vcżynki dobre/ ále ſwoie właſne dáry w nas koronuie y odpłaca. WujJudConf 113v, 67, 100, 106 [2 r.], 109 [2 r.], 110 (13); gotuie nas y godne cżyni ku wydawániu owocu dobrych vcżynkow/ ábyſmy ſie nie sſtáli drzewem niepożytecżnym RejPosWstaw 22, 21v [3 r.], [212]v [2 r.], [213], [213]v, 22 [2 r.]; BudNT Ioann 5/29, 10/32, 33, 1.Tim 6/18, Petr 2/12; Przeto tám dobry vcżynek nie ták z cnoty pochodził/ iáko z muſu y z ſtráchu kaźni CzechRozm 89v, 213 [4 r.], 213v, 214, 214v (22); ModrzBaz 58v, 59 [3 r.], 68; SkarJedn 3, 5, 236, 274, 367, 373, d6; SkarŻyw A2 [3 r.], A4 [2 r.], 20, 26 [2 r.], 32 (36); CzechEp 316 [2 r.], 325; Od Szymoná Maguſá Cżárnokſiężniká/ náucżył ſię [Luter]: iż dobre vcżynki ſzkodliwe ſą do zbáwienia wiecżnego. ReszPrz 39, 35, 36 [3 r.], 37 [2 r.], 38 [2 r.], 57 [3 r.] (16); ReszHoz 114, 124 [2 r.], 136, 140; ReszList 152, 153, 154 [4 r.], 155 [2 r.], 158 (12); WerGośc 203, 205; GórnRozm A2; Calep 136a, 405a; Rácz nápełnić ſercá náſze weſelem y rádośćią/ ábyſmy máiąc doſtátek wſzeláki/ niedoſtátku dobrych vcżynkow nie ćierpieli LatHar 59, [+10]v, 10, 23, 30, 96 (19); niemáſz nic lepſzego W świećie/ iák ſię weſelić z vcżynku dobrego. KołakCath C3v; KołakSzczęśl B3v, C4; WujNT 23, 26 [4 r.], 27 [2 r.], 31, Rom 2/7 (207); WysKaz 36, 37, 48; PowodPr 66; Bo dla tego w wierze łáſká nam daná ieſt: ábyſmy dobre vczynki mogli czynić SkarKaz 312a, 4a, 5a, 5b, 310a, 311a (46); Kto dobre vczynki czyni/ oświeca mu P. Bog rozum. SkarKazSej 662a, 661b, 662a, 670b [2 r.], 686a, 686b [2 r.], 688b, 705a marg.

»dobry umysł« = mens bona Mącz; recta cogitatio, bonum propositum Modrz [szyk 33 : 10] (43): BierEz B3; Chceſſli ſerce maſneé mietz/ a vſtawnie w dobrym vmyſle/ a poddané woli bożé? modl ſie. OpecŻyw 54, 122; PatKaz III 144; GlabGad M3; cżłowiek gdy czo dobrego ſlubuie panu bogu, aby ten ſlub był roſtropny, aby był dobrym vmyſlem vcżynion. WróbŻołt Sv; LibLeg 11/70; RejPs 221; SeklKat P2, S4v; MurzHist R2v; BibRadz Iudith 8/17; BielKron 217v marg, 460; KwiatKsiąż G4; Mącz 94a, 134b, 216b; rozumieiącz/ że tho wſzytko wieldze ieſt W. K. M. miło/ czo kto dla narodu Polſkiego dobrym vmyſłem cżyni/ podiąłem nieco pracey GórnDworz A2v; BielSat N4v; Nigdy tego Kośćioł nie vcżył/ áni Mniſzy/ żeby ſámo vżywánie Sákrámentu bez wiáry y vmyſłu dobrego miáło grzechy odpuſzcżáć. WujJud 221v, 229v [2 r.], 230, 250, Mm6; WujJudConf 221v, 229v; Bądź vmyſłu dobrego przećiw twemu ſprzećiwnikowi rychło CzechRozm 246v, 20v, 138, 244, 246v; dobre ſpráwy z dobrego vmysłu [a recta cogitatione] y z dobrey chęći pochodzą. ModrzBaz 10v, 53v; ZapKościer 1582/40v; SkarŻyw 15; ZawJeft 33, 34; Phil H3v; Drzewo krzyżá twego Ceder trwáły wiecżnie/ Niech/ w dobrym vmyśle/ chowa mnie ſtátecżnie GrabowSet N3v; WujNT 108, Zzzzz2v.

»zachowanie dobre« [w tym: przeciw komu (3), ku komu (2)] = łaskawość; humanitas, philantropia, meritum Mącz [szyk 5 : 3] (8): Słyſząc drudzy iego [Romulusa] dobre á miłośćiwe záchowánie przećiw poddánym/ dobrowolnie ſzli do niego BielKron 99v; to Kſiążę Budomel ieſt dobrego záchowánia ku káżdemu gośćiowi BielKron 450v, 70v, 207v, 454v; Mącz 218a, 297c; GrabowSet A2v.

»dobre zachowanie« [w tym: z kim (14)] = przyjacielskie stosunki [szyk 18 : 7] (25): y thom wſchitko baczil na dobre zachowanie nasche ktore mami zdawnich czassow miedzi sobą LibLeg 11/91, 7/10v, 41v, 56v, 91, 92v (9); KromRozm II e2v; á tak byli moij bráćia [mówi mistrz Pruski] w dobrym zachowániu z polaki/ y w miłośći przez ten cżás BielKron 231 v; Mieli thowárzyſtwo z ſobą y záchowanie dobre/ Mauryc z Olbrychtem/ poki na Ceſarſkiey poſłudze byli obá BielKron 237v, 57v, 118, 228, 231, 256, 454, 459v [2 r.]; Mącz 44b, 159a; Snadź właſny Popilius z niego ieſt w tey mierze/ Z Minerwą záchowánie znáć że dobre bierze PaprPan M4v; SkarJedn 381; áby ocży miłemu towárzyſzowi iego otworzył/ á tego z ktorym wmłodośći dobre zachowanie miał/ dał mu widzieć Chrześćiáninem y wyznawcą prawdy. SkarŻyw 535.

»dobre zachowanie« = cnotliwe życie; disciplina, integritas Mącz [szyk 21 : 5] (26): gdi ktory Mieſſczanin s iednego Miaſtha do drugiego sie prowadzi thedi takowego nieprziimą w środek swoy, aſz ſwoie poczcziwe dobre zachowanie liſthem wiwiedzie ListRzeź w. 19; KromRozm III Kv; áby od ludzi rádá byłá o żywoćie y o záchowániu dobrym/ onego nowego kxiędzá KrowObr 124v; RejWiz 15v [2 r.], Cc8; [Cesarz Antonijus] więcey ſwoim dobrym záchowániem walcżył niżli mocą/ przeto był wezwan w Rzymie Ociec oycżyzny BielKron 149v; WAlentynus [...] dla ſwego dobrego zachowánia/ od wſzytkich był ná ſtolec Papieſki wybran BielKron 171, 96v, 102; Conijcere maledicta in vitam alicuius, Przećiwko dobremu záchowániu cziyemu mówić. Mącz 205c, 90b, 172a, 223b, 228b; dobre á cnotliwe záchowánie w tym náſzym nędznym pielgrzymowániu RejPos 132; RejZwierc 17v, 74, 77, Bbb3; SkarŻyw 59, 413; záwſtydzeni ći/ ktorzy potwarzáią wáſze dobre w Chryſtuſie záchowánie. ReszPrz A; ReszHoz 129; KochPij C3v; z miłośći ku poddánym zá wyſługą y dobrym záchowánim ich/ nádáli ludźiom rycerſkim/ prze męſtwo ich y życzliwość wolnośći od podátkow SkarKazSej 692a.

»dobry zmysł« (3): ludzie ktorzi ſą ćiała ſuptelnego ſpoſobni w dobrym zmyśle ſą. KwiatKsiąż B3; PaprPan X2v; day to z łáſki twoiey/ áby to święte ćiáłá y Krwie twoiey przyięćie [...] było [...] myśli ſkárádych wypędzeniem/ dobrych zmyſłow odrodzeniem LatHar 207.

»dobry żywot, życie« = bona vita Vulg, Modrz [szyk 74 : 12] (70 : 16): OpecŻyw 32v; Więtſzą pocżciwoſć maią mieć ci ktorzy młodzience vczą niż rodziczowie ich, bo rodziczowie tilko przyrodzenie dawaią, ale miſtrzowie cznoty y dobry żywot. BielŻyw 89, nlb 14; byłoć wyele kácerzow w koſćyele krzeſciyáńſkim/ ktorzy dobry y ſwyętobliwy żywot wyedli KromRozm I C4, C4v [2 r.], O3; KromRozm II ev, e2, q; BielKom D4; GliczKsiąż A3, D5v, E6, I2v, N7v, N8, Pv; [prawdziwy biskup] náukę prawdziwą przepowieda/ y ſam oney náuki prawdziwey żywotem dobrym y ſwiętym poſwiattza. KrowObr 126v, 54v, 57, 57v [2 r.]; Leop Eccli 41/16; OrzList e2v; Tám Ioáchym mieſzkał/ cżłowiek dobrego żywotá/ Máiąc wielkie záchowánie KochZuz A2; Miſtrz náſz [...] ieſt wzorem nam/ od ktorego ſię mamy vcżyć ſpoſobu dobrego żyćia na świećie. BibRadz I *7, II 110c marg; IAn ſzoſty był Papieżem trzy látá y mieſięcy trzy/ cżłowiek miłoſierny y dobrego żywotá BielKron 167, 149v, 155v, 166, 166v, 167 (14); Ma być tedy fundament dobrego żyćia wtych lećiech wpoion/ y ma być vmysł ku cnoćie formowan KwiatKsiąż A2v, G4; RejAp 44v, 45v; GórnDworz H5, Aa2; áby wierni náucżyciele á ſzáfárze ſłowá Bożego/ chociay nie dziwy/ ále dobrym á cznotliwym żywotem/ podpiráli náuki tey/ iż ieſt prawdziwa RejPos 46v; ácżći wiárá wſzytko ſpráwuie/ ále bez dobrego á poććiwego żywothá [...] bárzo záſtydła á oziębłá ieſt. RejZwierc 206v, 63v, 64, 94, 102, 104 (11); KarnNap B2v; ſą ći/ ktorzi dźieći ſwych iuż dorosłych złemi obycżáymi brzydzą ſię/ łáią/ y ſtáráią ſię iákoby (dali Bog) przywiedli ie ku lepſzemu żyćiu [in vitam meliorem]. ModrzBaz 53v; SkarŻyw 4, 88, 171, 328, 331 (11); StryjKron 76; ReszList 157; ArtKanc O16v; KmitaPsal A5v; Pocżątek żyćia dobrego czynić ſpráwiedliwość KołakSzczęśl B3v, Cv; WujNT 21, 566, 690; SiebRozmyśl G2v; SkarKaz 277b, 347a, 350b.

Szereg: »lepszy a bogobojniejszy« (1): áby [ludzie] pátrząc ná ſwą ſzkárádość/ ná cżás [...] wielkość miłoſierdźia Bożego vználi/ á do lepſzego á bogoboynieyſzego żywotá ſię z więtſzą chęćią/ y z pilnieyſzym ſtarániem obroćili. ReszList 157.

»dobry a chwalebny« (2): HistRzym 28; YAn dwudzyeſty pirwſzy był dziewięć lat Papieżem [...] był dobrego á chwálebnego żywotá. BielKron 176v.

»dobry, (a, i) cnotliwy« [szyk 12 : 2] (14): KrowObr 7, BielKron 45v, 109v; Mącz 154a; wiárá ma záwżdy kwitnąć ſpráwámi żywotá dobrego á cnotliwego RejAp 44v; RejPos 6v, 46v, 132, 356v; RejZwierc 37, 64, 131; WerGośc 203; nátury waſze Polſkie dobre ſą/ cnotliwe/ kárne/ łáſkáwe/ dobrotliwe. GórnRozm D4.

»lepſzy i doskonalszy« (2): Wyrozwſzy z pácholąt/ roſł w wielkich cnotách młodzieniec/ idąc z iedney w drugą lepſzą y doſkonálſzą. SkarŻyw 516, A4.

»dobry, (a, i) miłosierny (a. miłościwy)« (5): tu nauką maczye ku ſzwyątoſzczy, przyklad ypouod ku dobrym myloſyernym uczynkom ſtego panny maryey zyuotha PatKaz III 154v; BielKron 99v; RejZwierc 129; SkarŻyw 319; SkarKazSej 661b.

»dobry albo nalepszy« (1): Wſſyſthko co będzie przed ocżymá iego dobrego álbo nalepſſego [bonum et optimum]/ gothowam vcżynić. Leop Iudith 12/14.

»dobry i (Panu) Bogu miły (a. przyjemny)« (3): RejPosWstaw [213]v; puſtelniczy y oſobny żywot dobry ieſt y Bogu miły WujNT 281, 430.

»dobry a poćciwy (a. ućciwy)« = bonus et honestus Modrz (9): RejZwierz A3; áby záwżdy [uczynki się] w was obiáſniáły/ áby ſie ludzie ćwicżyli widząc wáſze vcżynki dobre á poććiwe. RejZwierc 104, 102, 105, 148v, 182, 206, 206v [2 r.]; ModrzBaz 4v, 53v; Co dobrego á vcżćiwego to rozumiemy być ſámo dobre. KołakSzczęśl C3v.

»dobry a (i) porządny« (2): KromRozm III G2; wſzytko idzie co dáley tho gorzey/ thák w dobrym á w porządnym życiu/ iáko też y w inych wſzytkich cnotách. GórnDworz H5.

»prawdziwy, (i, a) dobry« = verus, bonus JanStat [szyk 3 : 1] (4): SeklKat H4v; BielKron 213; bo choćiaby ten [kapłan] był zły y grzeſzny/ tedy iednák ſłowo Páńſkie prawdźiwe y dobre záwſze zoſtawa. WujJudConf 30v; SarnStat 370.

»dobry, (a, i) prawy« = bonus et rectus PolAnt [szyk 2 : 1] (3): Toć yeſt práwe/ dobre á krzeſćiyáńſkye vżywánye przykazánya tákowego/ ktore obyczáynym zowyemy KromRozm II k3v; Leop 2.Par 31/20; BudBib 1.Reg 12/23.

»przykładny i dobry« (1): Był oćiec przykłádnego y dobrego żywotá BielKron 396v.

»dobry, (a) przyjacielski« [szyk 1 : 1] (2): mi chczaczi swamy przyaczielem moym dobre a przyaczielskie zachowanie miecz y przirzekania slow ſwoych nieodſtepvyacz LibLeg 10/91, 10/92v.

»dobry a przystojny« (1): należy ná mądrego vſtawcę praw/ áby ſię cżego niedopuſzcżał w vſtáwowániu praw/ coby zá dobre á przyſtoyne niemogło być pocżytano [quod bono et aequo repugnet] ModrzBaz 97v.

»dobry a (i, abo) sprawiedliwy« = rectus Modrz; iustus ac rectus JanStat [szyk 2 : 1] (3): then ieſt dobry á ſpráwiedliwy obyczay/ iż cokolwiek płácą v Sądu/ kłádą przed Przyſyężniki GroicPorz d3v; ModrzBaz 26; SarnStat 48.

»dobry i stateczny« [szyk 1 : 1] (2): Státecznyć też y dobry żywot wyedli Apollinaris y Neſtorius/ á mądrzy y vczeni biſkupi byli KromRozm I C4v; GliczKsiąż Pv.

»dobry, (i) szczery« [szyk 1 : 1] (2): ZawJeft 35; iż ſie nieco w nich widźi bydź róznégo od dobrégo y ſczérégo bráterſtwá SarnStat 1020.

»dobry a (i) świętobliwy« = bonus et sanctus Modrz (3): KromRozm I C4; [w księgach] ſą wſzyſtki rzecży albo roſkoſzne ku wiedzeniu albo ku dobremu á świętobliwemu żyćiu skutecżne KwiatKsiąż G4; ModrzBaz 71v.

»dobry, (a, i) święty« (25): OpecŻyw 53v, 162; KromRozm I Pv; KromRozm II q; KromRozm III I8v; KrowObr 126v, 132v, 150v; BielKron 166, 419; vcżynki by też były y nalepſze y naſwiętſze nie mogą zbáwić cżłowieká żadnego/ iedno ſzcżyra wiárá náſzá RejAp 173; prawdziwa miłość czudnośći ieſt wieldze dobra/ y ſwięta/ á vſtáwicżnie wywodzi chwálebne ſkutki GórnDworz L12v; RejPos 249; RejZwierc 105v; CzechRozm 81v, 215v; KarnNap B2v; SkarŻyw 15, 227, 308; WujNT 30, 730; SkarKaz 313b, 347a; SkarKazSej 687b.

»dobry a (i) uprzejmy« (3): BibRadz Luc 8/15; OrzQuin Qv; [nasieniem upadłym] ná źiemię dobrą: ćić ſą/ ktorzy dobrym á vprzeymym ſercem [corde bono et optimo] vſłyſzawſzy ſłowo zátrzymawáią/ y owoc przynoſzą w ćierpliwośći. WujNT Luc 8/15.

»dobry a (albo) wdzięczny« (2): A ták zeznay mi to káżdy/ iáko y then ponury á nędzny/ y ten niepomiernie á wſzetecżnie weſoły żywot/ ieſli to dobrym álbo wdzięcżnym żywotem zwáć może. RejZwierc 104, 106v.

»dobry a wierny« [szyk 2 : 1] (3): GlabGad N5; RejPos 62v; Bo gdy cżytaſz o Tobiaſzu y o poććiwych á pobożnych ſpráwach iego/ pátrz iáko mu ná potym wyſzły ony dobre á wierne á ſwięte obycżáie iego RejZwierc 198v.

»(i, bądź, nie, tak) zły, (i, a, albo, ale, jako i) dobry« = non bonus sed malus Vulg [szyk 39 : 38] (77): TarDuch C5v; Wſzakoż ciało takie albo owakie, żadne albo czudne, żnamionuie też duſzę dobrą albo złą GlabGad L8, L8v; SeklKat A6, M4, S2v; KromRozm I D4v, H2; MurzNT 41, 66; KromRozm II k, m3; GliczKsiąż B7v [2 r.]; A ku tzemuſz bywamy przetworzeni/ w Pánie Iezu Kryſtuſie Synu Bożym? nie ku złym/ ále ku dobrym vtzynkom. KrowObr 59v, 64, 66; RejWiz 121, Cc5; Leop Rom 3/8; RejZwierz 5v, 12; BibRadz 4.Esdr 3/22; BielKron 82, 118v [2 r.], 186, 466v; KochSat B4; Mącz 39c, 218a; RejAp 9, 125v, 126, Ee2v; izby znał [pan] co ieſt dobre/ á co złe/ á iedno miłował/ drugye miał w nienawiſći GórnDworz Ee3v, Dv, K6, Ff3v; GrzegŚm 13; KuczbKat 60; RejZwierc 18v, 19, 63v, 93v, 147v (15); BudNT Luc 6/45, Rom 13/3; PaprPan Cc3; ModrzBaz 39; KochPs 57; CzechEp 3, 88; KochTarn 77; ArtKanc L10v; GórnRozm A2; Calep 405a; GórnTroas 4; Dobry człowiek z dobrego ſkárbu wynośi rzeczy dobre: á zły cżłowiek ze złego ſkarbu [de bono thesauro [...] de malo thesauro] wywodźi złe. WujNT Matth 12/35, s. 52, Luc 6/45, Rom 13/3, s. 674, 3.Ioann 11; SarnStat 943; Ná ten ſąd y ćiáło zmartwychwſtánie/ y zapłátę ſwoię ábo dobrą ábo złą przy duſzy weźmie SkarKaz 4a; GosłCast 35.

α. W funkcji rzeczownika (674):
αα. Dobro, ideał moralny; bonum Vulg, PolAnt; rectum Mącz (607): CHceſſli cżlowiecże mnożytz ſie z tznoty w tznotę/ z laſki w laſkę/ z dobrégo w lepſſé/ [...] romzysláy [!] rád vmęcżenié Iezuſa milégo OpecŻyw 160, 54, 156v, [192]v; bog wſzytkyego dobrego pelnoſzcz polozyl w maryey PatKaz III 111; BartBydg 45b; Myſl ludzſka od przyrodzenia z żądzi ſwey kudobremu ſie zchyla BielŻyw 170, 42; GlabGad L8v, N2, N2v, N4, O7, O7v, P6v; RejPs 167, 175; RejJóz L3; A kazda rzecz tu zoſobna Nicz kdobremu niepodobna RejRozm 392; RejKup I; KromRozm I [L3]v; KromRozm II ſ4; GliczKsiąż Ev, Fv, F5v, O6 [2 r.]; LubPs Z; SeklPieś 20; KrowObr 153v; Sprobuymy też roſkoſzek ſwiátá omylnego/ Co ie niektorzy kłádą ná mieyſcu lepſzego. RejWiz 19v, 1v, 67, 118, 134v, 135v (9); Leop Ps 38/3, Philipp 4 arg; LeszczRzecz A5v; SAM Pan Bog wſzytko dobre ſpráwuie/ cżyni/ y dáie ludźiam ná świećie BibRadz I *2, Ps 118/122, Ier 7/5, Rom 8/28; BielKron 81v, 114, 195v, 225v, 450v; Abowiem to yeſt ſzcżeſliwy niedoſtatek/ ktory nas ku dobremu przymuſza. KwiatKsiąż F2v, B2; Mącz 415c, 446d; RejAp 46; GórnDworz L2, V8, Y2, Gg5, Hh4, Kk2; HistRzym 109v; RejPos A2v, 53; Abowiem bychmy ſie tego kiedy náucżyli dobrze żyć/ iáko práwy á poććiwy cżłowiek żywie/ iużbychmy ſie náucżyli wſzytkiego dobrego RejZwierc 158v; A coż kiedy łákomſtwo ták wſzytki zbłáźniło/ A práwie do dobrego oczy záſlepiło. RejZwierc 248v, 22v marg, 96v, 142, [193]v, 231, Aaa3; WujJud 189; WujJudConf 67; BudBib Ps 4/6, Eccle 7/14[15]; MycPrz I A2, II Av; BudNT Gal 4/18; widzę/ iż ſobie nic nie folguiąc/ wiernie mi ku dobremu pomoc chceſz CzechRozm 205, 206v, 214, 248v; ModrzBaz 6v, 14v; SkarJedn 383; Zywoty ony były mi pobudką nabożeńſtwá/ [...] pośiłkiem do dobrego/ y do wzgárdy márnośći á prożnośći świátá tego wielką podniátą. SkarŻyw A2; Nikt znią gádáć niemogł/ żeby z iey rozmowy zmiękcżony nieodſzedł ku lepſzemu. SkarŻyw 193; Duſzá chce do dobrego/ á ćiáło y ćieleſność niechce SkarŻyw 261, A3v, A4, A5, 4, 27 (39); CzechEp 38 [3 r.], 57, 84, 258; NiemObr ktv; ReszPrz 72; O Kryſte [...] Rácż pocżąć w nas wſzytko dobre ArtKanc A5v, B12v, O14v, Q19, S4; ZawJeft 33; ActReg 167; Calep 528a; Opuśćiwſzy buyną myśl/ bierz ſię do dobrego. GrabowSet D4v, C4, V3v, X2v [2 r.]; LatHar 40 [2 r.], 603; Co dobrego á vcżćiwego to rozumiemy być ſámo dobre. KołakSzczęśl C3v, A2, C2v; Cżłowiek dobry z dobrego ſkárbu ſercá ſwego wynośi dobre [profert bonum] WujNT Luc 6/45; Bo wiem że nie mieſzka we mnie/ to ieſt/ w ćiele moim/ dobre [non habitat in me ... bonum] WujNT Rom 7/18; Wolność ludzka ná dobre potrzebuie łáski y pomocy Bożey. WujNT 556 marg, 369, Rom 7/13 [2 r.], s. 545 marg, Rom 7/18, 19 (21); WysKaz 8; PowodPr 19; Słuſzna rzecz bárzo/ ábyſmy ſię [...] y Turkom/ y Poháńcom/ y heretykom do dobrego vbiegáć nie dáli: ále we wſzytkich ie cnotách przechodźili. SkarKaz 312b, 5b, 203a, 349a, 550a, 579a, 638b; GosłCast 43, 71; Moyzeſz ácz częſto ná ſwoy on lud y ná iego twárdość do dobrego nárzekał SkarKaz 667b, 661b, 699b, 707a; SzarzRyt C3v.

W przeciwstawieniach: »dobre ... grzech« (2): P. Bog w nas nic dobrego nienáyduie/ iedno grzech KrowObr 56; WujNT przedm 27.

»złe ... dobre« [w tym: złe odrzucać a dobre obierać (10), rozeznać (a. rozsądzić a. rozeznanie) złego i dobrego (14), wiedzieć (a. (po)znać) złe i dobre (22)] = malum ... bonum Vulg, PolAnt, Modrz (240): BierRaj 23; OpecŻyw 59; [Sokrates] mowił że wielika mądroſć ieſt dobre od złego rozeznać BielŻyw 45; Ręka długa z palczami iey podobnymi [...] znamionuie cżłowieka na złe dowcipnego więcey niż ku dobremu GlabGad Pv, L7v, N8, O2; WróbŻołt B7, O7; RejRozpr A2; RejKup B; HistAl I4v; Tákżeć czárt pirwſſe rodźice zwyodł/ obyecuyąc im ná podobyeńſtwo Boſkye vmyeyętnoſć dobrego y złego KromRozm I E3, A2v, H2, L2v, [L3]v [2 r.], N2v, O2; KromRozm II M3v; GliczKsiąż E2v, I2, I3v, P4v; LubPs I4v; KrowObr 43v; Gdyż náſze przyrodzenie ták ſie z námi lągnie/ Iże więcey ku złemu niż k dobremu ciągnie. RejWiz 89; A toć ieſt moie zdánie iż wola do złego/ Záwżdy ieſt w náſzey mocy/ Páńſka do dobrego. RejWiz 135v, 22v, 29, 37 [2 r.], 133 [4 r.], 134, 134v, 135 [2 r.], 138; Dziatki wáſſe/ [...] kthorzy dziś niemáią rozeznánia miedzy złym y dobrym [qui hodie boni ac mali ignorant distantiam]/ ći wnidą Leop Deut 1/39, 4.Esdr 4/29, Rom 9/11, YY4v, BBB3; Iáko złe dobremu ſię ſprzećiwi [contra malum bonum]/ á śmierć ſię żywotowi ſprzećiwi/ tak ieſt ſprzećiwnym złośnik pobożnemu BibRadz Eccli 33/15, I *3v, Gen 2/9, 17, 3/5, 22, I 356a marg [2 r.], Eccli 17/6, 2.Cor 5/10; kto złego niewie/ dobremu rozumieć nie może. BielKron 20, 1v, 2 [2 r.], 3v, 76v, 80v, 156; Mącz 168d, 213a, 218a, 392c; RejAp 1, 2, 46, 75, 110v, 125v, 199; bo nigdy ludzie nie obieráią złego thą myſlą/ áby złe było/ ále ſie podobieńſwem dobrego omyláią GórnDworz Ff3v, D, H8 [3 r.], Ee3, Ff3v, Ff5 [2 r.], Hh3v [2 r.]; HistRzym 75v [2 r.]; ſkoro ſkoſzthuiecie iábłká tego/ będzyecie iáko Bogowie/ wiedząc złe y dobre [eritis sicut dii scientes bonum et malum Vulg Gen 3/5]. RejPos 232v, 33, 51, 51v, 52v, 54v (16); BiałKat 216 [2 r.], 218v; GrzegŚm 12; przyrodzenie [...] záwżdy ku gorſzemu niż ku lepſzemu przykłonne ieſt. RejZwierc 35v, B4, 10 [2 r.], 44 [2 r.], 55v, 214 (22); BielSpr 46; WujJud A6 [2 r.]; WujJudConf 81 [2 r.]; RejPosWstaw [213]; BudBib C3v [2 r.], 2.Reg 19/35; WierKróc A4v, B; BudNT przedm b8, Rom 9/11, 12/21, l.Cor 11/15 [17], Hebr 5/14; Ewángelia [...] złemu ſie ſprzećiwiáć nie da: owſzem ie dobrym zwyćiężáć każe. CzechRozm 96, 87v, 134v, 135v, 140v, 141v (12); o zwycżay w rzecżách dáleko nędznieyſzy/ ktory was ná złe mądremi cżyni/ á ná dobre nikcżemnemi y gnuśnemi [qui ad malum vos prudentes faciat, ad bonum inertes et ignavos]. ModrzBaz 65, 66v; SkarJedn 383; SkarŻyw 102, 141, 164, 259 [2 r.], 261 (10); iż ſię wielkie rzecży sſtáć miáły/ niżby dźiećię vmiáło obráć dobre/ á brákowáć złym [reprobare malum et eligere bonum Vulg Is 7/16] CzechEp 194, *3v [2 r.], 5 marg, 7, 89 [2 r.], 233, 258 [2 r.]; NiemObr ktv, 90 [2 r.]; KochMRot A3; ReszPrz 23, 34; WisznTr 23; GórnRozm E3, I3 [2 r.]; KochWr 30; Calep 248b; GostGosp 2; GórnTroas 3, 4 [3 r.]; Nie rácż/ w ſwey piecży życżliwey vſtáwáć/ W dobre wiedź: we złym ſkutku nie chćiey dáwáć. GrabowSet X3v; LatHar 144, 149; WujNT 12 marg [2 r.], 403, 533, 555, Rom 9/11 (18); SiebRozmyśl Mv; PowodPr 41, 65 [2 r.], 78; Wedle wyſługi/ [...] káżdemu P. Bog płáći/ y zá złe y zá dobre SkarKaz 549a, 3b, 4b, 549a, 610b, Oooo3b; Lecz nie dźiw/ boſmy ludźie: złé z dobrym warſtwámi Przewiiamy/ przyznáć to muśimy y ſámi. GosłCast 35; my co ſie rodźimy/ Część dobrégo/ dwie złégo ná ſobie nośimy. GosłCast 36, 43 [2 r.], 44; SkarKazSej 675b.

»dobre ... złość« (3): Leop Eccli 21/15; Ziwie Bog ná niebie/ ktory karze ludzkie złośći. A dobre ma ná ſwey pyecży KochZuz A2; WujJudConf 63.

Przysłowie: RejWiz 22v; Ale do złego cżłowiek ná koniu rącżym przyśpieſzá/ á ku dobremu ná wole ſię wlecże. SkarJedn 383.
Fraza: »nic dobrego z oczu nie patrzy« [szyk zmienny] (2): Abowim zſtich oczu iego Niepatrzi nicz dobrego RejRozm 407; nic mu [Kaimowi] dobrego z ocżu nye pátrzáło. GliczKsiąż E2.
Wyrażenia: »co(kolwiek) dobrego« = bonum Vulg (79): BielŻyw 127, 166; WróbŻołt S6v [2 r.]; RejPs 55v, 79; SeklKat V4v; Kupieċ wylycza czo tu dobrego vczinil. RejKup i6v, n8v, y5v, y6v, aa5; HistAl K3v; MurzNT A4v, 108v; LubPs Dv [2 r.]; KrowObr 57, 59; RejWiz 31v, 182v; Ktho by thedy co dobrego vmiał cżynić á nie cżyni: ieſt mu to grzech [Scienti igitur bonum facere et non facienti, peccatum est illi]. Leop Iac 4/17, Lev 14/13, 2.Par 31/2, Rom 9/11; BibRadz 4.Esdr 3/28, 2.Cor 5/10; OrzRozm G2v; KwiatKsiąż G4; Mącz 392c; Bá to prawdá/ iż ieſli białogłowy kęs co dobrego cżynią/ że im to nie z dobroći/ ále z boiáźni pochodzi. GórnDworz Y5v, T8v, F17v; HistRzym 122; RejPos 19, 39, 114v, 142, 166 (8); GrzegŚm 12; RejZwierc Av, 50, 174, 176; WujJud 64 [2 r.], Mm; BudNT Eph 4/28; CzechRozm 56, 87v, 213 [2 r.], 214v, 215 [3 r.], 244, 259; ModrzBaz 102v, 110v; SkarJedn 341; SkarŻyw 136, 338; A ieſliś co dobrego vcżynił/ dźiękuy Pánu Bogu: ieſli co złego/ nie dopuſzcżay ſię więcey tego. LatHar 4; WujNT Matth 19/16, s. 439, Rom 9/11, s. 555, 625, Eph 6/8, s. 735; WysKaz 40, 47; Bo gdy co dobrego ſpráwimy/ mamy go [Boga] dłużnikiem zá dobre vczynki SkarKaz 352a; PaxLiz Ev; SkarKazSej 657b, 675b.

»co(ś) dobrego« = dobry człowiek (9): A to czo ża pacholę na wielbłądzie macie [...] A znać iż to muſi być/ iednak czos dobrego Bo tho ſtan okażuie/ y oſſoba iego. RejJóz B8v; GliczKsiąż F2, F6v, G5; A iż widzę s poſtáwy żeś wżdy coś dobrego RejWiz 186; GórnDworz H2; RejZwierc 178v; RejPosRozpr b4v; Bo żaden ktory wie/ chybá zły/ nie poymie złey: á ze złey mátki rzadko ſię co dobrego rodźi [et ex mala matre vix bona proles nasci potest]. ModrzBaz 53v.

»dobre doskonałe« (1): od Bogá świátłości/ [...] wſzyſtko dobre doſkonáłe pochodźi. CzechRozm 209.

»drzewo wiadomości (a. wiedzenia), umiejętności dobrego i złego« = lignum scientiae boni et mali Vulg [szyk zmienny] (4 : 1): Teżći máła rzecz ſye widźyáłá w ráyu yábłká vkuśić z drzewá vmyeyętnoſći dobrego y złego KromRozm I O2; BibRadz Gen 2/9, 17; BielKron 2; dał im tákie roſkazánie/ żeby ſię drzewá tego/ ktore zwano wiádomość dobrego y złego/ nie dotykáli/ áni z owocu iego pożywáli. SkarŻyw 260.

»na(j)wyższe dobre« (2): BiałKaz A4v; POgáńſcy oni ludzye co Bog ieſt nie znáiąc/ Tylko cnotę nawyſzſzym dobrem názywáiąc/ Mocnie tho vtwirdziwſzy w piſmiech zoſtáwili PaprPan A3.

»nic dobrego« (63): BierRaj 23; GlabGad P5; Oto tu nauka iż my ſami z ſiebie nic dobrego nie możem działac. WróbŻołt S6v; A ten błąd ſnadz by ſie was ieſſcze iął od żywotá mátki wáſſey/ á iad waſz byłby ku iáſſczorce podobien álbo ku onemu wężowi/ ktory ogonem zátula vcho ſwoie/ áby nic dobrego nieſlyſſał. RejPs 85v; RejKup h3, ſ2v, dd7; MurzHist I2; MurzNT A4; BielKom D; LubPs I4v [2 r.], N5v; KrowObr 20v, 43v, 56; RejWiz 133v [2 r.], 139, 174; RejZwierz 41; BibRadz Ez 18/18; BielKron 45v, 155v, 169; Mącz 348d; RejAp 78; GórnDworz G4v, T8v; HistRzym 51; RejPos 180v, 200v, 214v, 237, 337v; Iż ludzie zli ze złego ſkárbu ſercá ſwego/ Nie mogą iſcie przynieść nigdy nic dobrego. HistLan B4, F3v; RejZwierc 63v, 104v, 128v, 155v, 167; WujJud 97v, 110; WujJudConf 63v; RejPosWstaw [412]v; BudNT Rom 9/11; CzechRozm 215, 248v; SkarJedn 3; CzechEp 159; ArtKanc L8; LatHar 190; KochFrag 29; A wżdy dziśieyſzy ſektarze ſpieráią ſię/ iż cżłowiek nie ma nic dobrego czynić dla zapłáty wieczney WujNT 848, przedm 27 [2 r.], s. 518, 600; PowodPr 70; SkarKaz 384b; á co zbytek rodźi/ Nie dobrégo: wſzytko złé zá ſobą przywodźi. GosłCast 27, 35.

»nic dobrego« = nicpoń; nequam Mącz, Calag; homo proiectus Mącz; improbus Calag (9): Furcam ferebant deprehensi in aliquo maleficio servi, Inde furcifer, Sługá który ſie w czim przewinił. Nic dobrego Niecnota. Mącz 141a, 162d, 245d, 371b; Wierę tho muśi być nicz dobrego/ á ſnadź niethelko miłośći nie godzien/ ále áni chlebá/ kthorym ſie karmi GórnDworz Cc7v; Calag 98b; CzechEp [386]; Tobie nie vfam boś ieſt nic dobrego. CzahTr B2; GosłCast 44.

»nieco dobrego« (4): Bociém nigdy nieproznowali/ ale zawżdi niétzo dobrégo cżynili albo mowili OpecŻyw 41v; BielŻyw 127; RejKup S; KwiatKsiąż B2.

»dobre prawdziwe« [szyk 2 : 1] (3): Ktorą poſtáwę wprowádźił też y dyabeł ku źwiedźieniu: áby było pomieſzánie/ między prawdźiwym dobrym/ á dobrym zmyślonym CzechEp 38, 38; GrabowSet X2v.

»skarb wszego dobrego« (1): Oblubieniec oznáymuie Bogá być ſkárbem wſſego dobrego Leop Cant 2 arg.

»wielkie dobre« [szyk 3 : 1] (4): Boć on naſićił duſzę prożną á duſzę łacżnącżą nakarmił dobrem wielkim. WróbŻołt 106/9; A kiedy to twierdźimy iż on ſam ieſt (iákoż ták ieſt) nawiętſzym Dobrem/ tedy wyznawamy iż wſzyſtki iego ſpráwy ſą dobre KuczbKat 400; KochPs 15; SkarŻyw 538.

»źrzodło (i początek) wszego dobrego« (2): ſam tylko Pan Bog ieſt zrzodło wſzego dobrego KrowObr 153v; ReszList 181.

Szereg: »dobre i cnoty« (1): niemaſz nic ſzpatnieyſzego gdy ſie ſłowa z vcżynkiem nie zgadzaią, á zwłaſzcża w naucżaniu gdiby kto ku dobremu y ku cznotam chciał kogo przywieſć ſam zle żywiącz BielŻyw nlb 14.

Iron (1):

Wyrażenie: »coś dobrego« (1): Kucharz iádąc ná drodze zbroił coś dobrego/ Ze go wnet obieśili/ iáko podrożnego. RejFig Dd5v.

ββ. Dobrodziejstwo, dobry uczynek; bonum Vulg (67): BielŻyw 128; GliczKsiąż N8; á ieſli thy niekiedy przyydzieſz k ſzcżęśćiu/ będzieſzli dobry/ wſpomionąwſzy ná to/ dobrym mi ſie odpłáćiſz. HistRzym 12.
Przysłowia: yesly bęndzy myę w dobrym zachowanyą [!] chowal Moy syn Marczyn, tedy Ia chczyę dobrze opatrzycz syna swego Iako mowyą dobre za dobrę ZapKościer 1588/80v.

Długo ſie dobre pámięta. BierEz Q4v; RejJóz K5 marg, L2v, L5; Abowiem długo dobre záwżdy ſie pámięta/ A gdy złe wſpominamy/ wnet ſie ſerce lęka. RejZwierz 2, 1 marg; RejZwierc 100 [2 r.], Aaa3v. [Ogółem 9 r.]

Zwroty: »dobre dobrym oddawać« (2): SkarŻyw 444; miłość miłośćią/ dobre dobrym/ oddawáć ieſt rzecż wrodzona: nietylko cżłowiekowi ále beſtyam bez rozumnym. PowodPr 17.

»złe (a. złość) za dobre, dobre złym (a. złością) odda(wa)ć (a. płacić, a. wracać)« [szyk zmienny] (19 : 2): Bo źli w tym kochánie máią/ Gdy złe zá dobre wracáią. BierEz K4v; OpecŻyw 101, 109v, 116; HistJóz D2; TarDuch B4v; Wiele ieſt tych ktorzy ſwym dobrodzieyom oddawáią/ złoſć zá dobre. March3 V3; Oddali mi złe za dobre [Retribuebant mihi mala pro bonis]/ oddali mi ſtradanim żywota mego. WróbŻołt 34/12, 37/21; RejKup d4v; LubPs I3, K4, Z; Leop 1.Reg 25/21, Ps 37/21, 108/5; CzechRozm 243 [2 r.]; LatHar 164; GrabowSet R2; kto dobre złym oddawa/ niewynidźie nieſzcżęście z domu iego. PowodPr 17.

»dobrym za złe oddawać« [szyk zmienny] (3): wſzyſtko złe dobroćią ſwą zwyćięża: zá złe dobrym oddawa CzechRozm 243v, 243v; CzechEp 8.

Wyrażenia: »co dobrego« [w tym: co dobrego (u)czynić (a. działać) (13)] (16): BierRaj 20v; Gdyć kto co cżyni dobrego/ Nie zápominayże tego BierEz Q4; GliczKsiąż K5, Q2; BibRadz 2.Reg 9/1; GórnDworz O4; RejPos 43; RejZwierc 252v; SkarŻyw 131, 147; CzechEp 42; SkarKaz 387a; CiekPotr 24, 84; SkarKazSej 664b, 670b.

»nic dobrego« (5): Nie cżyń złemu nic dobrego/ Boć nie będ[z]ie wdzięcżen tego BierEz K4v, H4v; Przyiacielom nic lepſzego nie możem vcżynić, iedno abyſmy im tego życżyli czo ſami pożądamy. BielŻyw 89; RejPos 171; RejZwierc 224v.

»nieco dobrego« (2): BierRaj 19v; ánim ia oycu twemu nieco dobrego vcżynił/ á przecżże mi dał thák drogie podárze? HistRzym 91.

Iron (4):

Wyrażenie: »co dobrego« (1): Pátrz co roſkoſzy nam dobrego cżynią/ Ledwie zacnego nie vcżynią świnią. RejZwierc [213].

4. Odznaczający się znaczną wartością, ważnością; bonus Mącz, Vulg, Modrz, JanStat; potior, rectus Modrz; notabilis JanStat (966):
a. Posiadający znaczną wartość materialną; bonus Vulg, Modrz, JanStat; notabilis JanStat [w tym: comp i sup (68)] (264): Nowſze wſzytko lepſze. BierEz O4v, D, H3, K2, L4v, C4v; ZapWar 1525 nr 2342; w oleiu czo na ſubtelnieyſzego to nalepſzego ieſt, á to też na wirzchu zoſtawa GlabGad Kv; RejRozpr A3, G3; LudWieś A4v; SeklWyzn 3v; LibMal 1548/44 [2 r.]; KromRozm I E, Ev; BielKom Bv; yeſt ten náucżycyel godzyen dobrych ſuchedni GliczKsiąż M5v, L8v, M7 [2 r.]; [dłużnik ma przysiąc] iáko niema śrebrá/ złotá/ gotowych pieniędzy/ álbo innego lepſzego fantu/ ktorym by dług mogł zápłáćić. GroicPorz q4v; RejWiz 48v, 72v, 192; Leop Cant 1/1; dochody moie lepſze ſą niż wyborne ſrebro. BibRadz Prov 8/19 [2 r.]; rzekł mu [Nabotowi] krol/ day mi tę winnicę/ damći ták dobrą álbo lepſzą zá nię/ álbo zápłácę. BielKron 85v; poſłáli do Stároſty tegoż Perłatá obiecuiąc dáry wielkie áby im zamek podał zá dobrymi dáry/ obiecuiąc każdego zoſobná dárowáć. BielKron 248v; [Bolesławowi rycerstwo radziło] żeby plony wyganiał: tákże vcżynił iż z korzyśćią dobrą do domu ſie náwroćił. BielKron 350v, 162v, 244v, 314v, 242 (24); Nucleum amisi, Prziſzedłem ku ſzkodzie/ zámieſzkałem dobrego pożytku. Mącz 255c, 329a; [gdy strzelcy do tarczej strzelają] kto naibliżey gwoździá vgodzi/ then nailepſzy klenot bierze. GórnDworz I3; HistRzym 67; RejPos 82v; Ieſzcżeby dźieći tákich docżekáli cżáſow/ Iżby dobre pożytki bráli z źiemie z láſow. BielSat H2; ná ſobolá więcej ważą niż ná tchorzá/ bo lepſzą ſkorę ma. RejZwierc 107v, 168v, 231 v; BielSpr 50, 52v, 54v; KochMon 20; BudBib Iob 22/21, Cant 4/10, Amos 6/2; Srebro/ złoto/ y żony/ y dzieći nie twoie/ A co ieſt nalepſzego/ áby było moie HistHel D; máiętność moiá lepſza ieſt niżli twoiá [opes meae meliores sunt tuis]/ bom ia bogátſzy niżli ty ModrzBaz [41]v, 34; PaprPan D2; Kázimierz wſtępuiąc wzakon/ dárował był konia pięknego S. Romuáldowi: ktorego on dobrym zyſkiem zá osłá ná ktorym iezdził/ odmienił. SkarŻyw 575; oboie ſpolecznie ſzwagrowy ſzwoiemu panu piotrowy Lubanſkiemu z dobri zaplaty dziękuięmi zmaiętnoſzczy Lubanią ZapKościer 1587/72, 1579/2v, 1580/4v, 11v, 1581/24v, 1587/72 (11); BielSjem 18, 20; GórnRozm E4v; GostGosp 14, 66; Nie chcę by miał náſz Sláchćic więcey/ tylko iednę wieś/ á dobrą GostGospPon 169; GostGospSieb +3; WujNT 30, Luc 11/13; SarnStat 1112, 1164; KlonKr F4v; SkarKaz 41b; CiekPotr 42; Z tey lepſzy ieſt monety POTROYNY. nie ſtráći Ktory cetnarem miedźi funt złotá zápłáći. CiekPotrŚredz )?(4; CzahTr C4; GosłCast 23; PaxLiz E2v; Bez zbytku Polak bez gwałtownych zyſkow/ Może ſię obyść y bez tych pułmiſkow/ Doſyć mu dobrą lichwę źiemiá dáie KlonFlis D3, C3, E2v.

W przeciwstawieniu: »lepſzy ... podlejszy« (1): A ieſliby [...] ieden z dźiału wźiął rolą álbo śiedliſko/ ábo część mnieyſzą ále lepſzą/ á drugiby wźiął więtſzą ále podleyſzą SarnStat 1165.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) dar (15), datek (3), dochod (3), dzierżawa (3), kolenda, kondycyja, korzyść, lichwa, nagroda, nagrodzenie, osiadłość, płat, pożytek (13), skarb, suchedni, trybut, zapłata (płaca) (13), zysk (6); dobry dosyć, tak.

Przysłowia: Bo lepſzy brog niżli ſnop gdy tám inych wiele RejWiz 54.

lepſzy ſnop pſzenice/ niż tátárki kopá. RejFig Bb8v.

Wyrażenia: »co (na)lepszy« (11); czo lepſzego w miedzie to też ieſt na cięſſze, á tak ku dołu idzie GlabGad Kv, Kv; mnieyſzemu w worek Zawiązeſz więcż po ćichu czo nalepſzy kubek RejJóz Ov; GroicPorz q4v; co nalepſſą cżęść [de optimis regionibus] tych kráin/ wźiąwſſy iemu/ dáli Eumenowi krolowi. Leop 1.Mach 8/8; RejZwierc 153v; BudBib Ioel 3/5; ModrzBaz 127v; BielSen 13; Calep 297b; WujNT 1.Cor 12/31.

»część na(j)lepsza« = pars optima Modrz; pars notabilis JanStat [szyk 4 : 2] (6): Leop l.Mach 8/8; przeto ią [węgierską ziemię] przemożono/ á co naylepſzą iey cżęść nieprzyiaćiel pośiadł. ModrzBaz 127v; Zupy náſzé Bocheńſkié y Wielickié część nalepſza dochodów y ſkárbu króleſtwá ieſt SarnStat 337, 369, 382, 1165.

»(tak(o)) dobry jako (za) [ile] złotych, kop« = wart [...] złotych (4 : 2): anym vsyal yemu valacha gnyadego [...] thako dobrego yako dwye kopye ZapWar 1507 nr 1981, [1519] nr 2246; Lezar wzyet y ſſlugą y trzi konye dobre yako za dwyeſczie ſlotich LibLeg 11/100v, 11/97, 100, 100v.

»dobre (-a) mienie, imienie, majętność« [szyk 109 : 1] (104 : 4 : 2): A ia ták ćięſzko kopáiąc/ Wiecżnie rolą przewracáiąc [...] Nie mogę przyść k dobremu mieniu. BierEz P2, I2, O2, O3v, S2v; ForCnR B, C3v; GlabGad M5v; BierRozm 13; LibLeg 8/133; RejRozpr A3v, B4v; Ma theſſ bydz opatrzono aby [...] Zamky oſadzone niebyli lyudzmi ktorzy mayą dobra maiętnoſć ConPiotr 32; RejJóz E8v; RejKup c8v, d3v; MurzHist N, V3; [ze służby wojskowej] i sława i dobre mienie roście Diar 77; KrowObr 132; dobre mienie/ zdrowie/ Záwżdyć z żonką ſpełnieyſze RejWiz 60v, 3v, 13v, 37v, 72v, 157v (9); UstPraw B3v; RejZwierz bb, 124, 129v; BibRadz I 141b marg; Y to też ieſt dar Boży/ ktoremu Pan Bog da dobre imienie/ á vżywa go w pokoiu BielKron 80v, 79v, 244, 367v; KochZg A4v; Mącz 335d; OrzQuin C2, G4v; HistRzym 130; RejPos B2, 23, 39v marg, 326; HistLan A2; Abowiem dobre mienie/ á chociay y bogácztwo pobożne/ trudnoć to złym názywáć/ boć tho ſą dáry Boże RejZwierc 69, 30v, 102, 106v, 111v, 114 (14); BielSpr b3v, 47v; Strum Rv; KochPs 6; SkarŻyw 1, 22, 74, 115, 125 (14); KochFr 45, 61, 118; ia nie wątpię/ że to będźie wpodźiwieniu/ Iżem oſtátnié mieyſce dał dobrému mieniu KochDz 105, 104, 106; KochMRot A3v; KochPieś 36; ArtKanc O15; BielRozm 10; KochWr 32; ZawJeft 16, 24, 27, 37; Phil H3; Ziemię rodzáyną y świecki pokoy y dobre mienie docześne obiecował im P. Bog y dawał SkarKaz 637a, 85a, 246a; [cnotę] nád wſzyſtko dobre mienie/ Nád złoto pierły kámienie. Nadroży ſobie ſzácuię CzahTr [D]v, L4v; GosłCast 24; Pożądáią ludźie dobrego mienia/ vrzędow/ ſławy świeckiey SkarKazSej 675a, 658a, b, 668b, 676b, 694b; A przetoż bráćie do dobrego mienia Z nienagłá ſtąpay KlonFlis E; KlonWor **5.

Szereg: »dobry i trwały« (1): Bo y ná wśi táki pożytek dobry/ y trwáły/ kędy ſie ludkowie goſpodárſtwem nie vbożą/ y owſzem bogácą. GostGosp 142.
W przen (17): Bo czi nalepſſi ziſk maią Czo ſie wnich ludzie kochaią RejRozm 406; MurzNT Matth 7/11; RejWiz 80v, Cc5; Leop Luc 11/13; Wnętrznośći moie poruſzyły ſię ku ſzukániu iey [mądrości]/ a przethożem doſtał dobrey ośiádłośći [propterea possedi bonam possessionem.]. BibRadz Eccli 51/28; Wiedzyeli bowiem że tho był nalepſzy pożytek ze wſzytkich/ bogoboyność RejPosWstaw [413], 42; BudNT Matth 7/11, Luc 11/13; SkarŻyw 516; WujNT Matth 7/11; Bo idą do lepſzego oycá w kośćiele Kátholickim/ ktory im lepſze dźiedźictwo dáć może. SkarKaz 44a.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) dar (4), datek, dział (2), dziedzictwo, majętność (4), osiadłość, pożytek (2), zysk (2).

Szereg: »lepszy i trwalszy (a. trwający)« (4): Leop Hebr 10/34; SkarŻyw 131; CzechEp 25; złupienie máiętnośći wáſzych przyięliśćie z weſelem/ wiedząc iż wy maćie máiętność w niebie lepſzą y trwáiącą [cognoscentes vos habere meliorem et manentem substantiam]. WujNT Hebr 10/34 [przekład tego samego tekstu: Leop, SkarŻyw 131, CzechEp 25].
α. W funkcji rzeczownika (9):
Wyrażenia: »co(kolwiek) dobrego« (8): By Bog dał náleść co dobrego/ Dałbych mu nápoły wſzytkiego. BierEz L3, I; MurzNT 31; HistHel C2; Przyſtąpmyſz iuż do koni/ ſpytaymy którégo/ Vpátruy ieſlić ſie co ſpodoba dobrégo. WyprPl B3; WujNT 275; KmitaSpit C5v.

»nic dobrego« (1): izali niebył gołotą/ ktory niemiał nic dobrego KrowObr 57.

b. Posiadający znaczną wartość niematerialną, ważny; bonus Mącz, Vulg; potior, rectus Modrz [w tym: comp i sup (408)] (702): BierEz O3; trzy rzeczy bog nalepſze ſtworzyl Napyerwſza czlouyeczenſtwo criſtuſa, blogoſlauyenſtwo wnyebye, a marya panną PatKaz III 117v, 144, 145v; GlabGad A4v, L6, L8, L8v, N3; RejRozm 406; RejKup v8v; Tá rzecż ieſt v nas nalepſza ktora nie ieſt zbytnia HistAl I5v, I5; nye przeto Luter álbo náuká yego dobra/ iż nas ktemu przywyodłá/ iż ſye około piſmá y ſlowá Bożego pilnyey obyeramy. KromRozm I L2, Cv, L2 [2 r.], L2v [2 r.], N3 [2 r.]; MurzNT 28v, 81; KromRozm II o4, r2; GliczKsiąż A3v, Q; LubPs gg2; Wſzelkie ſthworzenie Boże dobre ieſt/ ktorego vżywamy tzyniąc dzięki Pánu. KrowObr 81, C3v [2 r.], 81, 93 [3 r.], 99v, 156v marg (12); Nalepſzy mu obercuch dopáść do pyerzyny. RejWiz 93, 4v, 44v, 77v, 80v, 188v; Vzrzawſzy Bog ſwiátłość że była dobra [et vidit Deus lucem quod esset bona] oddzielił ſwiátłość od ćiemnośći. Leop Gen 1/4, A3v, Gen 1/12, 4.Reg 20/19; RejFig Ccv; RejZwierz 5, 35v, 106v, 135; BibRadz Gen 1/4, 10, 12, 18, 21 (9); BielKron 1, 2v, 18v, 72, 199v, 410; A w xięgach [...] tak ſię około wielu obierać mamy/ yzebyſmy záwzdy nalepſze zá napierwſze mieli. KwiatKsiąż Lv; Mącz 324a, 367d; Prot B4v, D4; y ochędożnym być/ y nie wydwárzáć ſie z rzecżami/ ieſth dobre w ſobie GórnDworz E8, D, E6v, G3v, H4v, I5 (12); HistRzym 50v; RejPos 335v, 336v; BiałKat 26, 336; HistLan F6; Ale ácż Przyśięgá ieſt dobra/ wſzákże cżęſtego iey vżywánia chwálić niemamy. KuczbKat 285; Gdiż then záwżdy lepſzey roſkoſzy vżywa co ſobie w ciepłey iżbie ſiedzi [...] niż ten co po ſzelinie biega ſam niewie cżego ſzuka RejZwierc 67, 48v, 61v, 69 marg, 110, 172 (20): Lepſzy tedy zgołá ſam wſobie Dźiewicży j Wdowi ſtan ieſt/ niżli Małżeńſki WujJud 209v, 186, 187v, 211 [3 r.], 212, 257, Mm6; WujJudConf 197, 198v; BudBib Gen 1/4, Lev 10/20, Iudic 8/2, 4.Reg 5/12, Eccli 44/11; wſzyſtkie rzecży ktore Pan Bog ſtworzyć y vcżynić racżył/ ſą y byłi. bárdzo dobre. BiałKaz A4, A4 [2 r.]; BudNT l.Tim 4/3; CzechRozm 207v marg, **4v; Ten/ áza niegodźien tego/ żeby go z łáwice ruſzono/ ktory lepſzy rozumie być pożytek niżli ſpráwiedliwość [qui potiorem ducat utilitatem suam quam iustitiam]? ModrzBaz 31v, 30, 59, 60v [3 r.], 72; ModrzBazBud ¶6; SkarJedn 235; KochOdpr B; SkarŻyw A3, 47, 259 [2 r.], 538; CzechEp 14, 129; NiemObr 11; Mieścá wyſokié/ Władze ſzérokié Dobré ſą: ále Gdy zdrowie wcále KochFr 118, 103; KochDz 104; ReszPrz 46; WisznTr 16; BielSjem 4v; Baczę dobrze/ iż przyiaźń ieſt ſkarb lepſzéy wagi Niż pieniądze PudłFr 33; GórnRozm D2, E4v, Gv; Kmiotká poddánego/ ſługę/ Pan ma karáć iáko ſyná. [...] pomniąc że przed Bogiem ták dobry iáko y Pan. GostGosp 40; GostGospSieb +2; GórnTroas 50; LatHar 56, 330, 422, 456; KołakSzczęśl B4v; Nie boyćieſz ſię tedy: lepſzyśćie wy (marg) drożſzyśćie wy (‒) niż wiele wroblikow [multis passeribus meliores estis vos]. WujNT Matth 10/31, ktv, przedm 15, s. 275, 309 [3 r.], 563 (17); ſłudzy nie máią bydź lepſzéy wagi/ niżli ſynowie [nec servi debent esse melioris conditionis quam filii JanStat 1125] SarnStat 914, 199, 261; PowodPr 41, 68; Niech pokuśnik nie mowi: duchowny poſt lepſzy á ćieleſny niepotrzebny. SkarKaz 120a, 41a, 162a, 456a, 458a, 579a (9); CzahTr K2v, K3; SkarKazSej 692b marg; A gdy ćię ſkarzą/ gdy ták będźieſz zmyty/ Iáko y drugi/ będźieſz dobry y ty/ Iuż ćię wyzwolą/ y będą ćię zá tem/ Názywáć brátem. KlonFlis H.

W przeciwstawieniu: »lepszy ... podlejszy« (1): Drudzy ſą/ [...] iż máią rozum tylo ná doſtawánie y zátrzymánie y rozmnożenie dobr świeckich docześnych [...] nie oglądáiąc ſię ná wieczne y przyſzłe/ áby do nich docześnych nákręcáli/ iákoby lepſze dla podleyſzych nie vpadáły. SkarKazSej 658a.

W połączeniach szeregowych (27): niechái vciebie ten ſám będźie dobry i zácny ktoręmu śię pańſkie ſłowo zda nájlepſzé i názácniéjſzé MurzNT 126; GliczKsiąż O4; KrowObr 227v; Mącz 419c; RejAp 178; GórnDworz Ii; RejPos 73, 190; KuczbKat 300; Bog ieſt iſtność dziwna żadnym rozumem nie ogárniona/ wſzech mogąca nalepſza y namożnieyſza. RejZwierc 8v, 62 [2 r.], 68, 144v, 165; káżdemu zbożnemu nie może być po Pánu Bogu nic lepſzego/ potrzebnieyſzego y pożytecżnieyſzego? BudNT przedm a2, przedm c4; CzechRozm 217v; oboie wyznánie y to krotkie od oycá/ y to zwykłádem y od ſyná/ dobre/ święte/ chwálebne y Kátolickie ieſt. SkarJedn [176], 236; SkarŻyw 93; ReszList 154; WerKaz 283; LatHar 247; WujNT 594 marg, 629; SkarKaz 633b.

W przysłowiach i sentencjach przeważnie pochodzenia biblijnego [w tym: comp i sup (122); w konstrukcjach porównawczych (93)] (147): Lepſza trochá dobrego/ niż wiele złego. BierEz K4v; Lepſzeć też plewy z pokoiem/ Niźli owies z ćięſzkim boiem. BierEz L2v, Dv, Ov; lepſſy ieſt mąż pokorny nad męża motznégo OpecŻyw 35; Nalepſzi wſzech bytnoſci ieſt ſwiat bo ieſt Boże ſtworzenie. BielŻyw 3; Rzadkieć ieſt czo dobre ieſth. BielŻyw 130, 15, 97; Bo gdzie niemoże być zgodá Lepſſa ſzkodká niżli ſzkodá RejRozpr E2; Bo ſnadz lepſſa rządna trocha Niżli wielkoſć kiedy płocha RejRozpr F3v; SeklWyzn 3v, f4; lepſza cżnota we błocie niż niecznota we złocie RejJóz C4 marg, H7v marg, K5; Bo czaſem wierę o glodzie Lepſſi ziwot na ſwobodzie Niſz wroſkoſſi a wniewoli RejRozm 396, 407; lepſſe yedno drugyego/ kyedy oboye dobre. KromRozm I Cv, O2v; KromRozm II m4v; Lepſzá ieſt ſpráwiedliwość niż twoiá ofiará/ Zła myſl ſerce wyſokie/ lepſza we wſzem miárá. BielKom Cv, G2v, G4; GliczKsiąż I2; Záwżdy ieſt lepſze vboſthwo wiernego/ niż bogáctwo złego. LubPs Kv marg, Kv; GroicPorz ſ4; Cnotá nád złoto y nád drogie kámienie lepſza RejWiz Cc4, 7 marg, 7v marg, 36, 52 marg, 95, Cc4v, Dd2; Dobra ieſt modlithwá z poſtem/ y iáłmużna lepſſa niżli ſkárby złotá chowáć [bona est oratio cum ieiunio, et eleemosyna magis quam thesauros auri recondere]. Leop Tob 12/8; Lepſſy mi ieſth zakon twoy: niżli thyſiące złotá y ſrebrá. Leop Ps 118/72; LEpſſe imię dobre/ niżli bogáctwá hoyne: nád złotho y ſrebro łáſká dobra [melius est nomen bonum quam divitiae multae: super argentum et aurum gratia bona]. Leop Prov 22/1, Prov 20/10, 28/6, Eccle 4 arg, 6, 13, 17, Eccli 20/27, 42/14; Mącz 19a, 33c; Lepſzać ieſt ſławá niżli máść nalepſza/ á dźień śmierći lepſzy ieſt niż dźień národzenia. BibRadz Eccli 7/2; Lepſzy ieſt gniew niżli śmiech/ gdyż przez záfráſowánie twárzy rozweſela ſię ſerce. BibRadz Eccli 7/4, Prov 3/14 [2 r.], 15/16, 17, 27/5, Eccli 7/9, 12; Lepſze ieſt poſłuſzeńſtwo niżli ofiárá [melior est enim oboedientia quam victimae Vulg 1.Reg 15/22]. BielKron 65; Lepſzać ieſt garść z odpocżynienim/ niż obie pełne ręce s pracą á trapienim duſze [melior est pugillus cum requie, quam plena utrague manus cum labore et adflictione animi Vulg Eccle 4/6]. BielKron 80, 80 [2 r.], 80v [6 r.], 81v, 309v, 326v; GórnDworz Ff3v; lepſza ieſt háńbá máła niż ſzkodá wielka. HistRzym 14, 7v; RejPos 34, 334; Lepſzy chleb s ſolą z dobrą wolą/ Niżeli Márcypan zá niewolą. KwiatOpis A2v; Nic lepſzego w káżdym żywocie iedno rádość á pociechá. RejZwierc Bv; lepſzy ieſt záwżdy żywy głos niż zdechła ſkorá czo ią ná párgámin wypráwuią. RejZwierc 15v; lepſze iedno dziś niż dwoie jutro/ á co ia mam to ia mam RejZwierc 37v; cokolwiek ieſt názbyt iuż dobrym być zwano nie może. RejZwierc 148, Bv, 30v marg, 65v marg, 68, 71 (28); RejZwiercPodw 183v; BielSpr 28v, 35v; WujJud A5v; BudBib 1.Reg 15/22, Ps 36/16, Ion 4/3; Liepſza ieſt powiáda Ecleſiáſtic śmierć á niż gorſky żywot [melior est mors, quam vita amara Vulg Eccli 30/17] BiałKaz C; kto mocnieyſzy ten lepſzy. CzechRozm 233v, 231, 238v; lepſzy Ricerz niż Pánoſzá ModrzBaz 76; KochPs 126; Lepſze woyſko Ieleniow gdzie wodz Lew/ niſz woyſko Lwow/ z Ieleniem Hetmánem. StryjKron 230 marg; lepſza pewna wolnoſć/ niż roſkoſz wątpliwa KochFr 72; KochPieś 39; PudłFr 72; ArtKanc S17; GórnRozm Bv, K, N2; GórnTroas 4 [2 r.]; ſłowo ſwego cżáſu wymowione/ nalepſze ieſt [sermo opportunus est optimus Vulg Prov 15/23]. LatHar 51; lepſza iedná świecká przed ſobą niżli dwie zá ſobą. LatHar 650, [+10]v, 600; WujNT 596 marg; GrabPospR N2v; PowodPr 64; Dobry gniew ále ovzdány. SkarKaz 313b, 383a; Lepſza kopá gotowa niż dukatow kufa. CzahTr C; Miłość ku bliźnim/ im ieſt ſzerſza tym ieſt lepſza. SkarKazSej 664b, 664b marg [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: dobry barzo (11), nazbyt, tak (2), trocha (2); lepszy daleko (8), jeszcze (2), zgoła, znacznie.

Fraza: »co jest (na)lepszego, dobrego« (53 : 28): BielŻyw 16; káżdy ſtrzeż ſie od złoſći á náſláduy co dobrego ieſt RejPs 56, 139v, 180; A nie ieſt nicż lepſzego iſcie to me zdanie Iedno młodemu cżłeku groźne wychowanie RejJóz I2; MurzNT 28v; GliczKsiąż G5v, H4v, I7, K; Ale kiedybyś ſpytał przy iákiey roſpráwie/ Co też ieſt nalepſzego ná tym ſwiecie práwie. Wierz mi iżbyś vſłyſzał ſentencie rozne RejWiz 11; Chciałem ſie był nieborak też o to poſtáráć/ Abych co ieſt lepſzego wżdy vmiał rozeznáć. RejWiz 36, 10, 11, 19v, 20v [3 r.], 46 (13); Leop 2.Par 26/4, 27/2, Iudith 12/14, Eccle 3/22; RejZwierz 71 v; y prágnąłem náſládowáć to co ieſt nalepſzego [et aemularer bonum] BibRadz Eccli 51/23[24], Deut 13/18, Iob 34/4; BielKron 62v; KochSat C2; RejAp 198; [madrość] wie/ rozumie/ y vmie/ obráć to czo ieſt dobre GórnDworz Ff3v, Cv, Ff4, Ff8, Mm3v; RejPos 7, 61, 61v, 65 [2 r.], 190 (9); Acżći ſie káżdemu ſwe obycżáie podobáią/ ále ty co obieráć maſz co ieſt lepſzego RejZwierc 142, 26v, 49, 78v, 126v, 158v (10); MycPrz I A2v; CzechRozm 206v [2 r.], 213, 214; Inſzą mi rzecż moy rozum/ á inſzą gniew rádźi/ Widzę co ieſt lepſzego/ lecż cżynię co wádźi [video meliora proboque, deteriora sequor]. ModrzBaz 7, 30v; SkarŻyw 337; NiemObr 94; KochMRot B3v; KochPieś 9; GostGosp 1, 120; KołakSzczęśl A3; A chceſz ſię nie bać vrzędu? czyń co ieſt dobrego [bonum fac] WujNT Rom 13/3, s. 518, Rom 2/18, 2.Cor 13/7, Eph 4/28; PowodPr 3; SkarKaz 350b.
Zwrot: »lepsze [rzeczy?] rozumieć« (2): wſtępowáć téż iednému z wielą ich w ſzránki/ co y lepſzé broni y więtſzé śiły máią/ y lepſzé niż ia rozumieią/ nie grzeczy JanNKar A4; á tym [nową ortografiją] ieſliż nie co dobrégo zbudować [...] wżdy przynamniéy owym co lepiéy vmieią y lepſzé rozumieią pobudkę dáć áby ſkárbu ſwégo do źiemie nie kopáli JanNKar D3.
Wyrażenia: »(na)lepsza, dobra część (a. cząstka)« [w tym: obrać nalepszą część (8)] = optima pars Vulg [szyk 14 : 4] (16 : 2): OpecŻyw 60; RejWiz 80 marg, Cc7; Leop Luc 10/42; Zda mi ſie iż ten lepſzą cżęść ſwiátá poſiada/ Ktory tu ſwemi páńſtwy s pocżćiwoſcią włada. RejZwierz 23v, 64v; BibRadz Luc 10/42; RejPos 310; KochFr 42; WisznTr 7; Náucż mię ſzukáć cżąſtki dobrey/ z Martą świętą/ żywotá prácowitego: y lepſzey/ z Máryą Mágdáleną/ żywotá bogomyślnego LatHar 237, 462, 463; WujNT Luc 10/42 [2 r.], s. 238; SkarKaz 634a.

»(na)lepsze dobro« (8): cżłowiek ma być niedbały niocż [lege: ni ocz], godowanie nalepſze dobro ieſt. BielŻyw 103; WróbŻołt 117v; RejWiz 45v; RejZwierc 105, 132v; SkarŻyw 538; CzechEp 258; WisznTr 32.

»dobra rzecz« = bona res Modrz [szyk 20 : 10] (30): Powiadał też Socrates że iedna rzec dobra, to ieſth nauka BielŻyw 54, 101; RejWiz 21, 48; KrowObr 66; Priores partes ferre, Lepſzą rzecz mieć. Mącz 281b; GórnDworz H3v, Ee8; RejPos 333v; KuczbKat 355; A to wſzytko rozumki ſprzećiwne ſpráwuią/ Iż káżdą nalepſzą rzecż opák wynicuią. RejZwierc 247, B2v, 17, 177v [2 r.], Bbb3; WujJud 189v, 257; CzechRozm 56; ModrzBaz 8v, 9, 59; ModrzBazBud ¶5; żadney rzecży lepſzey niemáſz iedno ſłużyć Pánu Chryſtuſowi SkarŻyw 133; CzechEp 3; ReszPrz 24; GórnRozm F; LatHar 443; być co nayrządnieyſzym y co naznácznieyſzym Naylepſza rzecz ieſt CiekPotr 38; SkarKazSej 693b.

»lepszy żywot, byt [= życie pozagrobowe]« [szyk 13 : 2] (14 : 1): Potim w wielkiey teſknoſci ſamego ſie zabił, aby lepſzego żywota doſięgnąć mogł. BielŻyw 125; RejZwierz 125; RejZwierc 134v, 166v; WujJud 183v; przez śḿierć przechodźimy do lepſzego żywotá BiałKaz D2; KarnNap E3; SkarŻyw 584; ArtKanc S17v; RybGęśli D3v; WujNT 633; WysKaz 12, 48; SkarKaz 384b, 387a.

Szeregi: »lepszy i doskonalszy« (7): CzechRozm 84v, 89, 173, 207v; CzechEpPOrz *3, **6v; ſtan tych ktorzy czyſtość ślubuią Pánu Bogu/ ieſt lepſzy y doſkonálſzy/ y więtſzey zaſługi v Bogá/ [...] á niżli ſtan małżeńſki. WujNT 80.

»dobry i drożny i prawdziwy« (1): Cżynił co ieſt dobrego y drożnego/ y prawdźiwego/ przed Pánem Bogiem ſwoim PowodPr 3.

»(ani) (na)lepszy, (ani) (na)droższy« (2): nic nád zdrowie/ Ani lepſzégo/ Ani drożſzégo KochFr 118; GosłCast 39.

»lepszy i korzystniejszy« (1): iáko zámilcżeć możem wielkich w rycerſtwie duchownym ludzi/ ktorzy dáleko lepſzego y korzyſtnieyſzego zwyćięſtwá doſtáli/ y trudnieyſzą woynę ſzcżęśliwie wygráwali? SkarŻyw A3v.

»[nie] lepsze i (ani) pewniejsze« (3): Mącz 322c; Dwoies mi tu vſpráwiedliwienie pokazał: proſzę ćię tedy powiedz mi/ ktore z nich ieſt lepſze y pewnieyſze CzechRozm 207, 121.

»dobry i (a) prawdziwy« (4): KrowObr 149v; CzechRozm 200v; możeli tá mowá tych to nowych Kátholikow/ náporząd z ſłowá Bożego/ iż ich w ocży kole/ ſzydzących/ zá dobrą y prawdźiwą być pocżytána? CzechEp 112; WujNT 306.

»[nie] lepszy, (i, ani) ważniejszy« (4): KrowObr 156, 156v; Mącz 288d; widziſz iſz to ſłowá lepſze y ważnieyſze niſzli twoie iábłká. SkarŻyw 413.

»[nie] więtszy i (ani, abo) lepszy« [szyk 3 : 2] (5): A zális ty więtſſy ij lepſſy nad oyttza naſſégo Abrama [numquid tu maior es patre nostro Abraham Vulg Ioann 8/53] ktory vmarl ij prorocy zmarli/ cżymże ſie ty cżyniſs? OpecŻyw 64v; Mącz 266d; RejAp 178v; więtſzego mieć nie mogę ani lepſzego [urzędu]/ iedno to Chrześćiáninem być. SkarŻyw 40, 538.

»[nie] lepszy ani wyższy« (1): kácerſtwo [...] nálázło ſobie godne żaki/ ty kthorzy nic lepſzego/ áni wyżſzego poiąć nád to oni niemogli OrzList f.

»(i, ani) zły, (i, ani, a itp.) dobry« [szyk 9 : 4] (13): BielŻyw 23, 53; MurzHist O3v; co ſſpetnego to y złego/ á co cudnego tho też dobrego. GliczKsiąż P8v; OrzRozm P4v; GórnDworz Iv, L15; RejZwierc 71, 142; WujJudConf 189; CzechRozm 243; władzą Krolewſką z gruntu wywracáią/ á rowność/ ktora nieiakiem ſpoſobem ieſt dobra/ á nie iákiem zła/ ſtáwiáią ná nogi. GórnRozm D2v; LatHar 155.

W użyciu przysłówkowym [skostniała forma N sg f] (1): Powiedz co lepſza/ ieſli prawdá przykra/ Ieſli łeż ſkryta/ pochlebna á chytra. RejZwierc 216v.

W przen (1): Tedy z niey [z wiary żywej] wſzytko dobre/ iáko z dobrego żrzodłá/ popłynie. CzechRozm 268.
α. W funkcji rzeczownika; bonum, rectum Modrz (151):
Wyrażenia: »co dobrego« = aliquid boni Modrz (111): BierEz E4v; A gdy go [Anacharsa] pytano czo ieſt w ludziech złego y dobrego, odpoyiedział [!], ięzik BielŻyw 23; WróbŻołt 55/11, S, Sv; Bo gdzie mądry przydzie w proſte rzeczy Co lepſſego snádnie ma ná pieczy. RejRozpr Av; ComCrac 17v; RejJóz A3; RejKup f6, k6v; HistAl K3v; KromRozm I L marg; MurzHist H3; BielKom nlb 5, E4v; GliczKsiąż K6, Pv, Q3v; Czo ſobie nalepſzego cżłowiek obieráć/ ma/ iedno przyſtháć ku Pánu Bogu LubPs R2 marg; GroicPorzRej C4; KrowObr Ss3; RejWiz 136v, 177v; Leop Ioann 1/46; BibRadz II 90c marg; OrzRozm P4v, T; BielKron 68v, 200, 332; KochSat B2v; Libare etiam, Ofiárowáć/ też co pięknieyſzego á lepſzego z xiąg wybráć y zgromádźić. Mącz 192a; OrzQuin O2, O4; Prot C4v, E; RejAp 78, 80; GórnDworz G4, Ll6v; RejPos A2v; GrzegŚm 28; A wſzákoż też widamy owę zápádłą á nikcżemną myſl/ iż ſie też ni nacż dobrego nie przygodzi/ gdy chłop ſiedzi iáko kozieł z záwieſzoną brodą/ á ni o cżym dobrym nie myſli/ iedno tylko iáko kozieł o kápuſcie RejZwierc 54, 62 [2 r.], 87, 139v, 141, 142 (14); RejPosWstaw 22 marg; BudNT przedm c2v, Ioann 1/46; CzechRozm A2v, 1v, 20v, 80, 84v (12); PaprPan B2v, B3; ModrzBaz 1, 14v, 29v, 44v, 59, 135v; SkarJedn 117, 236; pokoy iego/ to ieſt/ on roſkoſzny Ray: gdzie wſzytko co ſtworzył/ co naroſkoſznieyſzego/ y nalepſzego zebrał. SkarŻyw 259, 332; CzechEp 43, 85, 264, 333, 383; CzechEpPOrz *3, **3, **3v; ReszPrz 74; GórnRozm D3, G; PaprUp I; LatHar 30, 134, 155; WujNT Ioann 1/46, s. 615, 728; JanNKar D3; SarnStat 854; KlonKr Av; PowodPr 74; Poniżáć ſię bárzo mamy/ gdy co dobrego w ſobie czuiem SkarKaz 352a, 351a, 352a, 353b; CiekPotr 24; SkarKazSej 661b.

»nic dobrego« (40): imienie á vroda nic dobrego w ſobie niema. BielŻyw 54, 53; MurzNT 126; BielKom F7; nyemáſz nic lepſſego nád łáſkáwego á vbłágánego cżłowieká GliczKsiąż G2, G6v, P6v; LubPs N5, N6, R5, Vv [2 r.], Y4v, dd4; KrowObr 149v; To iuż tám oná cnotá co ią ták ſławiemy/ Iż lepſzego ná ſwiecie nic nád nię niewiemy. RejWiz 43; OrzList f; BielKron 79v, 80; KochZg A4v; Nihil quicquam est charius pensiusque nobis quam nosmetipsi, Nic nie mamy lepſzego ani ważnieyſzego yáko ſámi ſiebie. Mącz 288d, 322c, 419c; GórnDworz E5, X8; KuczbKat 300; RejZwierc 71, 74v, [121]v, 162; BielSpr b3v; WujJud 189 [2 r.]; WujJudConf 189; SkarŻyw 15; CzechEp 105 marg, 358; ReszPrz 66; Znał kto kiedy Poétę trzéźwiégo? Nie vczyni táki nic dobrégo. KochPieś 23; KołakCath C3v.

5. Szczęśliwy, pomyślny; korzystny; bonus Mącz, Vulg, Modrz, JanPrzyw; idoneus, prosperus, secundus Mącz (1875): Idziſz á iuſz bąć ſkromnieyſzy/ Swoy żywot miey zá nálepſzy BierEz N4v; FalZioł V 54; BielŻyw 163; LibLeg 8/160v; LibMal 1549/149; GliczKsiąż Mv, M5v, Ov; RejWiz 6, 57v marg, 69v, 72v, Cc8v, Dd2v; RejZwierz 26v; Nie mowże/ Przeczże czáſy przeſzłe były lepſze niżli ninieyſze? bo o tym nie pytaſz ſię z mądrośći. BibRadz Eccli 7/11, Tob 3/6; Widząc Moiżeſz dobre przebycie morzá/ sſzykował lud Izráelſki ná dwanaſcie vffow BielKron 31, 80v, 261v, 438; Animus habitat in auribus. Dobre tuſzenie ſmiałości dodawa. Mącz 10c, 26a, 443d, 474b; OrzQuin O3v, S2v; Ale iż poſtrzał máło co lépſzy niż fráncá/ vmyſliłem y thu o nim niéco rádźić SienLek 131, 147; Bo záprawdę nie było by co chwálić/ kiedy by ludzie thelko cżáſu woiny/ [...] ſpráwą/ cżuinoſcią/ męſtwem cżynili ſwemu doſyć: á záſię cżáſu pokoiá [...] żeby prze głupſtwo/ á nikcżemność niemieli vmieć záżyć dobrey chwile. GórnDworz Hh2, H6v [2 r.], K4v; A nigdy w lepſzy frymárk nie tráfiſz/ Gdy cżás márny prze roſkoſzny ſtráciſz RejPos Bv, 223, 332; BielSat N; HistLan D3, D4; KuczbKat 360; to ſą przyſmáki do dobrego ożenienia/ vrodá/ obycżáie/ przyiaciele/ á pomoc. RejZwierc 31v, 35, 78, 95, 124, 152 (9); A jako więc wierzch gory Szara mgła odzieje, Na pasterze niedobra, ale na złodzieje lepsza niż noc KochMon 19; Y myſliłem był w ſercu moim [...] ábych doznał co by było lepſzego ſynom cżłowiecżym/ co by cżynili pod niebem BudBib Eccle 2/3, Prov 25/24, Sap 7/14, Ier 29/11; ModrzBaz 117v; Oczko 13; SkarŻyw 102; MWilkHist G3; WisznTr 15; KochPieś 14; ArtKanc L2v, M19v; Teraz [...] wáſze rzeczy priuatne lepſze ſie sſtáły/ ále Rzeczpoſpolita wielką vymę wźiełá. GórnRozm B2v; GostGosp 36; ZapKościer 1588/80v; KochFrag 25; OrzJan 38; WujNT 1.Tim 3/13, s. 728; SarnStat 956; kácerſtwo nietylko zbáwienie/ ále wſzelkie dobre zdárzenie opák obraca. PowodPr 15; SkarKaz 516b, 519b; CiekPotr 5; SkarKazSej 668b, 689b.

W przeciwstawieniu: »przeciwny ... dobry« (1): CIało miękkie wſzędy, vkazuie cżłowieka dobrego rozumu y obacżnoſci [...] wſzakoż bywa pſotliwy/ boiazny y więcey przeciwney niż dobrey fortuny. GlabGad P5v.

»dobry ... szpetny« (1): Lęknie ſie wnet młodzyeniec y rzecże/ moy pánie/ Toć nie dobra nowiná/ á ſzpetne tho známię. RejWiz 127.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) frymark, kupia (2), małżeństwo (3), targ (2), zdarzenie, żywota wiedzienie; dobry bardzo (4), iście (2), tak (6).

Przysłowia: Chceſzli mieſzkánia dobrego/ Pátrż ſobie rowny rownego. BierEz I2.

Lepyeyći ieść ſuchy chleb/ w dobrey przeſpyecżnośći/ Niżłi w domu ſwarliwym/ mięſo w obſitośći. BielKom C.

A kogo pan Bog treskcze iuż to dobre znamię RejJóz I3v; BielSat H2.

Zwroty: »umrzeć, dokonać żywota, pogrzebion w dobrej starości« [szyk zmienny] (5 : 1 : 1): Oſtatecżnie dobroć y ſwiętobliwoſc iego w tym ſie vkazała/ iż gdy vmarł w dobrey ſtaroſci/ niebył ieden w mieſcie ktoryby go nieżałował WróbŻołtGlab A4v; A ty poydzieſz do oycow twoich w pokoiu/ pogrzebiony w ſthárośći dobrey [sepultus in senectute bona]. Leop Gen 15/15; Zyw był potym XLII lat ſtáry Thobiaſz/ y widzyał ſyny wnukow ſwoich. Dokonał żywotá w dobrey ſtárośći. BielKron 98, 50v, 97; BudBib Gen 25/8; SkarŻyw 286.

»żadnej godzinki dobrej nie mieć« (1): [Anna Elka - nowa żona] dla nyepłodu/ kthorym yą był pan Bog náwyedził/ żadney godzinki dobrey nyemyáłá/ fráſuyąc ſie o płod/ cżęſto przeſuſſáłá y przepaſſcżáłá GliczKsiąż C2v.

Wyrażenia: »dobry (-e) byt(o), żywot, życie« [szyk 19 : 2] (16 : 3 : 2): Kot [...] W iednym kąćie ſobie śiedział: Po iedney myſzy łápáiąc/ A tám dobre byto máiąc BierEz K, C3, Pv; BierRozm 7; Iż mogę was teraż wſzytki vchować kłopota A możecie przez mię vżyć dobrego zywota RejJóz O8; RejKup p5v; KromRozm I A4v; KromRozm III L3v; dobrze wſzyſcy wiemy/ Iż rychło s ſwiátá poydzyemy/ A to iedno w zyſku mamy/ Gdy tu dobry byt vznamy. BielKom F8v; RejZwierz 121; ábowiem ludzie w dobrym bycie/ kiedy im ſzcżęſcie ze wſząd pędzi/ [...] poſpolicie ſie odmieniáią/ y ſtawáią ſie nieſpráwiedliwemi GórnDworz Hh3, Bb6, Hh6v; BielSpr b3v; Rzecżpoſpolita ſą Zbory á zgromádzenia ludzkie porządnie zebráne/ [...] á ku dobremu á ſzcżęśliwemu żyćiu [bene beateque vivendum] poſtánowione. ModrzBaz 2v; ZapKościer 1583/40; ZawJeft 27; GostGospPon 169; PowodPr 68; CiekPotr 37; KlonFlis G4.

»dobry czas« [w tym: dobrego czasu użyć (4), czekać (1); dobry czas upatrzyć (2); (począć) w dobry czas (2)] [szyk 23 : 5] (28): GliczKsiąż A4v, N3; RejWiz 23v; RejZwierz 68v, 105v; BibRadz Ps 90/10; Cżáſu dobrego bądź weſoł/ á cżáſu ſrogiego opátrz ſie. BielKron 80v, 198v, 247v, 353v; Augurato, id est, Auspicato W dobry czas począć Mącz 20d, 120a; Dármopychá też vnośi pawia myſl iego/ że też áni dobrey myſli/ áni dobrich cżáſow vżyć nie może. RejZwierc 142, 20, 63v, 87v, 227v; SkarŻyw 440; KochFr 52, 129; WisznTr 31; KochPieś 22; BielRozm 17; GostGosp 106; SkarKaz 609b; VotSzl B2; GosłCast 20; SkarKazSej 694b.

»dni dobre, dzień dobry« [w tym: dni dobre widzieć, oględać (6); dni dobrych uży(wa)ć (a. zażyć) (3), doczekać; sprzyjać dobrego dnia (2); (Pan Bog) niech ci da dobry dzień (3)] = bona dies Mącz, Vulg [szyk 10 : 8] (11 : 7): PatKaz III 140v; chceſly zyw być naſwięcie á ogledać dobre dny/ powſciągay ięzyka odezlego y vſt ſwoych/ aby fałſzywie uiemowył [!] [Vulg Ps 33/13]. SeklKat M3v; LubPs I2; Leop 1.Reg 25/8; BibRadz I 276b marg; BielKron 67; Mącz 266d, 410d; RejPos 280; Wltayże bráćie miły: Pan Bog ći niech da dobry dzień. CzechRozm 11, 40v [2 r.]; KochPs 60; Odrzuć to twárde ſerce/ á záżyy dni dobrych wroſkoſzy. SkarŻyw 532; KołakSzczęśl B2v, B3, C; WujNT 1.Petr 3/10. Cf znaczenie 9. Zestawienia.

»dobra fortuna« (9): GlabGad N4, P5v; Nie mogł Mecyus śćirpieć ſtać gdzye mu kazano/ ále wſtąpił ná gorę z ludem ſwoim pátrzyć ktorey ſtronie ſie lepſza fortuná powiedzye/ przy tey myſlił zoſtáć. BielKron 101v; Manca virtus sine accessione, Cnotá króm dobrey fortuny mdła/ niedoſtáteczna yeſt. Mącz 206b; Stare meliore loco, W lepſzey fortunie być. Mącz 417b, 379d, 485d; PaprPan Aa; WerKaz 289.

»dobra godzina« [w tym: w dobrą godzinę [coś robić] (6)] (7): Bene auspicare aliquid, W dobrą godźinę co począć czinić. Mącz 21d; KochPs 28, 61; Wśiáday w dobrą godźinę/ á wjédź ná bogáty Dwór Dubieńſki z ſwoiémi vcćiwémi ſwáty. KochEpit A2v; KochPam 82; GDźieśkolwiek ieſt/ Bożeć pośli dobrą godźinę KochPieś 9; WyprPl C4.

»dobry (-e) koniec, dokończenie, dokonanie, skończenie« [w tym: ku dobremu końcowi (a. do dobrego końca) [co] przywieść (12), dojść (a. przyjść) (5), ściągać się (5), obrocić się (3), prowadzić (2); wziąć (a. brać) dobry koniec (5)] [szyk 46 : 5] (45 : 3 : 2 : 1): BierEz S4; maſz pewną nadzieię dobrego kończa á pocieſznego w cżęſliwem [!] porodzeniu. FalZioł V 18d, IV 50b, V 52v; BielŻyw nlb 6, 101, 169; BielŻywGlab nlb 15; y wodá y ogień vtrápi nas ále on [Bóg] to przedſie wſſytko ku dobremu końcu záwżdy przywiedzie. RejPs 95v; LibLeg 11/[323]v; Diar 84; GliczKsiąż F2 [2 r.]; Cżym ſie inym wierny w trapieniu cieſzyć ma iedno mocnym vfániem w Pánu Bogu ktori wſzytko ku lepſzemu końcowi przywodzi. LubPs P6v marg, aav; RejWiz 48; LeszczRzecz A6v; OrzRozm I2; BielKron 209v; RejAp 24; GórnDworz Ee2v, Ee3v, Gg7v, Hh2v, Hh7v (8); RejPos 26, 39v, 138, 138v, 139, 279v, 334; RejZwierc 78, 101v, 139v, 144, 162v; BiałKaz K2; SkarŻyw 196, 309; Pátrzyć W. M. w to y dobrze to vważáć racżyż/ żeby rzecż tá końcá dobrego nie wzięłá CzechEpPOrz **4; ReszHoz 139; WerKaz 303 marg; ArtKanc S17v; GórnRozm Ev; PaprUp G; ActReg 147; A kthorych zdánia y rády dobry koniec y pożythecżny mieć będą/ niech od ciebie ſławę y pochwałę odnioſą. Phil S4.

»dobre (-y) lata, rok« (6 : 2): BielKron 80v; BiałKat 266; A czoż też widzę v ciebie/ Rzyć w popiele á myſl w niebie/ Wżdy lepiey iże ia ſwiátá Ták vżywam/ w dobre látá. RejZwierc 232a, 239v; KochPieś 14; KochSob 57; á Kmiotek ma bydź też opátrzon táką rolą/ iákoby chlebá nie kupował w dobry rok robotnik dobry. GostGosp 8, 48.

»dobry los« (1): Dźiéwká twoiá dobry lós (możeſz wierzyć) wźięłá/ A właſnie w ſwoich rzeczach ſobie ták poczęłá KochTr 22.

»dobre (po)mieszkanie« = bona domus Mącz [szyk 5 : 3] (8): BierRaj 20; BierEz I2; LibLeg 10/56v; Bene habitare, id est, bonam domum habere, Dobrze ſiedzieć/ dobre mieſzkánie mieć. Mącz 151b; BudBib Ez 34/14; SkarJedn 376; SkarŻyw 560; Niezwiérzay ſię ledá komu/ Niepuſczay mnichów do dobrégo mieſzkánia. KochFr 16.

»dobra nadzieja« [w tym: mieć dobrą nadzieję (34), być dobrej nadzieje (30)] = spes Mącz, Modrz; bona spes Mącz, Vulg; maxima spes Mącz; maior spes Modrz [szyk 134 : 25] (159): Ten ſie ſam zdradza y zniſſczeie/ ktory źle czyniąc ma dobrą nadźieię. March1 A4v; BierEz A3v, D4v, L2v; ForCnR C; FalZioł V 32v; Szcżęſcie nie winnego ſnadnie opuſci, ale dobra nadzieia nigdy. BielŻyw 38, 10, 43; WróbŻołt cc2v; Przywodzi prorok káżdego człowieká/ áby miał dobrą nádzieię o pánu obaczywſſy wielką możnoſć iego RejPs 47, 31v, 43v [2 r.], 47 [2 r.], 77, 113 (15); ConPiotr 34v; Mądrze cżyniſz Iozephie iż ſie nie fraſuieſz A iż dobrą nadzieię tę o ſobie cżuieſz RejJóz I4v, G2, I7v; Wydzy iż ſię iuż Czart ſmieie Ieſt onim dobrey nadzieie. Gdy zcedł wtakiey omilnoſczy RejKup c3v, i8v, ſ6, t8, Xv; oblecz śię we zbroię wiary/ Bądź dobrei nadźieie będźieć o tobie pán pieczą miał MurzHist Mv, E4, M4v, Pv; MurzNT Mar 10/49, Ioann 16/33; KromRozm II f; Diar 20, 51; LubPs F3 marg; KrowObr 231; RejWiz 14, 46, 61, 109v, 128v; A Iezus obroćiwſſy ſie/ y vyźrzawſzy ią/ rzekł: Miey dobrą nádzieię [confide] corko/ wiárá twoiá ćiebie zdrową vcżyniłá. Leop Matth 9/22, Matth 9/2; LeszczRzecz A5; Y Coż ieſt weſelſzego/ gdy dobrey nádzyeie/ Kto w ſwych ſmutkoch vżywa RejZwierz 132, 4v, 31v [2 r.], 105, 113v, 123; BibRadz Is 54 arg, II 90c marg; poćieſzył go w więżeniu [!] przyiaćielſką rozmową/ y kazał mu być dobrey nádzieie BielKron 204, 102v, 125v, 200, 204, 249v, 466v; KwiatKsiąż C2, C4v; Spem abiicere de aliquo, Roſpáczać o kim/ nie mieć o kim dobrey nádzieye. Mącz 407c; Plus habent spei haec quam timoris, Bliſzſzą tá rzecz yeſt dobrey nádzieye niżli wątpienia. Mącz 407c; Id quidem mihi in optima spe pono To ya przimuyę á poczytam zá naylepſzą nádzieyę. Mącz 407d, 151a, 311d, 326c, 342a, 346c (24); OrzQuin Y; ále ieſli nie vſchnie [kropka dryjakwie położona na bolące miejsce] á bólu ſye vlży/ dobra nádźieiá polepſzenia. SienLek 125v; RejAp 56v, 71 marg, 131v, Dd4v, Ff3; HistRzym 130; RejPos 6, 130, 136v, 138v marg, 141v (10); BiałKat 91, 383v; KuczbKat 235; RejZwierc 87, 144, 146, 152; BielSpr 36v, 39v, 60; WujJud 69v, 105; WujJudConf 68; RejPosWstaw [213]; Ale oná płácząc pogłądáła w niebo/ máiąc dobrą nádzieię w Pánu. BudBib Dan 13/34[35]; BudNT Hebr 7/9 [19]; CzechRozm 111v; KarnNap D4v, E4, Fv; Sam tedy Hetman/ [...] ma inſze przechodźić/ dobrą o ſobie nádźieią/ kárnośćią/ rádą/ męſtwem/ ſtałośćią/ y wſzelákiemi cnotámi ModrzBaz 116, 52, 118v, 140; KochPs 28; MWilkHist Iv, Lv; KochSz A3v; WerKaz 289; KmitaPsal A2; ActReg 55, 88; A on w nádźiei lepſzey zoſtáwiony/ Iuż máło pomni dźiś ná troſki ony. GrochKal 17; Nádźieiá dobrá ſercá niech podpiéra KochFrag 18, 53; OrzJan 135; Vcżyniłći dobrą nádzieię o grzechow odpuſzcżeniu LatHar 675; WujNT 36 marg, 2.Thess 2/16 [15], Hebr 7/19; SarnStat 1051, 1226; SkarKaz 350a, b; ognie owe Sżcęśliwe [!] fliſom: Bo dobrą nádźieię Cżynią/ gdy párą pádną im ná Reię. KlonFlis B3, F.

»dobra noc« [w tym: niech ci Pan (Bog) da dobrą noc (5), miejcie dobrą noc (1)] (6): Zá tym mieyćie dobrą Noc. Prot Ev; niech ſie to z tobą ſtánie cżego ſobie żądaſz á niech ći Pan da dobrą noc. CzechRozm 66v, 10v [2 r.], 40, 256. Cf znaczenie 9. Zestawienia.

»dobra nowina« [w tym: dobrą nowinę nieść (3), powiedzieć (3), usłyszeć (1)] = bonum nuntium Vulg [szyk 23 : 2] (25): BierEz E; Podcżaſzy o Iozephie dobrą nowinę wieżnemu powiada. RejJóz K5v, K6v, M8; RejKup p7v; RejWiz 127; Leop 4.Reg 7/9; [Elektorowie] Ceſárzowi dobrą nowinę powiedzieli iż ſie według złotey buły ſtáłá Ellekcia. BielKron 330v, 330v, 412v; Refertae suavitate literae, Pelne dobrych nowin álbo wdziecznośći. Mącz 118b; Rad bych twey miłoſći nowiny lepſze powiedział niż tyto. HistRzym 21v, 22; RejZwierc 93; BielSpr 75v; Ná gorę wyſoką w ſtąp ſobie opowiedácżu dobrey nowiny Cytonie/ wywyſz w śile głos twoy/ opowiedácżu dobrey nowiny Ieruſzalimie. BudBib Is 40/9, 2.Reg 4/10; KochOdpr B3; Iozeph S. niosł dobrą nowinę do odchłáni Oycow ś. SkarŻyw 245 marg, 1 [2 r.]; Euángelion po Grecku, ieſt dobra nowiná, ábo weſołe poſelstwo. WujNT 15 marg, 1 marg; SkarKaz 8b.

»lepsza obietnica« = melior repromissio Vulg (3): CzechRozm 173; Bog koniec zakonowi vcżyniwſzy/ w lepſzych obietnicách przymierze nowe záłożył CzechEp 32; WujNT Hebr 8/6.

»dobre orędzie« (1): Tedys mi dobré orędzié noſil gdys mi rzékl: Pán s tobą OpecŻyw 147.

»dobra otucha, potucha« [w tym: dobrą otuchę mieć (2), (u)czynić (5); dobrej otuchy (do-, przy-)da(wa)ć (9); o czym, o kim (3)] = spes Mącz [szyk 24 : 4] (22 : 6): A on zdobrotliwoſći ſwoiey przywiedzie ku wielkiey rádoſći ſercá náſſe á dobrą otuchę vczyni oczekawániu náſſemu RejPs 48v; RejJóz E8; RejKup 16v, X; LubPs G2v marg, Iv marg, I3 marg, Z5; RejZwierz 23v; BielKron [852]v, 227; Fovere spem alicuius, Dáwáć komu dobrą potuchę. Mącz 135b; Arrigere aliquem seu alicuius animum, Pokrzepczić kogo/ Dodáć mu dobrey otuchy/ ſercá Mącz 350a, 400a; SienLek 24; RejAp 15v, 41; GórnDworz S6; RejZwierc 85v; BudBibKaw A2v; ModrzBaz 62v; KochPs 29; CzechEp 62, 72; Z dobrą tedy otuchą puśććie koniom wodze/ Zwyćięſtwo iuż w ręku wáſzych/ mam nádźieię w Bodze. KochJez B2; GrochKal 9; OrzJan 23; SkarKaz 350b.

»dobry początek« [szyk 3 : 1] (4): BielKron 26; ieſliże [uczący się] ſprzodku nieiákie dobre pocżątki maią/ tedy natichmiaſt o ſobie mnięmaią iakoby wnaukach barzo bieglymi á doſtatecżnymi bili KwiatKsiąż L3; Fundamenta pacis iacere, Dobre początki mieć ku poyednániu. Mącz 140b; PaxLiz E2.

»dobra pogoda« = bona a. certa a. idonea tempestas Mącz [szyk 7 : 1] (8): Towárow pełen okręt náłożył: Vpátrzywſzy dobrą pogodę/ Puśćił ſie s nimi ná wodę. BierEz P2; Bona et certa tempestate conscendas, Niewśiáday yedno w dobrą pogodę. Mącz 443d, 164c, 378a, 443d; Prot Ev; A zá przyiáźnią wiátrów/ y dobréy pogody/ Wyśiadłeś na brzég Pruſki KochPam 83; ArtKanc M5.

»dobra pogoda [= okazja]« (6): Sieći tám ſobie rozrzućił/ Aby nimi co vchwyćił. Potym zá dobrą pogodą/ Vłowił ieſt ſzcżuczkę młodą BierEz H4, N2v, Q, S; RejRozpr Hv; O cżym/ zwłaſzcżá o małżeńſtwie z Heretyki/ przy lepſzey pogodzie/ ſzerzey ſię mowić może. SkarŻyw 59.

»dobry pokoj« [w tym: dobry pokoj mieć (7), mie(wa)ć [z kim] (4)] = pax bona Vulg, JanStat; quies Mącz; requies Vulg [szyk 23 : 12] (35): Ieſtli vſlyſziſz grzmienie tego mieſiącza. wiedz że tego roku obphitoſć będzie wſzytkich potrzeb/ á dobry pokoy/ á dobroć miedzy ludzmi. FalZioł V 49; zyemia Vegierſka y polſka y zemia nascha Moldawſka bili miedzi sobą wdobrim pokoyv y w przimierzv LibLeg 11/55, 6/78, 159, 7/8v, 104, 8/26 (11); GliczKsiąż N8v; RejWiz 68v; Leop 1.Mach 8/12, 2.Mach 1/1; RejZwierz 120v; BielKron 200v, 327v, 415v, 416; Nihil mihi tecum amplius commercii erit, Chcę mieć s tobą od tych czáſów dobry pokóy. Mącz 217c, 137d, 388c; RejPos A3v; HistLan A3v; RejZwierc 101v; Przeto choćiáby w nalepſzym świeckim pokoiu mieſzkáiąc/ tych docżeſnych roſkoſzy vżywáli/ [...] iednák vſpokoieni być nie mogą CzechRozm 113; SkarŻyw 542; MWilkHist B4v; KochProp 7; WujNT 249 marg, Bbbbbbv; SarnStat 184; VotSzl F.

»dobre poselstwo« = bonum nuntium Vulg [szyk 3 : 1] (4): BibRadz 4.Reg 7/9; BielKron 200v, 228; á ieſtem poſłan ábych mowił do ćiebie: á iżbychći to dobre poſelſtwo odnioſł [et haec tibi evangelizare]. WujNT Luc 1/19.

»dobre poselstwo« (o Ewangelii) = evangelium, bonum nuntium Mącz [szyk 10 : 2] (12): A nic inego nye yeſt tá to Ewányelia yedno dobre á zbáwyenne poſelſtwo od Bogá KromRozm II c3; Ewánieliſtowie ſą/ ktorzy Ewanielią Swiętą przepowiedáią/ tho ieſt dobre poſelſthwo ſpráwuią KrowObr 4, 44, 75v [2 r.]; Drugie drzewo żywotne ieſt Pan Kryſtus/ ktory nam przynioſł poſelſłwo [!] dobre zakon łaſki/ z duchá á z wody odnowiony BielKron 2v, 3, 137, 143; Evangelium, Latine Bonum nuncium. Dobre/ Weſołe/ á wdzieczne poſelſtwo á oznaymienie álbo zyáſtowánie [!]. Mącz 109a; BiałKat a4; BudNT Mar 1/1.

»dobre powodzenie« = bonum, salus Modrz (5): GliczKsiąż I4; A przeto Krol/ ma śię o to pilnie ſtáráć/ áby cnoćie/ dobremu powodzeniu/ y zacnośći wſzytkich obywátelow ſwych iednáko życżliw był ModrzBaz 20, 77v; ſzcżęſcie ieſt nieſtałe/ nietrwáłe/ á ludzkiemu dobremu powodzeniu nienawiſne. Phil M3; PowodPr 66.

»dobra przygoda« = fortuna Mącz [szyk 5 : 2] (7): KromRozm II i4v; Hiſtorie ſą náuką żywotá/ iáko obrázy álbo świece ſpráwam ludzkim w vmyſle świecąc/ oſtrzegáiąc nas od przygod złych/ á ku dobrym przykłádnie wiodąc BielKron 333v; Vos in omni fortuna quaecumque erit complector, Was we wſzelákim ſzczęściu yákoſzkolwiek owa będzie prziymę/ To yeſt álbo w dobrey álbo we złey przygodźie/ yednák ya was záwżdy będę miłował. Mącz 340c, 134d; BielSat I4; BielSpr 46; BielSjem 13.

»przypadek dobry« = successus Calep [szyk 5 : 1] (6): wſzytki ſwe przypadki złe y dobre mamy przypuśćić rozſądkowi Bożemu. LubPs L4v marg; RejPos 265; Przypádkowi żadnemu vnośić ſie nie dáy/ áni złemu áni dobremu/ á bądź práwie cżłowiekiem á nie owym motylem co leći gdzie go wiátr ponieſie. RejZwierc 146v, 205, 214; Calep 1023b.

»dobra radość« = przekład n-pers Ε᾽υφροσύνη (1): Wyſłucháni ſą/ corkę powili y dáli iey imię Eufrozyná/ to ieſt dobra rádość. SkarŻyw 13.

»dobry raz [ = położenie]« (2): Niemcy będąc obćiążeni zbroią y koniem/ niewolen vbieżeć z rázu złego/áni gonic z dobrego/ Thurcżyn zá tarcżą wolen ná wſzytki ſtrony BielKron 312v; Potym ná nie fortelow ze wſzyſtkich ſtron ſzukáć. Vmieć ſie podſzáńcowáć/ ſtać ná dobrym ráźie/ Gdzieby był pátrzáiącym z błánkow ná przekáźie. BielSjem 36.

»rzecz dobra« = bonum Vulg, Modrz; res bona Modrz [szyk 28 : 23] (51): Powiadał też Socrates że niemamy nic od Boga żądać iedno dobrych rzecży, bo on wie czo komu potrzeba ieſt BielŻyw 54, 17, 110; nie możem tego przeć aby na niebie nie były znamiona rzecż przyſzłą złą albo dobrą z woley Bożey vkazuiące GlabGad L7v; SeklKat E3, E4v, N2v, T2; MurzNT Matth 7/11; GliczKsiąż A4; day nam dobre rzetzy/ ktorych ſie nádziewamy. KrowObr 175, 97, 220v [2 r.]; Kápłani twoi Pánie boże niech ſie obloką w zbáwienie/ á święći twoi/ niech ſie ráduią w dobrych rzeczách [laetentur in bonis]. Leop 2.Par 6/41, 3.Reg 22/13, Sap 18/9, Ier 33 arg, 9, ZZ3v; BibRadz Eccli 39/29, 31; Wiele inych rzecży dobrych Rzymowi ten Papież vdzyáłał BielKron 171, 19, 79v; Mącz 42d, 214c, 466a; GórnDworz Ee8; RejPos 326; BielSat I4v; KuczbKat 410; RejPosWstaw [1432]; BudBib Eccli 39/29, 31; CzechRozm 92, 199v; ModrzBaz 52v, 53; SkarJedn 245; KochMRot A2 [2 r.]; Nie ieſt rzecż dobra cżłowiekowi być ſámemu/ vcżyńmy mu towárzyſzá podobnego iemu. WerKaz 282; BielSjem 14; GórnTroas 66; RybGęśli C3v; Oćiec wáſz/ ktory ieſt w niebieśiech/ da rzeczy dobre tym ktorzy go proſzą (marg) Te rzeczy dobre, ſąć łáská y dáry duchowne wſzytkie; y cokoluiek [!] zbáwieniu duſznemu należy. (–) WujNT Matth 7/11, Tit 3/8, Xxxxx3; IVżeſz rzecż dobra náſzá/ Pánno Miłośćiwa/ Niechćiey być W. M. daley iuż w nicym troſkliwa PaxLiz D3v.

»skutek dobry« [szyk 2 : 1] (3): A gdyż przycżynę złą bacżyćie/ ſkutku dobrego trudno śię ſpodźiewáć maćie BiałKaz B; StryjKron 175; w wielkiem zgromádzeniu/ gdźie zwierżchnośći żadney nie máſz/ [...] iáko tám ktora rżecz ſkutek dobry wźiąć może? GórnRozm M3v.

»dobry stan« = salus Mącz; bonus status JanPrzyw [szyk 12 : 2] (14): Bo ony na thakych myeſczach bandącz ſztrzegą y bronya sznadnyey praw y dobrego ſtanv koſczyelnego. MetrKor 31/620v, 31/621; Boc niéleda rzeczy potrzeba/ aby kto mogł o ſobie cwierdźic/ iże w dobrym ſtanié ieſt MurzHist P2, K2v, R3; RejWiz 123; Salus Reipub. posterior illi suis commodis. Dobry ſtan Rzeczypoſpolitey/ poſliednieyſzy yeſt v niego niżli właſne pożitki to yeſt pilnieyſzy ſwych pożitkow niżli pożitkow Rzeczypoſpolitey. Mącz 314d; SienLek 25; RejPos 332; RejZwierc 31; SarnStat 881, 987; PowodPr 26; Nalepſzy ſtan ieſt miáſtá pod iednym ſpráwiedliwym krolem. SkarKazSej 690b.

»dobre szczęście« [szyk 19 : 2] (21): y to tesz powiesz y zebismi radzy slischely zawſdi o zdrowiv kazdego snych y dobrim sczescziv LibLeg 11/33; GliczKsiąż C8, I4; BibRadz I *2v; BielKron 251, 311, 333; Pergas optimis ominibus, Iedź w ymię boże á dobrego ſzczęścia vżiway. Mącz 263b, 366b, 378a [2 r.], 475c, 483d; PaprPan Cv, D2v, T; á tym cżáſem idzmy do Litwy/ potym ſię tu z lepſzym ſzcżeśćiem wroćiem SkarŻyw 356; StryjKron 220, 497; SkarKaz 207b; Z lepſzym Oyczyzny ſzczęśćiem wieczny Pánie/ Rácz mi náznáczyć ták prętkie ſkonánie. SzarzRyt Cv.

»dobra (-e) śmierć, skonanie, koniec, zeszcie, dokonanie, żywota dokończenie« [szyk 19 : 4] (7 : 7 : 3 : 3 : 2 : 1): BierRaj 16, 17v, 22; OpecŻyw 17v, 190; SeklKat H4; RejKup n3v; BielKom C7; Był ktemu Ian S. nád chorymi y vmieráiącymi miłośierny wielce: ſam im cżęſto ſłużąc y przy konániu ich ocży im záwierał: pomagáiąc im do dobrego końcá. SkarŻyw 99, 441; Wſpomożyſz nas Kryſte Pánie/ á day dobre dokonánie ArtKanc S18; potrzebá nie máłego/ y ſtraży nád ſobą trzymánia vſtáwicżnego/ y modlitwy o dobrą ſmierć cżęſtey y gorącey LatHar 639, 65, 277, 637, 640 marg, 649, Aaa5v; WysKaz 48; Lecz ná ſámę śmierć náſzę y miłych náſzych/ nawiętſza ieſt ochłodá y poćiechá: zeſzćie dobre Kátholickie z Sákrámenty kośćielnemi SkarKaz 384b, 381a, b, 384b marg.

»dobra wiara [= nadzieja]« (9): wſſytko to odzierżemy ocżkoli z dobrą wiarą a trwale boga milégo proſitz będziemy. OpecŻyw 62, 44; A bądzćie dobrey á mocney wiáry/ iż on przyda oſobney mocy myſlam wáſſem RejPs 45v; Boć lepiey z dobrą wiarą niż w roſpacży zginąć RejJóz P3v; Diar 89; RejWiz 49; RejPos 81v, 147; SiebRozmyśl Kv.

»dobry wiatr« = ventus secundus Mącz [szyk 6 : 2] (8): FalZioł V 62; Yákoż to bywa/ iż y żeglarze kyedy yáſno á ciche morze/ á wyátr dobry máyą/ opuſćiwſſy wyoſlá/ krotofilą myedzy ſobą/ álbo co inego czynyą. KromRozm I Lv; Mącz 378a, 510a; Oczko 5; BielRozm 9; KmitaSpit C; Dobry wiátr z fliſow łotry cżyni. KlonFlis H4 marg.

»dobry wieczor« (3): Ruben mowi ku Iakobowi (–) Zdarz panie oycże pan Bog/ dobry wieczor tobie Iakoſz ſie wzdy racżyſz mieć/ po ſwoiey chorobie RejJóz B3, M8; A w. m. pánie Myſzkowſki przy tym giełku ſłow nikcżemnych moich/ zle ſie wyleżawſzy/ y cżás prożno ſtráćiwſzy/ poſpieſzay ſie w drogę/ ábyś ná lepſzy wiecżor trefił/ niż tu przypołudnie było. GórnDworz S3v. Cf znaczenie 9. Zestawienia.

»dobry wiek« (3): Tákież ſercá ſtałego/ ma być káżdy cżłowiek/ Ani zły áni dobry/ nie ma go ruſzyć wiek. RejZwierz 114; BibRadz Gen 15/15; KmitaPsal A4.

»dobre wrożki [= wróżby]« (1): GDy ſie przećiw Tebanom poſtronni broili/ Ludzie mu rozmaite wroſzki przynośili. [...] Ieſli cnotę s ſtałoſcią mocnie záchowacie/ Pewnie że ty zá ſobą dobre wroſzki macie. RejZwierz 34.

»dobre zdrowie« [w tym: w życzeniach (16)] = bona valetudo Modrz; prospera valetudo Mącz [szyk 74 : 13] (87): LibLeg 4/26, 7/31, 8/132v; FalZioł V5, 10v, 62v; Przeto chorzi ludzie po troſze iedzą á cżęſto, zaſię zdrowi rzadko ale dobrze á to ieſt znamię dobrego zdrowia. GlabGad E7v; LudWieś A4v; RejKupSekl a2v; Przythym day pan Bog W. M. ſpołem z małżonkiem iego miłoſcią s dobrego zdrowia y wſzego ſzcżęſcia pomnożenim na długie cżaſy záchował nam ſłużebnikom W. M. ku oſobliwey pocieſze. HistAlHUng A4v; Diar 21, 90; Bo mię ociec miły vpominał/ Poki ieſzcże przy dobrym zdrowiu trwał/ Bych náukę iego pámiętáłá/ A pokuſam ſtale odpieráłá BielKom Gv; GliczKsiąż I6v [2 r.]; LubPs L2v; GroicPorz B, ff3v; KrowObr 71 v; LeszczRzecz A2; RejFig Dd8; Kuchnia. TEn gmách gdyby pomiernie/ ná wſzem ſpráwowano Wieleby w dobrym zdrowiu/ ludzi záchowano. RejZwierz 136, 134; BibRadz I *3; przyiechał Krol Zygmunth do Polſki z łáſki Bożey w dobrym zdrowiu BielKron 415, 36v, 167, 204; KwiatKsiąż D2, D2v, N4, N4v; Spero illum tibi salvum adfuturum, Mam nádzieyę że ſie w dobrym zdrowiu k tobie náwroći. Mącz 407b, 97a, 327c, 437a; SarnUzn G7; Mocz liſowáty á iákoby złotey bárwy/ známionuie dobre zdrowie SienLek 26, 1v; ACz Król Iego Miłość náſz Miłośćiwy Pan/ którégo Pánie Boże mnóż ná wielé lat/ w dobrym zdrowiu y w forthunnym pánowániu/ [...] wywołáć raczył BiałKat a2; BielSat I4; KwiatOpis A2, A3; GrzegŚm 38; HistLan E2; Przy tym day Pánie Boże W. W. długie á ſzcżęſliwe przy dobrym zdrowiu pánowánie. RejZwierc A2v, 119v; RejPosWstaw [412]v; PaprPan A3; ModrzBaz 10; Oczko 12v, 13; Y był żyw iáko y wy: á podobno dłużey/ y w lepſzym zdrowiu SkarŻyw 52, A2v; Dayże im/ pánie/ zgodę/ [...] day w dobrym zdrowiu długo pożyć Fortun dźiedźicznych KochEpit A4; KochFr 129; ReszHoz 135; ReszList 192; WisznTr 25; BielSjem 13; PudłFr 45; yſz then slachetny pan Marczyn pyechowſky ſzela Bęndąncz przidobym [!] sdrowyą y przidobri pamyęczi. any ſzadnego przimuſzenyą yedno swy dobri woli, darowal swoyę wſzytkyę czeſzcz ymyęnya ZapKościer 1586/69; ArtKanc T5v; KmitaPsal ktv; PaprUp L4; gdy wm MM P. dodomu przyiechac będziesz raczeł. dai Boze aby wdobrym zdrowiu, [...] zradoscią czekać będę. ActReg 61, 126; GostGospPon 169; GostGospSieb +4v; GrabowSet A2, A2v; KochFrag 15; OrzJan 30; Y máło ná tym/ iż kto ná wielkie ſkárby/ álbo dobre zdrowie ſię zdobędźie/ ieſli onego nie záchowa. LatHar 254, 599, 626 [2 r.], 629, 649, 672, 674; Dobrego zdrowia Bogactw hoynie záżyiemy/ Tu ná świećie/ y w niebie dźiedźicżyć będźiemy. KołakSzczęśl D; SiebRozmyśl A2; CiekPotr 49, 82; PaxLiz A2, E3v.

»dobry znak, znamię« = signum bonum Vulg [szyk 39 : 9] (28 : 20): On rzekł/ lekarz ták powiádá/ Iż dobre známioná wida BierEz Lv, Lv; Kto w tey niemoczy chętko ije/ dobri znak ieſt zdrowia. FalZioł V 68, V 4, 7v, 13v, 14 [2 r.], 52, 53, 68v; GlabGad D7; Racży że mną vcżynić znamię dobre [fac mecum signum in bonum]/ aby ći widzieli ktorzy mie wzgardzili/ á tak by byli poſromoceni bos ty panie boże wſpomogł mnie y poćieſzyłes mie. WróbŻołt 85/17; RejJóz I3v; RejKup d2; HistAl F2; KrowObr 131; Leop Eccli 42/6; Argiwi [chwalili] Wężá mieniąc dobry znák kto go vyrzy. BielKron 24; weirzycie wzgorę áno nam bog dobry znák vkazał thęcę [!] známionuiąc nam zwycięſtwo odzyerżeć BielKron 202v, 27, 28, 352v, 409v, 411, 412; Bywáią theż w moczu iákoby mgły nieiákie/ á ty ieſli ſye też ku dnu biorą/ dobre známię. SienLek 25v; Miękość ćiáłá z ćiepłotą dobry znák w chorobie SienLek Sss3, 21v [4 r.], 22v, 126, 186, Sss3, Sss3v, Tttv; BielSat H2; BielSpr 35v [2 r.], 49v, 68 [2 r.]; BudBib Ps 85/17; BielSjem 33; KochFr 77; KochWr 26.

»dobre życzenie« (1): Benedice, S Błogosławieńſtwem/ s dobrym życzeniem/ winſzowániem. Mącz 87a.

Szeregi: »[ni] fortunny ni dobry« (1): Walká vporna á nieſpráwiedliwa/ Nigdy fortunna ni dobra nie bywa. RejZwierc 228v.

»dobry a pocieszliwy (a. pocieszny)« (2): FalZioł V 18d; A ták obácż co ſą zá pociechy tego nikcżemnego ſwiátá/ ieſli ſie nie podeprzeſz pociechámi á obietnicámi od Páná ſwego/ ktoreć ſie záwżdy ku dobremu á ku pocieſzliwemu końcowi ſciągáią. RejPos 138v.

»potrzebny i dobry« (1): nas do zgody y iednośći rzecży Chrześćiánom wiernym ze wſzytkich napotrzebnieyſzey y nalepſzey/ przywodziſz SkarJedn 245.

»dobry i (a) pożyteczny (a. użyteczny)« (6): Nye żáłuye [kupiec] prace áni dálekyey drogi/ by tylko kupyą dobrą á pożytecżną odzierżał. GliczKsiąż M, A4; GórnDworz Ee8; KuczbKat 410; Phil S4; WujNT Tit 3/8.

»dobry i (a) szczęśliwy (a. szczęsny)« (5): OpecŻyw 17v; GliczKsiąż Fv; ModrzBaz 2v; [królowi wiele przyjaciół przybyło z jego dzielności] á z dobrégo y ſczęśliwégo powodu rzeczy/ który wielą zwyćięztw/ wielkich y znácznych/ ieſt ták oſzláchćiony OrzJan 62; był dány rozum y mądrość/ ná dobrą y ſzczęśliwą tákich potrzeb odpráwę. SkarKazSej 657a.

»dobry a wesoły« (1): Vpros nám iuż wielebná panno z grzéchow powſtanijé/ boga gorącé rozmyſlanijé/ niſkié vpokorzenijé/ dobré a weſolé ſkonanijé OpecŻyw 190.

»(ani) zły, (i, ani, albo itp.) dobry« [szyk 21 : 9] (30): GlabGad L7; KromRozm II i4v; LubPs L4v marg; RejWiz 123; Leop Sap 18/9; RejZwierz 105v, 114; BibRadz Eccli 39/29; BielKron 82, 312v, 333v; Adiaphora [...] Latine indifferentia, Wczeſnie/ áni dobre áni złe/ co áni pomaga áni záwadza. Mącz 3c, 134d, 340c; wiela rzeczy ná świát przichodzących pewnymi y nieomylnymi znákámi ſą/ [...] á wſzákoż niemamy ſie ich bać/ áni zá Bogá chwalić: ále ich znáczenia/ choćia złe choćia dobre z wielką ſtałoſcią przyymowáć mamy. LeovPrzep b2v; RejPos 264v, 332; BielSat I4; pilnieyſzychmy tego málucżkiego cżáſu ſwego omylnego niżli tego wiecżnego/ kthorego ſie pewnie álbo złego álbo dobrego nádziewamy RejZwierc 115v, 95v, 146v, 205, 214; BielSpr 46; BudBib Eccli 39/29; StryjKron 175; BielSjem 13; Calep 1023b; GórnTroas 66; RybGęśli C3v. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 8 r.].

W użyciu przysłówkowym [skostniała forma N sg f] (3): Y tráfili ſye táki Staw coby go dawno nie ſpuſzczano pod ónym ſtáwem ſpuſzczónym/ tym iego lepſza. Strum K4; Day boże/ ábych vmiał ſtrzédz twégo roſkazánia/ Dobra moiá/ będęli żył wedle twégo zdania. KochPs 179; Lepieyći tobie (marg) dobra ieſt tobie. Hebráiſm. (–) vłomnym ábo chromym wnidź do żywotá/ niżli máiąc dwie ręce ábo dwie nodze być wrzuconym w ogień wiecżny. WujNT Matth 18/8.

Iron (1):

Wyrażenie: »dobry byt« (1): Dobry mię byt s támtąd wygnał/ Boday thám drugi raz nie ieźdźić/ áni ná tych Seymiéch bywáć. A zaż thám wczáſu vżywieſz/ álbo ſpráwiedliwośći po którą iedźieſz/ doſtánieſz? OrzQuin B3v.

α. W funkcji rzeczownika; pomyślność, szczęście; pożytek; bonum Vulg; optabilia Modrz [przeważnie z zaimkiem dzierżawczym lub przydawką określającą] (1041): BierRaj 18v, 19; BierEz Fv; domutz niemám anij rodziny/ anij ſyna/ anij ktorégo przyiáciela/ bom wſſytko dobreé ſtracila dziſieyſſégo dnia. OpecŻyw 157v, 9v, 11v, 53v, 101, 190; ForCnR A3, E3v; PatKaz III 88v, 91v; TarDuch E3v; FalZioł II 3d, V 47v, 49, 51v, 97v; BielŻyw 121; GlabGad A4v; KlerWes A2; WróbŻołt Gv, 118/122, pp2v; WróbŻołtGlab A3; A ſam pan voyeda [!] yzebi ſſye oyey M. dobre prziczinial LibLeg 11/71; pan Voyewoda wthim przed ſſye wzyeczyv thrwacz bendzye abowyem tho kv lyepſchemv pana Voyewodzinemv y zyemye yego bendzye LibLeg 11/185v, 11/[322]v, 62, 163v, 170v, 188; WEzrzy miły panie zwyſokoſci nieba [...] abychmy cię zrozumieli nad ſobą byc pana ſwego z ktorego nam wſſytko dobre przychodzi RejPs 80, 35v, 54, 60, 96, 126 (11); ConPiotr 35; LibMal 1544/84v, 1548/145v; A przetho miła bracia winnichmy dla naſzego dobrego/ Za długie zdrowie iego miłoſci pana Boga proſić LudWieś A4v; Owa to on k waſzemu/ ſnadz lepſzemu cżyni RejJóz B6v, A3v, D4v marg, I4, L2v, L3v, O2, O7v, P; dawa nam pan Bog zaplatę naczeſnych rzeczach yż nam mnoży wſziſtko dobre. SeklKat L4v, N4, N4v; RejKup k5, k5v, k6v, k8, m4, Sv, bb8v; Myć wyznawámy/ iż pod papyeſtwem yeſt bárzo wyele dobrego krzeſćiyáńſkyego KromRozm I I4, I4, L; MurzHist O3v, T4; MurzNT 33v; [Bóg] w łáſkę ſwoyę nas przyyął/ y wſſego dobrego/ á ná konyec kroleſtwá nyebyeſkyego nábáwił KromRozm II c3, b2, i4, k, ſ4; KromRozm III B3, G2 [2 r.], H2v, L2v, M7, N; Prosiemy prze dobre WKM, prze dobre każdego własne, aby się też takież ku spolnej obronie gotowali Diar 77, 33, 67, 78 [2 r.]; DiarDop 107; Wſzytko ſie mu dobre rodzi/ Kto drogą miernośći chodzi BielKom E8v; GliczKsiąż A4v, Q2; LubPs E3, I4v, P5, T2v, bb2 (15); GroicPorz ſ4; KrowObr 155v, 162; Dawid nędzny vpadſzy ſtánął w śrzodku mocno/ Co mu było k lepſzemu iuż bárzo pomocno. RejWiz 135; Więc z onego dobrego dármoć nádánego/ Wſpomagay kędy możeſz wżdy też y drugiego. RejWiz 187, 36v, 106v marg, 141, 192v, Cc7v (9); Biorę ſobie dziś ná ſwiádectwo Niebo y Ziemię/ żem przełożył wam dziś żywot y dobre/ błogoſláwienſtwo y przeklętſtwo [Testes invoco hodie caelum et terram, quod proposuerim vobis vitam et mortem, benedictionem et maledictionem]. Leop Deut 30/19; Vcżyń semną znák ku dobremu. [Fac mecum signum in bonum]/ áby widzieli ći co mię nienawidzą Leop Ps 85/17, 3.Reg 22/13, Eccli 13/7, 14/4, Ier 22/16, 32/42 (12); RejZwierz 92, 108v, 132; przyſzedł człowiek ktory ſię ſtárał o dobre ſynow Izráelſkich. BibRadz 2.Esdr 2/10 [przekład tego samego tekstu BudBib]; Wy ktorzy ſię boićie Páná/ nádźiewayćież ſię dobrego/ weſela wiecżnego y łáſki. BibRadz Eccli 2/8, I 146b marg, 2.Esdr 13/31, Ier 32/42, 33/9, Sap 10/10 (11); ieſli zwyćiężymy wſzytko ſie nam dobre powiedzie/ ieſli theż będziem zwyćiężeni/ koniec nędzy weźmiem BielKron 244v, 1v, 15v, 35, 68, 87v (17); KochZg A2v; Mącz 65d, 122d, 196c, 217d; proſzę niech oni prawdę tę ku dobremu ſwemu z łáſką ode mnie prziymą OrzQuin Pv; SienLek 18v; RejAp 57v, 120v, 178v, [Ff5]; GórnDworz C5, K3v, Hh, Hh5v, L15 (28); HistRzym 29, 53, 68, 85; RejPos 10, 11, 20, 40, 87v (35); GrzegŚm ktv; Zaſz mnie nie wolno iák chcę o ſwym dobrym rádzić. HistLan D3v, A4, B2, B3v; [pana] mamy thák dobrego/ thák ſławnego/ á y wſzyſcy to znamy iż ku wſzemu dobremu páńſtwá ſwego bácżnego/ pilnego/ y przychylnego. RejZwierc 119, 16, 49, 51, 93v, 155 (21); BielSpr 76; WujJud 60v, 66v, 90v, 184; RejPosWstaw 110v; á niechay ćię Pan Bog wſzem dobrem vbogáći BudBib Iudith 13/25, Deut 30/9 [2 r.], 2.Esdr 2/10, Ier 15/11, 4.Esdr 7/6, Tob 4/20, 10/13; Iuż więc ták radźćie W dobrym nie ſzkodźćie. MycPrz I B, I A4, B4, C3v; WierKróc A3v; BiałKaz Dv, I2v, I4, M3; CzechRozm A2v, A4, 18, 122, 171 (8); KarnNap Dv, E; ModrzBaz 21, 22, 93, 97; SkarJedn 117, 203, 240, 375; Od ćiébie wſzytko dobre ná świećie mamy KochPs 5, 150, 197, 215; koroná Polſka rość w wſzytko dobre zá rozſzerzenim kátholickiey wiáry pocżęłá. SkarŻyw 357; Podzćie zemną/ á dobrego nieprzebierzem. SkarŻyw 595, 147, 208, [236], 257, 444 (22); iż Poſłowie wielcy z dobrym iádą/ opowiádáiąc/ przeto áby ſię do Litwy wroćił ich poſelſtwá ſłucháć proſił [króla]. StryjKron 787; CzechEp 11, 18 marg, 28, 319, 335, 357; KochFr 91; KochDz 109; KochPhaen 1; KochMRot A3v, A4v, B4v [3 r.]; ReszPrz 113; ReszHoz 138; ReszList 177; WerKaz 289; BielSen 12; Niechći ſye/ miła/ wſzyſtko dobré wodźi KochPieś 17, 7; ArtKanc B14, D19, E5v, K8v, N18 (10); BielRozm 8; GórnRozm B3, C4, D3, F2, F4; ZawJeft 26; ActReg 12, 13, 161; Phil B3; Kto zginął tego ſereu/ boiaźń nie dokuczy/ Y to dobré nie bać ſie/ rozum nas ták vczy. Dobré to/ mnie ſyn odiął/ nie bać ſie nie mogę/ Oń ſámégo muſzę mieć vſtáwiczną trwogę. GórnTroas 32; A to/ żem żáłośćią/ długi cżas probował/ Obfitymem dobrym nágrádzáć zgotował. GrabowSet D2, B2v, D3, K4; Vchoway głodu/ y powietrza złégo: Day wſzytko dobré/ z miłośierdźia ſwego. KochFrag 29; Bo czegóż wam teraz do dobrégo wáſzégo niedoſtáie? OrzJan 65, 27, 30, 45, 67, 129, 137; LatHar [+9], 561, 649; KołakCath C2; KołakSzczęśl A3v, B2v, B3v, B4v; WujNT przedm 27 [2 r.], Rom 8/28, 13/4, 15/2, s. 734, 785, Xxxxx2v; WysKaz 9, 26; JanNKar A3; dla dobrégo/ któré ſie z pokoiu mnoży/ do tegoſmy przyſzli y zgodźili SarnStat 1096, 28, 990, 1109; SiebRozmyśl [A4], Bv; PowodPr 64; SkarKaz )(3v, 80b [2 r.], 209a, b, 316a (12); VotSzl A2v [2 r.], A4v, D4; CiekPotr 20, 24, 39, 63, 80 [2 r.], 91; CzahTr C4, E4; GosłCast 13, 17; PaxLiz B3, C3v, E; Vmyśliłem/ práwi/ przywieść ią ſobie do towárzyſtwá: wiedząc iż ſię zemną dobrem dźielić będźie SkarKazSej 657b, 658a, 665b, 670a, b, 671a (13).

W przeciwstawieniach: »niepożytek ... dobre« (1): Yáko tedy złe wychowánye nyepożythkow wyele wſobye ma/ ták zás dobre/ wyele dobrego przynosi. GliczKsiąż E7.

»dobre ... przykre« (1): Przeto go [Boga] chwal zá dobre/ przykre przijmuy wdźięcżnie GrabowSet B2.

W charakterystycznych połączeniach: dobrego dosyć, mnogo, siła (4), wiele (81); wszytko (wsze) dobre (216).

Przysłowia: chczeſzli ſwego dobego [!] ſtrzeż ſie zawſze łyſego GlabGad B2v.

chceſz mieć co dobrégo/ Muśiſz piérwéy doświadczáć/ iśćie wiele złego GosłCast 43.

To nálepſze dobre co ſie wſzem przygodzi. RejZwierc 101.

Złym dobre ná złe ſie obráca. RejZwierc 174v marg, Bbb3.

Kto miłuie bliźniego dobrym ſie odpłáći. BielKom Cv.

Ale prozno głuchemu co dobrego rádźić BielSat G3 [idem] BielSen 17.

Komu da P. Bog żonę dobrą da mu wſzytko dobre. RejPos 42v marg, 42v.

Ia też wiem iż tym dobre w ocży záchodzi ktorzy ſie Bogá boią y wielbią BielKron 81.

Zwroty: »obrocić (a. obracać) (się) w (a. na) dobre (a. lepsze, a. co dobrego), ku dobremu; w lepsze, ku dobremu obrocony« = in rectum dirigere Modrz; reformare in melius JanStat [szyk zmienny] (33 : 3; 1 : 1): OpecŻyw 14; TarDuch D6v; GlabGad M3; RejPs 196v; Bo iuż pan Bog twe ſprawy [...] Zawzdy na wſzytko dobre ſnadz będzie obraczał RejJóz Q; Wſzytko ſię obráca ku dobremu tym ktorzy náſláduią słowá Bożego. BibRadz Prov 2 arg; powiedzże mi ſwe zdánie iákoby to złe/ ktore iáwne w Polſzce wſzytcy być widźimi/ w lepſze ſye obroćić mogło OrzRozm D; BielKron 2v, 198, 226, 331, 467v; Mącz 225a, 246d, 281b, 406d; GórnDworz B6, Ccv, Ii4v; RejPos 139; HistLan F5v; RejZwierc 84v, 88v, 138v, 143v; ModrzBaz 7v; SkarŻyw 136; NiemObr 17; Pan Bóg mocen wſzyſtko w dobré obróćić. KochWr 40; ZawJeft 19; ActReg 148; GrabowSet D2v; LatHar 617, 676; KołakSzczęśl C; któré to kłopoty wſzyſtkié ſą w lepſzé obróconé, zá małżeńſtwem iego SarnStat 1226, 909; SkarKaz 5a; CiekPotr 86.

»wiele dobrego powiedzieć« [szyk zmienny] (2): Auere te iubet, Kazał cie pozdrowić/ álbo/ wiele dobrego powiedzieć. Mącz 20a, 366b.

»przemienić (a. odmienić), odmiana, odmienienie w dobre (a. w lepsze, a. k lepszemu itp.)« [szyk zmienny] (3 : 3 : 1): wyścye mnydobreHistJóz E4v; DiarDop 106; GórnDworz Ffv; CzechRozm 90v; CzechEp 365; LatHar 231; błogoſłáwieńſtwo Boże nigdy nie ieſt prożne/ ále záwſze w rzeczách ſtworzonych nieiáką odmiánę w lepſze ſpráwuie. WujNT 155.

»radzić na dobre, ku dobremu« [szyk zmienny] (3 : 3): LibLeg 11/41; RejRozpr A3; BielKom E6v; Wſzyſcy namędrſzy ludzye tákiemu záwádzą/ Choć mu cżáſem nalepiey y ná dobre rádzą. RejWiz 8v; A przetożem vmyſlił przyłącżyć ią ſobie w towárzyſtwo/ więdząc pewnie iſz oná mnie miáłá rádzić ku dobremu [mihi consiliatrix bonorum] BudBib Sap 8/9; SkarŻyw 443.

»starać się o [czyjeś] dobre« [szyk zmienny] (10): BielKom nlb 5; BibRadz Esth 10/3; ſláchtę miłował y bronił od krzywd y iednał/ y ſtarał ſie o ich dobre BielKron 425v, 237; áby Dworzánin thę białągłowę kthorą ſobie vpodoba/ miał w wielkiey cżći/ y powadze: o dobre o iey/ áby ſie pilniey ſtárał/ niż o ſwe właſne GórnDworz Mm2; RejPos 40, 43; KochPs 188; CzechEp 21, 335.

»uży(wa)ć (a. poży(wa)ć, a. zażyć) dobrego« [szyk zmienny] (13): BierEz L2v, N3; Aby wſſego dobrego/ ná ſwiećie vżyły. Dayże to miły pánie by ſie to ſpełniło KlerWes A2; BielKom D7v; BielKron 80v; GórnDworz Bb6; RejPos 63v; RejZwierc 104v, 144v [2 r.]; SkarŻyw 308; Nie zeydę z świátá: áż hoynie/ dobrego/ Záżywę/ z łáſki Bogá wſzechmocnego. GrabowSet D2v; PaxLiz D4v.

»wyni(ś)ć (a. wychodzić) [komu] na dobre (a. nacz dobrego)« [szyk zmienny] (29): to też niekáżdemu nádobre wynidzie komu ſſczęſćie ná zbyt folguie. RejPs 137; Bo dobremu na dobre wſzytko więc wychodzy RejJóz F7v, A3v marg, K4, K8v, N5; RejKup d7; LubPs I3 marg, K2; RejWiz 84; RejPos 113, 330 marg; Widzę brácie ſtąpaſz pyſzno/ Niewiem być ná dobre wyſzło RejZwierc [238], 50v, 51, 77v, 92v, 98 (10); PaprPan Dd3v, [Hh5]v; KochPs 3; SkarŻyw 162; GórnTroas 58; OrzJan 42; Boże day ći to ná dobre wyſzło. CiekPotr 56.

»życzyć, winszować, żądać, sprz(yj)ać, życzliwy [komu] (czego a. wszego, a. wszystkiego) dobrego; winszować [komu] wszytko dobre« = bene velle alicui Mącz, Modrz; bene cupere Modrz [szyk zmienny] (34 : 10 : 4 : 4 : 1; 1): to czo ſyą od kogo vrodzy ſ przyrodzenya ma myloſzcz ktemu od kogo ſyą rodzy ktorą myloſzczyą ząda dobrego themu kogo mylvye PatKaz I 9, 9, 9v; Yz pan twoy zada panom chrzeſczyanskym y sprzyaye wſzego dobrego LibLeg 11/48v, 11/135v, 172v, 186v, 188; LudWieś B5v; Roſkazał pan Bog wſzelkym obyczaiem wſpomagać bliznego ſwego á ziczić mu wſzego dobrego SeklKat I2v, A2; RejKup bb6v; RejKupSekl a2; nie masz takiego żadnego, kto by nie życzył dobrego Rzeczypospolitej Diar 67; BielKom E2v; GliczKsiąż A2, N8v; GroicPorz mm4; KrowObr A2; RejWiz A4, 90v; RejZwierz kt; BibRadz Deut 23/6, 2.Mach 15/14; Weneccy poſłowie przyiechali/ winſzuiąc mu wſzytko dobre ná tym przełożeńſtwie BielKron 398, 213, 313, 331v [2 r.], 407v, 423v, 465v; Mącz 24b, 63c, 320c, 366b; Prot D2v; RejPos 99, 334v; RejPosWstaw [414]v; HistHel D2; ModrzBaz 1v, 44v, 106, 136; StryjKron 637; Pánu Ianowi Zamoyſkiemu/ Hetmánowi y Kánclerzowi koronnemu etc. Láſki Bożey y wſzego dobrego wiernie y ſzcżyrze życży y winſzuie. CzechEpPOrz *2; WerKaz 303; ArtKanc C13v; ActReg 31; W. M. moiey Mćziwey Pánny powolny y wſzego dobrego życżliwy ſługá Sebáſtyan Grábovviecki. GrabowSet M; OrzJan 57; GrabPospR N2v.

Wyrażenia: »dobre cielesne« (2): ReszHoz 138; Bo tákże bydło dobre ſwoie ćieleſne/ z przyrodzoney ſkłonnośći obmyśla/ y o nie ſię ſtára SkarKazSej 658a.

»co (a. coś, a. coż. a. co(ż)kolwiek) dobrego« [w tym: spodziewać (a. nadziewać) się czego dobrego (7); co(ż) powiedasz (a. powiedacie) dobrego (3)] = aliquid boni (a. bonum), bonum Vulg [szyk 129 : 1] (130): BierEz F2v; Gdy drijakiew daią pić z winem cżłowieku przyrodzenia gorączego/ [...] thedy go więczey mdlą niż czo dobrego vcżynią FalZioł V 69v; BielŻyw 153; GlabGad A4v; Albo z państwa rozlicznego, Co mu może przyść dobrego? BierRozm 15; RejPs 87v, 196v; LibLeg 11/[323]; RejRozpr K3v; RejJóz N7; SeklKat O; RejKup ſ8, ſ8v; Yeſli to wdźyęcznye przyymyeſz/ potka ćye wrychle dáli Bog/ co lepſſego y pożytecznyeyſſego. KromRozm I A2v; MurzHist E4; Yeſt też zgromádzenye nye ná złe/ ále dla czego dobrego ſpołecznego KromRozm III A5v, A6; DiarDop 119; BielKom G6v; LubPs cc2; KrowObr 57 [2 r.]; RejWiz 40, 80v, 114v; Cżekałem cżego dobrego/ álić przypádło wſſyſthko żłe: ocżekawałem ſwiátłośći, á nagle wyſkoczyły ćiemnośći. Leop Iob 30/26, 1.Reg 20/12; LeszczRzecz A6v; RejZwierz 18v, 139v; Ktoż zna co ieſt dobrego człowiekowi zá żywotá po wſzytki czáſy krotkiego żyćia iego BibRadz Eccle 7/1, 3.Reg 22/13, Mich 6/8, Eph 4/28; OrzRozm C4, K2v; BielKron 147, 200, 213, 351, 380v, 392v; Quid narras, Co powiedaſz dobrego. Mącz 241a, 320c, 418d; OrzQuin B, B4v, L2v; Prot C, C4v, D2v; SienLek a4v; RejAp BB7, 37, 46v; GórnDworz H5v, L7, M2, Ee2v, Gg5, L15v; Bo nie mniemay áby co thobie miáło przypáść dobrego s pracey álbo s pilnośći twoiey/ oprocż opátrznośći iego. RejPos 172, 14v marg, 50v, 137v, 138, 156 (12); BielSat L3v; Abowiem wſzytko mu rowno/ wſzytko mu zielono/ á wſzytko mu záiedno czo mu kolwiek od ſzcżęſcia przypádnie/ thák złego iáko dobrego. RejZwierc 144, 41v, 64, 122, 139, 139v (13); BiałKaz L; CzechRozm 80v, 212; PaprPan Hh3; Cżegoż ſię tedy dobrego mamy ſpodźiewáć [Quid igitur boni speranduml]/ ztego rzecży ſobie bárzo przećiwnych vżywánia ábo przywłaſzcżánia? ModrzBaz 72, 48v, 65; SkarŻyw 511; Páni Mádleno łáſkáwa Y Mária Iákobowá [...] Coż mi powiećie dobrego? MWilkHist C2v; CzechEp 365; ReszPrz 92; ReszHoz 141; BielSjem 9, 26; ArtKanc I20v; abiſmi okolo zachowania zon y dziatek naſzich/ co dobrego wradzili PaprUp F; KochWr 40; ZawJeft 46; Calep 66a; GórnTroas 59; GrabowSet B2v, T4; Ale człowiekowi dobrému mężnému/ nádźieią czego dobrégo/ godźi ſie mieczem ſczęśćia ſzukáć OrzJan 43, 21, 58 [2 r.], 129; KołakSzczęśl A3v; RybGęśli Dv; WujNT Hebr 6/9, 11/40; PowodPr 26, 72, 76; SkarKaz 208b; GosłCast 31, 53; PaxLiz B4v, C2; SkarKazSej 693b.

»dawca wszego dobrego« = Bóg [szyk 2 : 1] (3): HistRzym 52; WujJud 55; WSzego dobrégo dawcá/ y ſzáfárzu wiecżny/ Tobie źiemiá ſpalona przez ogień ſłoneczny Modli ſię ddżá KochFr 125.

»dobre docześne« (1): Bo ieſli ſię źle mylić ná wiernym przyiaćielu [...] dáleko po tyśiąc kroć gorzey/ mylić ſię ná tym w ktorym wſzytkę nádźieię pokłádáć mamy/ do dobrego náſzego wiecznego y docześnego. SkarKaz 274b.

»dobre duszne, wieczne« (2 : 1): ReszHoz 138; Tedy ich Bog/ choćby też nie z gniewu ábo pomſty/ tedy z miłosći ku lepſzemu duſznemu ich/ docżeſnemi plagámi náwiedza. PowodPr 27; SkarKaz 274b.

»dobre koronne« (1): Ale gdibychmy ſobie ſpołu á wiernie pomogli/ nie byłoby ták mocnego płotu ktoryby nam zágrodził do porządku á do dobrego Koronnego/ ábychmy go przełomić nie mieli RejZwierc [193]v.

»kościelne dobre« [szyk 2 : 1] (3): Stároſty y vrzędniki Krolewſkie/ ku miłośći Bożey/ y obronie kośćiołá pobudzał/ áby ſię o dobre kośćielne więcey ſnać niſzli ſami páſterze duchowni ſtáráli. SkarŻyw 31, 31, 115.

»krolestwa dobre« [szyk 2 : 1] (3): BielKron 392v; PaprUp F; [Jan Tarnowski] ſie národźił dla dobrégo króleſtwá wáſzégo/ y dla tego obrány ieſt Hetmánem/ áby zdrowia Rzeczypoſpolitéy bronił OrzJan 65.

»dobre ludzkie, człowiecze, człowieka« [szyk 8 : 4] (7 : 4 : 1): RejWiz A5v; Vrodźił ſye dom Iágełłow bráćie miły ku dobremu ludzkiemu OrzRozm Ov; látá precż bieżąc/ biorą s ſobą wiele cżłowiecżego dobrego GórnDworz H5v, Z, Ff8v, Hh3; Pirwſze dobre cżłowyecże małżeńſtwo. RejPos 42 marg, 42; SkarŻyw 189; Bo fundáment pokoiu y dobrego ludzkiego/ ieſt ſpráwiedliwość/ ktorą źiemiá ſtoi SkarKaz 2b, 2a; SkarKazSej 660b.

»nic dobrego« [w tym: nic dobrego się nie dzieje (5)] = nihil boni Vulg (85): Siebie mieniąc nieſzcżeſnego/ Iż nie pożył nic dobrego BierEz L2v, N3; FalZioł V 6, 52; BierRozm 4; ſnadz z Seymu náſſego Nieſlychamy nic dobrego RejRozpr Dv; LudWieś B5v; LibLeg 11/187v; RejKup bb6v; HistAl E5v; Iſciec im iá nic dobrego nieobiecuię ani prorokuię przeſpieczeńſtwa od pomſty bożyi MurzHist H2, H; BielKom D7v, E2v; GliczKsiąż E2, Fv, Q2; LubPs K2; RejWiz 90v, 117v; Dni moie prętſze były niżli ten co zliſty biega: vćiekli á nie oglądáli nic dobrego [fugerunt et non viderunt bonum]. Leop Iob 9/25, 3.Reg 22/8, 18, Prov 14/15; BibRadz Deut 23/6, 3.Reg 22/8, 18; Nieprzyydźiemy (wierz temu) ku niczemu dobremu rychley ku złemu. OrzRozm C4, Bv, C4; do Niemiec nie przeſpiecżno iecháć nikomu/ gdyż tám ieſt wiele ludu roſpuſnego [!] rozmáitich wiár/ [...] ktorzy poſtronnym duchownym nic dobrego nie myſlą BielKron 213, 79v, 80v, 166v, 200, 218 (14); RejAp AA4; A ktho thego nie bacży/ iż bez białychgłow ná ſwieczie nie vżywie cżłowiek nicz dobrego? GórnDworz Bb6, G5; RejPos 6v, 39, 110v, 162; Hoyny. Zá żywotá łákomego/ Gdy vmrze nic mu lepſzego RejZwierc 231v, 24v, 104v, 144v [2 r.], 169, 194 marg, Bbb; HistHel D2; CzechRozm 215, 227; ModrzBaz 44v, 49v, 106; SkarJedn 145, 364; SkarŻyw 262, 263; pewna to/ że nam Pan Bog tákowe zbytki náſze nicżym dobrym wetuie. WerGośc 258; ArtKanc H15v; GórnRozm A2, A2v; KochProp 16; GórnTroas 4; Przetóż zgołá możem ſie niczego dobrégo ſpodźiéwáć OrzJan 70; LatHar 2; Nie mamy nic w tym wieku náſzym nalepſzego/ Iáko brzegu doſtąpić Zeglárſtwá náſzego. KołakCath C5v; KołakSzczęśl A2, B3v, C2; GrabPospR N2v; SkarKazSej 676b, 688a, 695b.

»nieco dobrego« (1): niećiáło/ ále vmyſł podnieś ku Bogu/ myſląc nieco dobrego. SienLek 11v.

»dobre ojczyzny, patryjej« (4 : 1): prowadźże tho/ ná coś wezwány ieſt/ y coś począł/ w imiono Bożé: ſtoſuiąc wſzyſtko pióro ſwé/ ku dobremu Pátryéy ſwéy OrzQuin E; radbych ná to zdrowie ważył/ ábych ná dobre ich y oyczyzny ich pátrzył. SkarKaz )(2v; VotSzl B2; CiekPotr 49; SkarKazSej 667b.

»dobre pospolite, spolne, społeczne« = salus patriae Modrz; bonum publicum JanStat [szyk 28 : 23] (45 : 4 : 2): Elzbiéta krolewna Polſká a potym kſiężna Legnitzká bácżątz/ dlá poſpolitégo dobrégo ij dlá rozmnożeniá piſma polſkiégo/ [...] ten ninieyſſy żywot pana Iezuſow wypiſatz dała. OpecŻyw ktv, ktv; BielŻyw 63, 84, 126; ZapWar 1535 nr 2413; KromRozm III A5v, G2; chocia teraz pospolite dobre Korony tej obmyśliwać będziesz raczył Diar 20, 75; a to wszytko, co ku pospolitemu dobremu obracać miał, ku swemu własnemu pożytkowi obraca DiarDop 107; BVrmiſtrzá z Rádą vrząd ná thym ieſth/ ...] ná Rathuſz ſye ſchodźić/ o poſpolitym dobrym rádźić GroicPorz b3v, g2; GroicPorzRej C4; BielKron 333v; Mącz 61d, 206a; SarnUzn A3; GórnDworz B; RejPos 42v; ModrzBaz 43v; ModrzBazBud ¶5v; A ták/ co z dobrym niechay będzie poſpolitym/ Helená niechay w Troi zoſtánie KochOdpr C2v; SkarŻyw 115; BielSen 11; BielSjem 2; Calep 279a; Phil B2; OrzJan 108; SarnStat 84, 171; Kázdy z nich ſczodrze trzos ſwoy náſypował, O ſpolnym dobrym ſwey głowy nie pſował. KlonKr A2; PowodPr 10 marg, 72, 79; SkarKaz )(2v, )(3v, 609b, 610a; CiekPotr B4v; Kto ſię ná táką miłość ku poſpolitemu dobremu nie zdumieie? SkarKazSej 669a; Oſłábienie też máieſtatu krolewſkiego y mocy iego ná dobre poſpolite/ ſzkodliwie bárzo pochodźi SkarKazSej 693b, 657a, 663a, b, 665a, 674b (11).

»dobre Rzeczypospolitej« = salus rei publicae Modrz; bonum publicum JanStat (45): ComCrac 11v; my chuć i wiarę swą ile jeno nawięcej na nas należeć będzie, uprzjmie [!] WKM ofiarujemy ku dobremu Rzeczyposolitej a sławie WKM naszego Miłościwego Pana. Diar 22; nam nie o własne to lekkie opatrzenie idzie, jeno o dobre RP Diar 37, 36, 65 [2 r.], 76 [2 r.], 78, 90 (13); DiarDop 113; czáſem piſzemy to/ co ku dobremu Rzeczypoſpolitey náſzey drugdy być rozumiemy OrzRozm P4v, Q4; OrzQuin Hv; Prot D3v; RejZwierc 145; gdyż to rozumiem o káżdym że dla dobrego Rzeczypoſpolitey tho cżyni/ thákze y pożythkow Pańſtwá Koronnego/ nic prace ſwey nie żáłuiąc MycPrz II B; ModrzBaz [16]; SkarJedn A7; A ia z chęćią rad/ zacny Krolewicże Cokolwiek będzie ſpráwiedliwość nioſłá/ I dobre Rzecżypoſpolitey náſzey. KochOdpr A4; SkarŻyw 508; ActReg 31, 57, 135, 170; OrzJan 51, 130; [Senator] ſie y opponowáć winien przy Práwie/ y dobrem Rzeczypoſpolitéy. SarnStat 230, 47, 283, 392, 402, 989 (11); PowodPr 26 marg; z ſwemi złemi chćiwośćiámi/ á nie z powinnym ku dobremu Rzeczypoſpolitey ſercem/ do tego vrzędu przyſtępuią. SkarKazSej 694a, 667b.

Szeregi: »dobre i błogosławieństwo« (2): RejPos 344v; iuż dobre ich/ y błogoſłáwieńſtwo/ y koniec odkupienia ich przyſtępuie. SkarKaz 6a.

»dobre i (a) pociecha« [szyk 4 : 1] (5): RejPos 269, 331; RejZwierc 174; MycPrz II A; Oſuſz ocży me/ á fráſunki wſzelkie Obroć ná dobre/ y poćiechy wielkie. GrabowSet D2v.

»pokoj, (i) dobre« [szyk 4 : 1] (5): BibRadz Deut 23/6; MycPrz I [D]; czás ná prożnych ſłowách trácą/ á ćicho targi y zmowy czyniąc/ ná dobre poſpolite y pokoy domowy nie pámiętáią. SkarKazSej 694b, 678a, 697b.

»potrzeba i lepsze« (1): káżdy członek ná ſwym myeyſcu/ [...] ſwego właſnego powinowátſtwá ſtrzeże/ nye tylko ku ſwey właſney/ ále wſſech inych członkow y wſſyſtkyego ćyáłá potrzebye y lepſſemu KromRozm III E7.

»dobre, (a, i) pożytek« (3): OrzQuin C3; Bo wiedźieli/ że im ſtąd wiele dobrego y wiele pożytkow przychodźi. WujJud 239; SarnStat 1002.

»dobre i spokojne« (3): ActReg 135; Słuſzna też y to rzecż ieſt/ áby część tego dobrodzieyſtwá/ ktorego od mátki ſwey Rzeczypoſp: hoynie záżywáią/ oney vdzieláli: ku iey zátrzymániu/ y ku ſwemu y nas wſzech/ zá błogoſłáwieńſtwem Bożym/ dobremu y ſpokoynemu. VotSzl Dv; SkarKazSej 657a.

»dobre i szczęście« [szyk 3 : 2] (5): RejWiz 60, 186v; Niech to ná dobre y ná ſzcżęśćie tobie y domowi twemu [Quod bonum faustumque sit tibi domuique]/ O Ceſárzu Auguśćie będźie ModrzBaz 25; KołakSzczęśl A3v; Pan Bog ludowi Izráelſkiemu ſłużbę ſwoię płáćił docżeſnym dobrem y ſzcżeśćiem PowodPr 26.

»dobre, (i, a) uczciwe (a. poczciwe)« (7): MetrKor 38/287, 501; oſtátni kres doſkonáłego dworzániná ten ieſt/ áby on wiodąc páná ku dobremu/ á pocżćiwemu/ zoſtał w tey mierze v niego ochmiſthrzem. GórnDworz Kk4v, Gg5, Gg7; Byle to było z dobrym y vczciwym twoim. CiekPotr 47, 49.

»dobre i (a) użyteczne (a. pożyteczne)« (9): MetrKor 40/174; KromRozm I A2v, L2v; OrzQuin B; GórnDworz Ll5v; WierKróc A3; SarnStat 392, 402; Mniemam, że dla dobrego y pożytecznego Domu iego, tę pracę y kłopoty podiął. CiekPotr 83.

»zbawienie i dobre« [szyk 2 : 1] (3): miłośćiwy Pan ſpráwiwſzy tu wſzytko zbáwienie náſze/ y wſzytko dobre náſze/ iż iuż idzie do Oycá RejPos 130v, 274v, 309v.

»(a(l)bo, ani) złe, (a, a(l)bo, ani, i itp.) dobre« [szyk 60 : 30] (99): Lepſza trochá dobrego/ niż wiele złego. BierEz K4v; A Gdyby kto Iaſkolę rozdarł na zchodzie pirwſzego kxiężycza po wylężeniu/ thedy w nim naydzie dwa kamyki, Ieden ku dobremu á drugi ku złemu iako na cżary. FalZioł IV 24d; GlabGad K7v, M, O6; RejPs 196v, 221v; LibLeg 11/187v; RejKup ſ8v; BielKom G5; LubPs aa4v; Bo co ieſt wdzyęcżnieyſzego gdy towárzyſz wdzyęcżny/ [...] Iuż wſzytko złe y dobre ſpołu s tobą nieſie RejWiz 58, A6v; Obácz tho dziś/ żem przed oblicznośćią twą przełożył Zywot y dobre: y záś ná przećiw temu Smierć y złe [Gonsidera quod hodie proposuerim in conspectu tuo vitam et bonum, et e contrario mortem et malum] Leop Deut 30/15 [przekład tego samego tekstu BudBib], Deut 30 arg, 3.Reg 22/18, Eccli 13/31, Ier 44/27; BibRadz I *7, 3.Reg 22/8, 18, Ier 21/10, Eccli 39/5; OrzRozm C4, F2; BielKron 16v, 45; Mącz 65a, 104c, 320c; RejAp BB7, 37, 46v, 61, 180; Lecż ia niewiem ku dobremuli to/ cży ku złemu/ iż my Polacy/ niemamy ſwego właſnego vbioru GórnDworz L6v, Y, Gg5; RejPos 39, 40 [2 r.], 42, 42v, 46 (29); BiałKat 28v [2 r.]; RejZwierc 2, 5v, 7, 41v, 76v (9); Rycyrſkie złe y dobre dla pámięći ſwoich álbo potomkow ich piſali BielSpr 28v; BudBib Deut 30/15, Ier 44/27; KochOdpr B2; nie ku złemu tá wielkość Wolności ſłuży/ ále ku dobremu GórnRozm B3, B3; Calep 66a; GórnTroas 29; OrzJan 78; LatHar 149; Tenże wyznawa/ że od niey wziął wiele dobrego/ y od wiela złego przez nię wybáwion był WujNT 398, 23.

»złość a dobre« (1): Zá grzeſznymi chodzi złosć/ á ſpráwiedliwym nágrodzi (Bog) dobrem. BudBib Prov 13/21.

6. W tekstach lub użyciach prawniczych na oznaczenie pochodzenia z wyższych stanów oraz wiarygodności osób i prawowitego urodzenia; bonus Mącz, JanStat; liber Mącz; legitimus, probus JanStat; verus Modrz (75): Też rzecżon Patricius to ieſt, poſpolitego dobrego oycza ſyn BielŻyw 168; hy przisſi domnye czterzey naprzoth dobrzi ktorzi naprzoth przysiągli prawdą visnacz ZapWar 1537 nr 2494; LibMal 1544/90v; GliczKsiąż Bv, F3v, K6v; [ma być] ták dobry y w teyże potćiwoſći iáko pierwey był przed powołánim. GroicPorz o2; OrzList e4v; Zaden dobry nie ma być poiman áliżby był práwem zwyćiężon ále kto ieſt trzy kroć popiſan w regeſtr złodzyeyſki/ ten nie ieſt dobry UstPraw I4, Bv, D3 [2 r.], I3; RejZwierz 30; OrzQuin Q2; Si modo liberis parentibus est oriundus, Ieſli tilko od dobrych á świebodnych rodźiców pochoci [!]. Mącz 268d, 242a; dobrej krwie mężom to nieprzyſtoi/ żeby miedzy zbroine nieprzyiaciele bez broniey/ [...] przyść mieli GórnDworz Z4v; PaprPan Aav, Bb4v; ModrzBaz 61; temu ſądowi Duchownému należy dowiedźieć ſie y ſądźić/ któré dźieći dobrégo łożá ſą álbo nié [quaerere et iudicare de legitimi vel illegittimi tori liberis seu natalibus JanStat 237]. SarnStat 214, 643; KlonWor 62.

W przeciwstawieniu: »dobry ... niewolny« (1): Bo czeſcz moia ſlawa twoia Vzyła tu niepokoia Aby od kogo dobrego Lecz od ſlugi niewolnego RejJóz G7v.

W charakterystycznych połączeniach: [kto] (z) dobrego domu (2), gniazda (2), łoża (2), rodu, ojca, rodzicow (2), urodzenia (2); dobrej krwie mąż; dobry (-a, -e) szlachcic (2), szlachta (2), ziemiaństwo.

Wyrażenia: »człowiek dobry« [szyk 5 : 4] (9): MetrKor 38/321, 46/175; y poſlalem ten wipis v. k. m. przes czlowieka dobrego a ſluzebnyka mego naymie myesyech woyewodę. LibLeg 11/19, 10/61, 61v, 11/20v, 84v, 91 v; Compromissum, Dicitur potestas decidendi controversiam aliquam data arbitro a litigatoribus – Przipuſzczenie, ſprawij ze dwu ſtron, na rozſsądek debrego [!] człowieka, pod przepądkiem ząkładu tego ktoribij na decreczie nieprzeſtał. Calep 229b.

»dobry mąż« = rozjemca; bonus homo JanStat (2): A gdźieby ſie około miotánia Lóſów o gránice niemogli oni dobrzy mężowie wybráni zgodźić/ tedy niech lóſy z oboiéy ſtrony będą miotáné SarnStat 1072 [idem] 1264.

»dobrzy ludzie« [szyk 28 : 9] (37): zaprzisiągą thich dobrich ludzi visnavam hy opoviedam ysch then zid do viothl spraviedlivie ysch schin iego then loy kupil ZapWar 1537 nr 2494, 1505 nr 2011, 1528 nr 2458; LibLeg 6/115v, 11/18v, 20v, 21, 60v; woythek parobek the wſſithky zlodzieye donyey wdom wprawyel ſlubuyącz zanye yſz ſſą lyudzie dobrzy LibMal 1554/186, 1545/103v; áby mu koń był przyſądzon ku przedániu/ pod świádomem dobrych Ludźi ná tym ſye znáiących GroicPorz eev, b3, r; há chłopie/ á więcbyś też thy chciał/ dwie ocży mieć w głowie/ iáko ma ſláchthá/ y ini dobrzy ludzie. GórnDworz R8; ZapKościer 1582/29, 31v, 35, 35v, 37 (19); tedy ſam Káſztelan do bliſkiéy wśi ſługi ſwé/ álbo którékolwiek ſzláchćice dobré ludźi [probos nobiles JanStat 714] poſłáć ma SarnStat 302, 573, 701, 707.

Szeregi: »uczciwy, (a) dobry« [szyk 5 : 1] (6): Gdzie przitym Beli vcziwy a dobrzi Ludzę wyari godni ZapKościer 1584/51, 1582/29, 35, 1584/43v, 1588/79v, 1590/47.

»dobry, (a) wiary godny (a. godny wiary)« (10): kthory ma przyſzyągacz Thedy ma posthawycz cztherech dobrych lvdzy a godnych vyary LibLeg 6/115v; Gdze przitym zapiſzyę byel slachetny pán czeſzimyer dawyt wyelgo potleſky y wyele ynnych dobrich ludzi wyarigodnych ZapKościer 1586/65, 1582/31v, 1583/37, 1584/45, 51 [2 r.], 1585/53v, 61, 1587/71v.

»dobry i zacny« (1): Bo ci tam wiedzieli dobre i zacne vrodzenie tich dziatek wlaſnego Krola ſwego PaprUp C3v.

7. W funkcji rzeczownika: majątek, bogactwo (22): ListRzeź w. 14; BierEz I3v; ábowiem y możni krolowie vćiekáć muſſą przed ſtrachem twoiem á co iem byli nawiernieyſſy rozdrápáią obfituiące dobre ich. RejPs 98; Bog [...] przikazuie abyſmy naſſym dobrym wſpomagali blizniego potrzebuiącego. SeklKat Lv; KromRozm II p3; Nie cżyń koſztu więtſzego niż dochody znoſzą/ Boć potym twoie dobre dłużnicy roznoſzą. BielKom C5; RejWiz 127; tymże ſwym właſnym dobrem á nakłádem moim vcżyniłem rzecż tákową BibRadz I *2; BielKron 13, 181v, 366v, 402; RejPos 190v; BielSat D4; HistLan E2; ZapKościer 1585/61; BielRozm 31; W ſztukiby mię [wichrowie morscy] nędznego byli rozſzárpáli, Y roznieśli ſzkárádźie, ze wſzyſtkim mym dobrem. CiekPotr 63; SkarKazSej 700b.
Wyrażenia: »doczesne dobre« (1): iż cie [Pan Bóg] ſzáfárzem á włodárzem przekłádáć racży nád thym docżeſnym vżycżonym dobrem twoim od niego. RejPos 265.

»dobre pospolite« (1): áby Krol Pan náſz miłośćiwy/ y Arcybiſkup z Biſkupy ſwemi/ dobrym poſpolitem Swieckiem y Duchownem ták ſzáfowáli OrzRozm P.

»społeczne dobre« (1): Pátrzayże dáley/ iácy byli ſzáfárze [...] y iáko ſzáfowáli onemi ofiárámi y onym ſpołecżnym dobrem koſciołá s. RejPos 23v.

8. Znaczny, obfity, duży; bonus Cn (144): FalZioł I 57a, 125d, V 18d; dla nabycia lepſzey moci y trwałego przirodzenia [...] lepſzy [chleb] ieſt rżany GlabGad G6, E7v, G3, G4; LibLeg 8/133v; SeklWyzn f2; A gdy przez Formozá Arnolf był pomázan ná Ceſárſtwo/ miał dobrą ſwobodę Formoz ná wſzytki ſtrony. BielKron 173; wſzytcy ſzli ſpołu z Niemcy do Węgier iáko do lepſzey żywnośći źiemie BielKron 337, 159, 164v, 170v, 231v, 266v (32); KochSat C2; Scripsit se in Graecis literis magnum processum habere, Piſałmi że dobry poſtęp ma w náuce Greckiego yęzyká Mącz 44d, 27c, 37c, 236c, 238b; SienLek 166; BiałKat 341; BielSat C; [szpiegowie] maią wſzyſtkę ſpráwę nieprzyiaćielſką obácżyć á powiedzieć dla lepſzey oſtrożnośći. BielSpr 68v, 54, 60; Potym day kłáść chróſt: á nalepſzy ieſt Soſnowy/ Iodłowy/ Brzozowy/ miąſzſzy iáko dobra żérdź Strum H2v, H2v, L4v; PaprPan Kv, Ff3, X4; Oczko 9v; KochPs 107, 160; mam ieſzcże ſám dobry á pełny dzban dobrey gorzałki WerGośc 230; PudłFr 75; BielRozm 15; GórnRozm B3v; Calep 490b; Piw doględáć áby dobre wárzono/ z tego ſłody ſpore/ wymiar lepszy GostGosp 140; SkarKaz )(3, 353b; SkarKazSej 669b.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a) cena, chuć (chęć) (7), moc (4), siła (5), (u)rodzaj (21); ziemia dobrej żywności (7).

Zwrot: »dać [komu] pamiętne dobre« = mocno ukarać (1): ktory nie poſłucha/ [...] ták ſie z nim obchodźić/ iáko w ſzkole z żaki Bákálarz: to ieſt/ dáć mu chłoſtę/ y pámiętne dobre. GostGosp 44.
Wyrażenia: »dobra część« [szyk 8 : 3] (11): Biſkup Augſpurſki/ y inni Grábowie/ Opáći/ dobrą cżęść trzymáią tey źiemie/ okrom ſláchty y miaſt drugich Ceſárſkich. BielKron 286, 230v, 268, 284, 291v, 293v; ReszHoz 136; dąb ſtary [...] Padł/ y dobrą część láſu ſtárł ná wſzytkié ſtrony. KochPam 81; WysKaz 31; CzahTr F3v, G3.

»miasto dobre« [szyk 9 : 1] (10): Miaſtá lepſze tego kſięſtwá ſą Tubingá á Stuthgárdia. BielKron 287v, 197v, 264v, 281v, 287v, 448v (9); KlonWor 45.

Szereg: »hojny i dobry« (1): iáko na buyney á ták nierychło ſpráwioney ziemi/ hoyne pożytki y dobre żniwo zbierał. SkarŻyw [236].
a. Sowicie odmierzony (50):
α. O czasie (9): A tak chwilę dobrą ſtál nagi/ aliż ſuknia [!] iego przynieſiono OpecŻyw 135; warz to drzewko zbobrowym ſtroiem/ z opichem/ s ſzałwiją/ w ſłoney wodzie z godzinę dobrą FalZioł I 17a, V 20a, 65v, 68v, 77; LibMal 1546/122v; HistHel C; ActReg 86.

W charakterystycznych połączeniach: dobra chwila (7), godzina.

β. O długości i odległości (10): FalZioł I 146d, IV 43c; Rośćie tedy to źiółko ná dobrą piądź wzgórę SienLek Yyyv; GórnDworz S5v; thák długie końce máią być iáko ná dobrym palcu. BielSpr 74v; Stawek ná dobré Stáiánié wſzérz y wzdłuż Strum P2, G4v; Od ś. Piotrá ſzli z tymże porządkiem do ś. Páwłá dobre pułmile náſze Polſkie ReszList 160; WujNT 395 marg.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) łokieć, mila, pułmile (2); na dobry( -ą, -e) piądź (3), sążeń, stajanie; na dobrym palcu.

W przen (1): Tuby trzebá dobrim łokciem/ Cnotę mierzyć RejZwierc [238].
γ. O objętości (30): Pięć żołtkow iaiecżnych z trzema dobremi łyſzkoma wina wypić pomaga krwawą biegunkę maiączym. FalZioł IV 20b; Wezmi Ruty Szańty, Bożegodrzewka/ bylicze, każdego z nich po garſci dobrey FalZioł V 26v; maſz wziąć ſiedḿ ziarn białego kadzidła/ Ruty ſuchey ſzcżypiot dobri FalZioł V 42v, I 151d, II 23v, V 28v, 39, 81 (23); włoż w ſerwatkę miodu czyſtego y ſoli kęs/ á tego dobry trunek zágrzawſzy wypiy SienLek 39, 17; RejPos 170; Dawayćie/ á będźie wam dano. miárę dobrą y nátłoczoną y potrzęśioną y opływáiącą dádzą ná łono wáſze [mensuram bonam et confertam et coagitatam et supereffluentem]. WujNT Luc 6/38, s. 213; SkarKaz 279a [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a) garść (5), łyżka (4), miara (5), szczypiot, trunek (11).

δ. O wadze (1):
W przen: Bo cnotę tám z rozumem/ dobrym funtem mierzą RejZwierz 51v.
9. W funkcji przydawki nie wprowadzającej żadnego znaczenia; bonus Mącz, Vulg (97): A gdzie idzieſz dobra głowo/ Vmieſzli rzecż mądre ſłowo BierEz D3; Hey hey ty dobry mężu/ poſtoy mało żnami Widzę iżes ż daleka. z ſwoiemi kupiami RejJóz B, E2v, G; RejKup d4v, d7v, d8v, H, n3; Mnichu/ mnichu. (‒) Ozwę mu ſye/ wſſák mye nie zye. A mnye wołaſz dobry pánye? KromRozm I A3; Ten dobry cżłek gdzyeś to był ná dobrey bieſiedzye RejWiz 132, 59, 156v, 173v, 187v; Skądeś do nas przyſzedł dobry młodzieńcże [bone iuvenis]? Leop Tob 5/6, Iudith 12/12; RejFig Aa4v, Bbv; To ſie iuż ciągń iáko Lis/ myły dobry Pánie/ Poki worká/ kożuſzká/ y koniká sſtánie. RejZwierz 102, 107v; Mącz 100d; OrzQuin C4; Prot B4v; kiedy dobra páni cżegoś ták wiele ná twarz nákłádzie/ ſie zda iákoby byłá w máſzkárze GórnDworz Gv, D6v, I7v [2 r.], M8, O4, P6 [2 r.] (20); Gośćiu dobry iáko ſie tu tobie podoba? HistRzym 52v, 17v, 63v, 86; RejZwierc 181; HistHel B2; PaprPan F3v, M3v, P3; ModrzBaz 48v, 57v; KochOdpr D; SkarŻyw 311, 413, 546; Przeto śiądź zá ſtół/ móy dobry ſąśiedźie/ Boś dawno bywał przy tákiéy bieśiedźie KochFr 8, 14, 15 [2 r.], 33, 49, 84, 101, 120; KochDz 108; WyprPl A4v.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a) człek (3), mąż (7), pan (35), pani (8), żona [= kobieta] (2); miły dobry (5), mój dobry (6), nasz dobry.

Zestawienia w funkcji pozdrowień: »dobry dzień« = salve Mącz (10): Ale tu ieſt y pani/ dobry dzień goſpodze RejJóz D7, I8; Salve, Dobry dzień/ Pomagabóg/ álbo/ moyá służká/ yáko dworzanie vżywáyą. Mącz 87a; po dániu dobrego dniá ieden drugiemu/ pocżął pytáć ten czo pozniey przyſzedł GórnDworz T4, N2v; RejZwierc 151, 227v, 234, 234v; Ten mu śniadánie nośi/ Dobry dźień powiáda KlonWor 62.

»dobra noc« [w tym: dobrą noc dać (3), słyszeć (1)] (14): A zatym pánie dobra noc Radz o ſobie co będzieſz moc RejRozpr Kv, K2; Idąć ſpać maią dać dobrą noc ſwoym ſtarſzym SeklKat C4; RejKup n5v; KromRozm I P3; RejWiz 27, 32v; OrzQuin Aa5; Iuż teraz więcey mowić niechcę: bo ſie iuż ſpozniło/ y noc ſie przybliża: á ták iuż dobra noc: iutroć ſie záś da Pan Bog ſtáwię. CzechRozm 40; WisznTr 21; KochPieś 25; A ia zátym wam wſzyſtkim/ iuż dobranoc/ rzekę. ZawJeft 44; Dobra noc/ iuż zoſtańćie/ nietrudząc ſie więcéy. WyprPl C4; CiekPotr 4.

»dobry wieczor« (3): RejZwierc 236; Tomaſz przyſzedſzy do vcżniow. (‒) Dobry wiecżor bráćiſzkowie Społecżni Apoſtołowie. Słycháliśćie co nowego? MWilkHist L2; PaxLiz B4v.

10. W połączeniach z wyrazami typu: mniemanie, pamięć, sąd, oznaczających dodatnią opinię o kimś lub czyjąś chlubną sławę; bonus Vulg, Modrz, JanStat (330): Gdyćby kto cżego pożycżył/ Pátrz by mu to ná cżás wroćił: Chceſzli być potym wierzono Dobry ſąd o tobie miano BierEz G; BielKom B3; Minus curat famam quam pecuniam, Więtſzą w niego powagę máyą pieniądze niż vczćywość á dobre słowo. Mącz 117b, 111a; GórnDworz D, Y7; BielSpr 26; zato odnas dobrei wzmianki áni od potumſtwa naſzego miec niebeda PaprUp K4v; pátrz/ áby twé ſpráwy w domu ſye toczyły Porządnie: á dobrą cześć v ludźi mnożyły ZawJeft 21; ActReg 105.

W formule przysięgi [dobra wiara] (6): a wthym zawyaſku slyvbuya szobye nycz napomocz nyebracz [...] acz tho wſythko bądzye przeczywko thczy mey y dobrey wyerze MetrKor 37/2; Ia N. de s. slyvbuya szwą czeſzcz, a ſzwa dobra wyarą ze ſſya mam ſthawycz oſzobą ſzwą, Nayaſznyeyſzemu xyązączyv a panu panu sigmunthowy MetrKor 37/2v, 37/2, 2v, 3v, 4.

W charakterystycznych połączeniach: dobry(-a, -e) cześć, dzierżenie, opinia, sąd, wspominanie, wzmianka.

Wyrażenia: »imię, miono dobre« = bonum nomen Vulg [szyk 5 : 4] (8 : 1): Dobrego żywotá ieſt licżbá (niewielka) dni: ále dobre imię zoſtánie ná wieki. Leop Eccli 41/16, Prov 22/1, Eccli 41/15; BielKron 80v; A w hiſtoriach záſię ſwieckich ábo pogáńſk ich [!] wielu ſławá y dobre imię áż podziśdzyeń z wielką pochwałą ſłynie RejPosWstaw [414]v; CzechRozm 231; Eudoxia ‒ Dobra sława, dobre miono. Calep 376a; GosłCast 12; PaxLiz C.

»dobre mni(e)manie« = existimatio Calep, Modrz [szyk 34 : 7] (41): Diar 76; IchM to, co najwięcej ludzie sobie zachować zwykli, dobre mniemanie i miłość ludzką, to IchM sobie tak lekce ważą DiarDop 101; GliczKsiąż B8; BibRadz Matth 6/2; Mącz 152c; LeovPrzep b; GórnDworz D4 [2 r.], D5, I4v, M, Mv (13); dobre mniemánie wſzem o ſobie ſpráwił. HistLan E3; KuczbKat 60, 325; RejZwierc 4v, 37v; Mamy tedy wſtydowi folgowáć/ mnimánie dobre o ſobie cżynić [existimationi consulendum]/ ocżu y rozſądkow ludzkich wſtydáć ſię. ModrzBaz 51, 39v, 40, 60v, 62, 62v (13); ReszHoz 131; Existimatio – Dobremniemanię, sława, zawołanię. Calep 389b; PaxLiz E; SkarKazSej 670b.

»dobra pamięć« [w tym: [kto] dobrej pamięci (11)] = bona memoria JanStat (12): ZapWar 1513 nr 2063; OpecŻywPrzedm C3; Zołtarz Dawida proroka przez Miſtrza Valentego dobrey pamięći z Poznania/ [...] na rzecz naſzę polską wyłożony WróbŻołtGlab A2, A2 [2 r.]; LibLeg 11/138v; KrowObr 31 [2 r.]; Bo kto ſie zle záchowa/ złą też ſławę miewa/ A kto dobrze dobrą też záwżdy pámięć miewa. RejZwierz 38v; LeovPrzep b; BudBib B; ſłuſzny zwyczay który był chowan zá czáſu dobréy pámięći Witowdá [bonae memoriae Witowdi JanStat 855] wielkiégo Kśiążęciá Litewſkiégo [niech będzie chowan] SarnStat 1078.

»dobra powieść [= opinia]« = aestimatio, existimatio, fama, celebritas famae, gloria, honor Mącz (28): przyiáciele [...] iedni drugięm czynią/ i dać gárdł ſwoich o dobrą powieść przyiacioł ſwych nié lituią MurzHist G2v; Leop Prov 22 arg; áby to mieyſce w kthorym ſie vrodził á wychował dobrą powieśćią wyſtháwił álbo podpárł/ zwłaſzcżá piſząc Rycerſkie dzieie zacnieyſze BielKron 334, 204; Ferro contumeliam arcere, Ręką á mieczem o dobrą powieść/ á sławę ſwą czinić. Mącz 14c; Habere iudicia et testimonia multa populi, Mieć wielmi dobrą powieść v poſpolitego człowieká. Mącz 176c; Proscindere conviciis, Rzućić ſie komu na dobrą powieść/ nie zoſtáwić czći ná kim zá pieniądz. Mącz 372b, 6a, 37c, 46a, 68a, 102d (24).

»dobra sława« = fama Mącz, Modrz; bona fama Vulg, JanStat; gloria Mącz; bona existimatio JanStat [szyk 147 : 39] (186): Lew ſie niegdy polepſzyć chćiał/ By dobrą ſławę otrzymał BierEz R3; BielŻyw 50; GlabGad A3; SeklWyzn 3v [5 r.]; RejJóz Q4; grzeſſą wſſyſci ktorzy [...] ſławę dobrą kradną bliznemu SeklKat L3; MurzHist M4v; MurzNT 61; GliczKsiąż H6v, P7 marg; GroicPorz b3, ee3v; RejWiz 15, 19v, 22v, 43v; Leop 2.Cor 6/8; Gdyby człowiek dobrey ſławy był oſkárżon o iáki gwałt/ tedy powod ma ſtáwić ſzeſć świádkow UstPraw Bv, H2v, I3; CZarnkowſkich to ſławny dom/ záwżdy w Polſzcże bywał W ſzcżęſciu á w dobrey ſławie/ vſtáwicżnie płiwał. RejZwierz 60, A3, 5, 13v [2 r.], 61, 70, 124, 124v; brácia/ kthorekolwiek rzecży ſą prawdźiwe/ [...] kthorekolwiek dobrey ſławy/ ieſli ktora cnotá/ y ieſli ktora chwáła/ o tych myſlćie. BibRadz Philipp 4/8; then Ceſarz [Karzeł] miał ſławę dobrą od potomnych ludzi. BielKron 186v, 54, 65v, 146, 203v, 343v, 403; KwiatKsiąż Av, G2, G2v; Benedicere alicui, Dobrą sławę komu dáwáć/ to yeſt/ chwalić Mącz 87a, 19d, 24b, 172a, 213c, 378a (9); Prot A3, C4; RejAp 11; co może być gániebnieyſzego/ iáko kłamliwą gębą złupić pocżćiwą białągłowę z dobrej ſławy GórnDworz Aa4, D5, M6, T8; BielSat H; RejZwierc 14, 21v, 30, 36v, 104 (11); BielSpr b2, 36v, 43v, 66, 71v; WujJud Mm4v, Nn3; ſławę s tego/ Dobrą potym otrzymał/ iż był bogoboyny HistHel B3; BiałKaz M2v; CzechRozm A8v, 227, 227v, 231, 247; Wierz mi że náſz Polánoś ná to pięknie godzi/ Iáko go w dobrey ſławie żaden nie pochodzi. PaprPan I; Y dziś to ći Czołowſcy s ſiebie pokázuią/ Sławę dobrą miłuiąc zdrowia nie lituią. PaprPan L3v; Z dawná tu Lánckoruńſcy w dobrey ſławie brodzą PaprPan X; [Ziemowit] Męſtwá y dobrey ſławy Polakom przymnażał. PaprPan Dd3, D3v, E3, G3, H4, I4 (28); Są niektorzi/ co nic nieumieią iedno dobrey sławy á dobrego mnimánia [fama et existimatione] ludźiam vwłácżáć ModrzBaz 13, 85v; ModrzBazBud ¶5v; KochOdpr Bv; dla bliżniego dobrą sławę/ á dla Bogá dobre ſumnienie/ záchowáć mamy SkarŻyw 108, 460; StryjKron A3v; KlonŻal C3v; WerGośc 224; KochPieś 17, 28, 51; WSzytki rzeczy/ któré ſą/ zginąć pewnie muſzą/ Lecz ſławy dobréy wieki nie náruſzą. PudłFr 10; GórnRozm G2, I3; ActReg 41; Calep 376a; GostGosp 2 [2 r.]; GórnTroas 60; KRóm dobréy ſławy/ która z cnoty rośćie/ Nie pośiadł człowiek nic trwáłégo prośćie. KochFrag 30, 49 [2 r.]; WujNT 2.Cor 6/8, Philipp 4/8; iż żaden ſzláchćic iman bydź nie ma/ będąc dobréy ſławy/ iedno któryby był piérwéy práwem zwyćiężón [qui bonae esset famae JanStat 622]. SarnStat 703; może bydź świádkiem/ Szláchćic [...] tylko ma bydź dobréy ſławy/ á w poczćiwośći ſwéy nie podeyźrzány. SarnStat 1159, 141, 269, 328, 506, 555 (27); GrabPospR K2; KlonKr A2v; ná on czás y v ludźi dobrym był/ y ſławę miał v wſzytkich o ſobie dobrą. SkarKaz 610b; CiekPotr 18; nic nie ſzkodźił poććiwemu memu y dobrey ſłáwie mey CzahTr A2v; Ná táiemnego nieprzyiaćielá ſwego ktory krádnąc go nádobrey ſławie pokątnie go ſzcżypał. CzahTr I4v, B4v, G2v [2 r.], H3, I2, I4v (13); SkarKazSej 701b; Kochay ſię w dobrey ſławie/ záchoway ią w cále. KlonWor 41; PudłDydo B2v.

»dobre świadectwo« = bonum testimonium Vulg, Modrz, JanStat [szyk 10 : 3] (13): GliczKsiąż D4v; SarnUzn D6; RejPos 22, 23, 23v, 124; Páweł też chce/ áby Biſkup miał dobre świádectwo/ y od onych ktorzi znim niedźierżą ModrzBaz 59; Calep 357a; WujNT 6/3, 16/2, 1.Tim 3/7, s. 831; My Król przerzeczony/ dwu Komendorów/ mężów dobrégo świádectwá [viros boni testimonii JanStat 852] y ſummnienia/ ná święto Swiąteczné/ y tákże Miſtrz y Zakon dwu Woiewód [...] niech obierą [!] SarnStat 1076.

»[kto] dobrej wiary« [w tym: dobrej i całej (2)] (3): Gravis testis, Dobrey wiary ſwiádek. Mącz 149b; będźie powinien miánowáć ośmnaśćie świádków/ ſzláchćiców ośiádłych: mężów dobréy y cáłéy wiáry y ſławy [bonae integraeque fidei et famae viros JanStat 508] SarnStat 327 [idem] 767.

»dobre zachowanie« [szyk 2 : 1] (3): Bene audire, Dobre záchowánie á sławę mieć miedzi ludźmi. Mącz 19d; RejZwierc 55; Sługi y poddánego cnotliwego vrząd/ życżyć Pánu ſławy/ záchowánia dobrego/ pożytku bez grzechu. GostGosp 40.

»dobre zawołanie« [szyk 2 : 2] (4): Záprawdę nie ma też zápámyętáć náucżycyelá thego ktory mu ſyná vcży rzecży tych s kthorych ocyec ſam może potym powſtáć/ á záwołánye dobre myeć GliczKsiąż M6v, C, Lv, N3v.

Szeregi: »dobry i błogosławiony« (1): á pámiątká ich [proroków] niechay będzie dobra y błogoſłáwiona [sit memoria in benedictionibus]/ bo káżdy z nich ćieſzył Iakobá BudBib Eccli 49/12.

»dobry a chwalny« (1): Famae celebritas, Dobra a chwalna powieść o kiém. Mącz 46a.

»dobry i nienaganiony« (2): liſt/ który zá podeyźrzány ieſt mian/ będźie dowiedźión [...] dwu świadków ſzláchćiców ośiádłych dobréy y nie nágánionéy ſławy [bonae et non inculpatae famae JanStat 509] ćieleſną przyśięgą. SarnStat 328, 767.

»dobry i poczciwy« (1): [mąż zdradliwy] mą dobrą ſławę tárga y pocżćiwą/ Wymywáiąc páſzcżekę mną/ ſwą nieprawdźiwą. CzahTr I4v.

»(i) dobry, (i, a, a(l)bo) zły« [szyk 4; 4] (8): RejZwierz 38v; Mącz 152c; śiłá do chęći/ ábo niechęći náſzey/ dobra/ ábo zła/ tám tego ſławá iemu v nas poſłuży GórnDworz D5, Mv, M5v, Bb6v; ſławá y zła y dobra ieſth bárzo głośny dzwon/ á brzmi ná wſzytki ſtrony ſzyroko. RejZwierc 36v, 268.

α. W funkcji rzeczownika (16):
Zwrot: »pisać, mowić, trzymać, słyszeć, myślić [o kim, o czym] co dobrego (a. wszytko dobre)« [w tym: złego i dobrego (2)] [szyk zmienny] (16): SeklWyzn Dv; MurzHist T4; KrowObr 79v; TEnże ſzedł mimo namiot ćicho drabá ſwego/ Vſłyſzał á tám mowią o nim nic dobrego. RejZwierz 27; Mieyże w vcżćiwośći świekrá twego y świekrę twoię/ [...] ábychmy o tobie wſzytko dobre ſłyſzeli [utinam audiam tuam famam bonam] BibRadz Tob 10/13, Gen 24/50; OrzRozm B; LAndo Papież będąc oſobliwy/ nie maſz o nim co złego y dobrego piſáć BielKron 173v, 144v; BiałKaz M2v; Bo gdyby X. K. co dobrego rozumiał y trzymał o Bożym ſłowie/ [...] tedyby ták nigdy nie piſał CzechEp 343, 110, 222v; PaprUp C3v; Coſz wżdy też tám o náſzey Polſzcze było ſłycháć? (‒) Nic dobrego, nie tylko mowią, lecz y piſzą CiekPotr 88; SkarKazSej 700a.
11. Połączenia frazeologiczne o różnych znaczeniach (999):
Fraza: »coż lepszego (u)czyni?« (w pytaniu retorycznym wyrażającym dezaprobatę) (3): Coż ten lepſzego vcżynił: Zonę chce niewinnie ſpalić BierEz D3; MurzHist M3v; Coż wżdy lepſzego cżynimy Iż do grobu nie idźiemy. MWilkHist G4.
Zwroty: »dać dobrego« = dokuczyć (1): Graviter me afflixit febricula, Udręcziłá mie Febrá á źimnicá Dáłámi dobrego Febrá. Mącz 130b.

»iść w lepsze« = współzawodniczyć (1): Gdy ná weſele iádą/ Kmieć wieźie tłumoki/ Twarz bába vwáłkuie/ idźie w lepſze wſkoki. BielSat D2.

»jeść z dobrym smakiem« = chętnie (1): mieſzáią raz kwáſno/ drugiraz gorzko/ więc też cżáſem y ſłodko/ áby iedno przy drugim lepſze ſie zdáło/ przeto káżdy ye z dobrym ſmákiem GórnDworz F.

»mieć [komu] za dobre« = aprobować, pochwalać [szyk zmienny] (11): Ośieł niegdy ná pſá pátrzył/ Iż śię cżęſto z pánem pieśćił: Y nogámi śię nań wſpinał/ Pan mu wſzytko zá dobre miał. BierEz M4v; GliczKsiąż O5v; To ieſt/ nie będą mu thego mieć zá dobre/ ále zá rzecz niesłuſzną. BibRadz I 343d marg; BielKron 46v, 105, 151v, 219, 310, [3323]; A iżbychći rádził przy czym maſz zoſtáć/ zda mi ſie żebyś mi zá dobre nie miał/ iżbych cie tákim proſtakiem być rozumiał RejZwierc 126v; CzechEp 93.

»[na kogo] dobre oko mieć« = pilnować (1): Ná ty teſz ktorzy ine w poſtępku duchownym wybiegali/ dobre oko mieli/ áby w pychę y rozumienie o ſobie nie vpádli. SkarŻyw 298.

»mieć na dobrej pamięci; być, mieć, zachować w dobrej pamięci« = dobrze pamiętać; habere aliquid in recenti memoria Mącz [szyk zmienny] (10; 6): oná łaſká á lutoſć páná yego miłoſćy twego/ wdobrey mi pámyęćy yeſt March1Wiet Av; á iże przy národzeniu iego widziałem żywioły przemienione/ niechay thedy będzie chowáne w dobrey pámięći HistAl A6v; [Król] Miał to na dobrej pamięci, iż był sejmu pośledniejszego mianował czas na ś. Bartłomiej ku skończeniu wszyćkich spraw a potrzeb korunnych Diar 22; DiarDop 117; LubPs bb; BielKron 133; Mącz 348b; SienLek 114; RejPosWstaw 44; Strum Cv, G2, I, L3v; SkarJedn A5; ma ná dobrey pámięći/ że nie tylko iednego Miáſtá Rzymſkiego/ ále práwie wſzyſtkiego świátá/ powſzechnym Biſkupem y naywyżſzym Páſterzem ieſt ReszHoz 134; WujNT l.Thess 3/6.

»mieć [o kim, o czym] dobrą sprawę« = dobrze wiedzieć [szyk zmienny] (6): Oſthátnią bitwę miał Boleſław z Iároſławem Ruſkim kſiążęćiem gdy chćiał do Polſki bez wieśći wtárgnąć/ Krol Boleſław miał o nim dobrą ſpráwę/ ćiągnął przećiw iemu nád Bug rzekę BielKron 345, 365, 366v, 395; SkarJedn 214; A gdźieby záśię ták miano ſłucháć świádkow [...] pierwey o cnoćie/ y poczćiwem żyćiu iego máiąc dobrą ſpráwę/ to náſzy Sędźiowie ledwieby iednę actią ná dźień oſądźili. GórnRozm H2v.

»dobrą znajomość [z kim] mieć« = znać się dobrze [szyk zmienny] (3): pomyenyl kilka panow Lithewſkich kthorzi znaiomoſcz dobra sznym dawno wzyąli y mayą LibMal 1548/145; On ſam o ſobie powiáda: iż znał dobrze dyabłá/ y dyabeł z nim dobrą znáiómość miał BiałKat 341; SkarŻyw 362.

»za dobre przyjąć (a. przyjmować)« = aprobować, pochwalić; probare Calag; boni consulere, facere boni a. aequi, constanter et sedate ferre, grate recipere, in bonam partem interpretari Mącz [szyk zmienny] (50): Aleć tu ſłuſze ná mądre/ Y krzywdy przyiąć zá dobre BierEz I, I3; RejPs 83; RejJóz A4; SeklKat D3v, M; MurzHist T2; BielKom A4v, E3v; RejZwierz A4, 14, 40; ále to was oſtrzegam/ ábyśćie Długoſzá czytáiąc zá dobre przyięli co tám v niego naydźiećie. OrzRozm K4v; BielKron 114, 149v, 195v, 209, 213, 261v (10); Aegre ferre ac pati, Nierádo ćierpieć. Nie zá dobre prziyąc, Mącz 4a, 4c, 26a, 63c, 89a, 113c (15); GórnDworz C6; Cżáſem Koń porwie wodzą/ muśi z nowu wſiádáć/ Muśi zá dobre przyiąć/ choćia będźie biádáć. BielSat C4v; RejZwierc 210; ModrzBaz 126v; Vor gut anſehen. Zá dobre przijąć. Pochwalić. Probare. Calag 549a; BielRozm 22; Odemnie theſz proſze przimicie zadobre to przeſpietzne piſanie PaprUp L4; Calep 35a, 135b, 247a; WujNT Hebr 13/22; Przyimie wſzytko źa dobre co przynieśie rola: Mowi z pokorą: Niech ſię dźieie Boża wola. KlonWor 77, 79.

»na lepszą stronę wykładać« = meliorem in partem interpretari Modrz (3): cokolwiek bywa mowiono albo ſię ſtawa/ to wſzyſtko nalepſzą ſtronę wykładayą. KwiatKsiąż B3, Q3v; Ale wolę to ná lepſzą ſtronę wykłádáć: á wymowkę przeſzłego cżáſu onę vcżynić/ że trudno zwykłe práwá opuśćić/ á nowych ſię chwyćić. ModrzBaz 143v.

Wyrażenia: »dobra biesiada« = uczta (13): RejJóz O2v; Cżart yuż proſy ſwych Towaryſſow do Piekła na dobra Bieſyade. RejKup ee6; RejWiz 17, 67, 132; RejZwierz 65v, 110; Iednego cżáſu gdy s krolową ſioſtrą ſiedzyał przy dobrey bieſiedzye weſoły/ kazał ſpuśćić pſá z lewkiem BielKron 114; RejZwierc 61, 83v, 165 [2 r.]; IAko wieczór rad káżdy z żárty ná plác iedźie/ Przymówiono mu żártem przy dobréy biéśiedźie PudłFr 11.

»z dobrego cechu« = frant (1): MAłpá chytra Zophią ſwiętą ſie cżyniłá [...] Jeden z dobrego cechu trefi ſie do tego/ Roſpowiedzą mu chłopi/ rzekł pocżkam ia tego. RejFig Aa2v.

»najlepsze lata« = czas największych możliwości człowieka (1): s ktoremi [ludźmi rycerskimi] żył/ nie iáko pan s ſługámi/ ále iáko ociec s ſiny/ máiąc s tego wielką roſkoſz iż ktho láthá ſwe naylepſze/ v niego ſtráwić chciał. GórnDworz B7v.

»w, na dobrej mierze« = słusznie, właściwie [w tym: postanowiony (3), zachować (a. zachowanie) (4)] (6 : 2): iakoby spraviedlivosc liudſka byla na dobrey mierze poſtanoviona y roznoſcz ſtatutow zgodzona. ComCrac 17v, 14; LibLeg 11/188; MurzHist P2; ktora tho dumá/ ku pocżćiwemu ią [wolę] ſkłoni/ vſpokoi/ y w dobrey mierze záchowa GórnDworz Ff6v, X2v, X6v, Ll5v.

»dobra myśl« [w tym: być dobrej myśli (71), czynić dobrą myśl (12), dodawać (a. przydawać) dobrej myśli (9)] = nadzieja, ufność; bonus animus Mącz, Vulg; animus fortis Mącz [szyk 138 : 8] (146): Bądź Ezopie myſli dobrey/ Ták ćięſzkiego żalu nie miey. BierEz G4; BielŻyw 145, 155; RejPs 145, 190; Lecz na ſmętne przygody dobra myſl przyſtoi RejJóz I3v, B4v, I3v marg, I4, K, O3, P, Q2v; RejKup B; BielKom F8; LubPs gg4v; RejWiz 16, 35v [2 r.], 49, 54v, 68 (8); Y theraz rádzę wam być dobrey myſli [Et nunc suadeo vobis bono animo esse]. Leop Act 27/22, 25, 36; RejFig Aa7v, Dd3; RejZwierz 2 [2 r.], 4v, 10v, 34, 38 (9); Thu Dawid po długich ſwych ćięſzkoſciach vczuwſzy ráthunek Páńſki czyni ſobie tak dobrą myſl iákoby theż iuż do końcá miał być wybáwion. BibRadz I 291a marg, I 306b marg, Ps 68 arg, Agg 2/5 [2 r.], 4.Esdr 6/33, Tob 11/10 (13); BielKron 84, 85v, 210, 214v, 235 (9); Diem eximere vel tollere, Odyąć komu dobrą myśl/ Nádzieyę zepſowáć. Mącz 88b; Exporrige frontem, Ey bądz dobrey myśli/ Wyciągni czoło. Mącz 351a, 9d, 10b, 39b, 53b, 124d (17); Ale náſz Pan/ chcąc nam lepſzą myſl vcżynić/ powieda nam o Oycu o ſwoim/ iż on miłuie was. RejPos 133, 135, 139; Gdyż ſtárzec ták oſtrożnie ná wſzem poſtępował/ Ze ni w cżym dobrey myſli dzieciom nie zepſował. HistLan E3, D4; KuczbKat 405; RejZwierc 19v, 30v, 46v, 87, 90v (12); BielSpr 6v, 39v, 43v [2 r.]; A tać noc przodkom náſzym była przed tym oznáymioná/ áby [...] byli dobrey y beſpiecżney myſli. BudBib Sap 18/6, Tob 11/10, Eccli 34/19 [20]; BiałKaz K2; BudNT Act 14/17[16], 27/25, Philipp 2/19; CzechRozm 2; Widamy to/ że ći co śię boią blednieią/ á ći co śię ráduią rumiáni bywáią: oni śię fráſuią/ á tym dobra myśl rośćie [istos animos sumere] ModrzBaz 7; KochPs 46, 77; SkarŻyw 90, 136, 171, 173, 188, 201 (12); KochTr 4; StryjKron 124; KochJez A3; KochFr 73; WerGośc 230 [2 r.]; WisznTr 10; KochPam 82; KochPieś 8, 28; ArtKanc S16v; KochProp 11; Calep 416, 688a; GostGosp 154; RybGęśli C4; WujNT Act 27/22, 25, 36, Philipp 2/19, Apoc 11/10; WitosłLut A5; Vſtáłá dobra myśl ſercá náſzego PowodPr 10; KlonWor 26.

»dobra myśl« [w tym: dobrą myśl (u)czynić (a. sprawić, a. (u)działać, a. wzbudzić) (17), (po-, ze-)psować (a. (ze)psuć, a. (prze)kazić) (17); być dobrej myśli (19), używać dobrej myśli (7)] = radość, wesołość; deliciae Mącz [szyk 124 : 5] (129): FalZioł II 3d, V 71v; BielŻyw 113; Bo ſłáby polak ná trawie Gdy niemász połćiá wpotráwie Ykáżdy lepſſą myſl miewa Kiedy nędze nieużywa RejRozpr I4v, D2v; RejJóz D4, E3, G5, I3v, I8v, K6v, O3v; RejRozm 408; RejKup v7v; Siodłá s ſiebie nie ſkłáda kto cie [pracę] náſláduie/ Dobrą myſl y vrodę tobą ſobye pſuią. BielKom D8, Bv, F4; LubPs M3, aa4v, cc2v; RejWiz 5, 16 [2 r.], 22, 24v, 37v (11); RejZwierz 56, 88, 110, 113v, 135 [2 r.]; BibRadz 1.Reg 25/36, 2.Reg 13/28; BielKron 187v; Laetor, Weſelę ſie/ Dobrey myſly yeſtem. Mącz 182d; Vtrunque laetor et sine dolore corporis te fuisse, et animo valuisse, Raduyę ſie dla obu rzeczy yżeś y ná ciele czyśćie zdrów był/ y ná dobrey myſly nic nie ſchodźiło. Mącz 182d, 52b, 55b, 73b, 80d, 151d (19); Máło ná tym/ ále ieſzcze tenże Oćiec/ śpiéwáć y táńcowáć roſkazał/ czyniąc dobrą myśl ſynowi iuż wolnemu ſwoiemu OrzQuin P4, P4 marg, S; Prot C3, D; á ieſt ten ſmiech niemal záwdy ſwiádkiem thego/ iżeſmy dobrey myſli. GórnDworz O2, H5v, K, O2, Bb6, Hh; RejPos 255v; Bo iuż tego zewſząd ſtrách zewſząd boiáźń trapi/ Nigdzyey ſie z dobrą myſlą od nich nie pokwápi. HistLan E3, Fv, D3, D4v; RejZwierc 54, 72v, 87, 87v [3 r.], 102v (22); gdy będzie dobrey myſli Amnon od winá/ á rzekę do was/ biyćie Amnoná á zábiyćie iy BudBib 2.Reg 13/28; HistHel B; PaprPan C4; KarnNap A2; KochOdpr B; Oczko 18v; Bodayże iáwnéy nie vſzli ſromoty/ Którym nieſzczęśćie/ y moie kłopoty Dobrą myśl czynią. KochPs 50, 155; Cżemu teraz w mękách cżyniſz ſobie fałſzywą dobrą myſl? SkarŻyw 126; KochTr 22; KochEpit A2; KochFr 24, 32; WerGośc 230, 236; Dobra myśli/ któréy nie przywabi/ Choć kto śćiány drogo viedwabi: Niegardz moim chłódnikiem chróśćiánym KochPieś 4, 23, 27, 34; Ale gdźie dobra myśl płuży/ Tám y zdrowié lepiey ſłuży KochSob 58, 63; PudłFr 12, 64, 72; ArtKanc R19v; ZawJeft 26; Genialiter ‒ weſzelie, zdobrą miſlią. Calep 455b; RybGęśli C4v; WujNT 245, 261; CzahTr K4v.

»dobra myśl« = uczta [szyk 20 : 2] (22): RejRozpr Hv; RejWiz 17v; PAni dwu ná wiecżerzą/ do ſiebie prośiłá/ Więc dobrą myſl tu ſobie/ z nimi vcżyniłá. RejFig Bb6v; GórnDworz Q4v; RejZwierc 102v, Aaa3v; Oczko 28, 30v; Iuż ćię moie ſtrony znáią/ Y ná bieśiádách śpiéwáią/ Dobra myśl nigdy bez ćiebie. KochFr 60, 78, 83; KlonŻal A2; KochPieś 23, 48; KochSob 59; KochProp 14; OstrEpit A3 [2 r.], przy dobreymyśli opiwſzy ſie [Baltazar]/ roſkazał przynieść ſtátki złote y ſrebrne PowodPr 75, 65, 74 [2 r.].

»dobra myśl« = swoboda, pewność [szyk 3 : 2] (5): RejZwierz 63; w mieſcie powiedał [Tyberyjus] káżdemu ſwobodá mowienia/ y myſli dobre máią być. BielKron 140; OrzQuin P4v; A ty [Wisło] muśiſz tę ſwoię dobrą myśl położyć: Bo krom wioſeł/ krom prumów iuż dźiś ſuchą nogą Twóy grzbiet nievieżdżony wſzyſcy deptáć mogą. KochFr 88; ZbylPrzyg B.

»dobra pamięć« = rozum; sana mens Vulg [szyk 4 : 1] (5): Hoyny też był [Arystoteles] W maietnoſci, ale hoynieyſzy w rozumie/ á był żyw LXII. lecie, pamięci będąc dobrey vmarł. BielŻyw 90; Chcę zá dobrey pámięći rozrządzić ſwe rzecży. HistLan E, Ev; ZapKościer 1586/69; WujNT Luc 8/35.

»dobre powietrze« = salubris aura Mącz [szyk 8 : 3] (11): łoże ma też być poſthawiono na powietrzu dobrem gdzie ma leżeć iżby ie wiatr podwiewał FalZioł V 69, IV 38a; Ceſarz chcąc okrutnoſć Szwabow vſkromić na lepſzim powietrzu, przeprowadził ie do ziemie Galliey MiechGlab 44; BielKron 283v, 430, 459v; Mącz 21a, 57a; HistLan D3v; Oczko 26; Wzgárdziwſzy ludzie ſtworzyćielá ſwego/ ſmrodem y palenim báłwochwálſkich ofiar/ wſzytko zárázili. iſz cżłowiek y dobrego powietrzá mieć nie może. SkarŻyw 130.

»dobre serce« [w tym: być dobrego serca (20), (u)czynić dobre serce (13)] = nadzieja, ufność; infractus animus Mącz; bona formatio cordis, anima virilis PolAnt [szyk 35 : 34] (69): Miłoćiem bywa nędznemu/ Cierpieć nędzę nie ſámemu: Y bywa ſercá lepſzego/ Widząc kogo nędznieyſzego. BierEz L2v, C4, D3v; LubPs K4; KochZuz A3v; NA hárcu mu przed bitwą ſyná vłápiono/ Sciąwſzy głowę/ ná drzewcu przed huf wyſtáwiono. Vźrzawſzy onę głowę/ nie zmienił poſtáwy/ Cżynił wſzem dobre ſerce/ iáko Ceſarz práwy. RejZwierz 29, 31 marg, 40 marg; Bądź ſtałym á ſercá dobrego/ ábowiem ty wnidźieſz z ludem tym do źiemie oney BibRadz Deut 31/7, Deut 1/38, 31/23, Ios 23/6, 2.Reg 13/28 (13); Będąc Sámſon ſercá dobrego/ nie bał ſie Filiſtynow BielKron 52; Widząc w ſobie wielką dzyurę Pruſowie/ poſtąpili ná zad/ náſzym ſerce dobre vcżynili BielKron 384, 31v, 50, 57v, [852]v, 86v (25); Ferocire dicuntur Iuvenes, Dobrey myſli y dobrego ſercá być/ Czuć ſie ná mocy Mącz 124d, 135d, 190a; GórnDworz K4v [2 r.]; RejPos 45v; Ochotna poſtáwá dobre ſerce cżyni RejZwierc 96v marg, 149, Bbb; BielSpr 6v, 22, 42, 64; PaprPan L3; ModrzBaz 115; KochPs 28; KochTr 7; KochJez A3v, A4; Y záwołano ślepego mowiąc mu: Tuſz ſobie dobrze [animaequior esto] (marg) bądz dobrego ſercá. (‒)/ wſtań woła ćię. WujNT Mar 10/49; WitosłLut A6v; KlonKr Bv; KmitaSpit B4.

praw. »pod dobrym słowem« [w tym: obiecować (10), (przy)rzec (9), ślubować (3); dobrym a cnotliwym (3), dobrym a uczciwym (3)] = słowem honoru; bona fide Mącz, JanStat; salva fide Mącz [szyk 23 : 1] (24): ZapWar 1549 nr 2657 [2 r.], nr 2658; Słowni gracze ná grze/ rzekſzy ſłowem dobrym ſobie zaſtáwę wykupić/ y ná wſtęgę gráią/ á ſzańce potym ſobie po grze płácą. OrzRozm O2; Recipio tibi bona fide, Obiecuyęć to dobrym słowem. Wiernie. Mącz 36a, 192d, 226d [3 r.], 311b, 366b, d (14); ZapKościer 1586/64v; ActReg 40; przeto obiecuiemy dobrym ſłowem pod przyśięgą náſzą [promittimus bona fide absque omni dolo cuiuslibet fraudis, sub sacramento fidei nostrae JanStat 107]/ tę Koronę króleſtwá Polſkiégo záwżdy/ cáłą/ zdrową/ y nieumnieyſzoną záchowáć SarnStat 82, 674, 1025, 1084.

»dobre [= czyste] sumnienie« = bona conscientia Mącz, Modrz, Vulg; recta conscientia Mącz [szyk 65 : 24] (90): więcéy pocieſſy cżyſté a dobré ſamnienie/ niżli naucżoné filozofy/ albo porozumienijé. OpecŻyw [192], 114; BielŻyw 37; SeklWyzn Fv; Diar 44; PRzyſyęgá komu ieſt nakazáná/ ma ią vczynić wedle ſumnienia dobrego/ áby iáko w ſercu rozumie/ ták vſty wyznał GroicPorz y4, f3v, z4v [2 r.]; KrowObr 64, 64v; RejWiz 105v, Dd3; A koniec przykazánia ieſtći miłość/ zuprzeymego ſercá/ y z dobrego ſumnienia/ y z nie obłędney wiáry [Finis autem praecepti est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta]. Leop 1.Tim 1/5, 1.Tim 1/19; BibRadz 1.Tim 1 arg, 5; BielKron 233; KwiatKsiąż Dv; Religiose testimonium dicere, Wiernie á s dobrym ſumnieniem świádectwo dáć. Mącz 351c, 348d, 373a [2 r.], 448c, 454b [2 r.]; Zali ia nie mogę tego z dobrym ſumnieniem wźiąć co mi dáruią HistRzym 4; RejZwierc 64, [193]; WujJud 238v; WujJudConf 102v; BudNT 1.Tim 1/5; CzechRozm 12v, 29v, 48v, 51v, 113 (11); ModrzBaz 87; SkarJedn 365; SkarŻyw 4, 80 [2 r.], 108, 164, 262 (12); CzechEp 7, 12, 19, 26, 133, 363 [2 r.]; przeſtawiáiąc bowiem/ ná świádectwie dobrego ſumnienia/ niewinnośćią náſzą ćieſzyć ſię będźiemy NiemObr 91; KlonŻal C3v; ReszPrz kt; GostGosp 14; LatHar +8v, [+10]v, 19, 189 [2 r.]; WujNT Act 23/1, 1.Tim 1/5, 19, Hebr 13/18, 1.Petr 3/16 (8); SarnStat 1267; Potym záśię z Rycerſtwá/ kto [...] domá zoſtáć ma/ niech da choć y połowicę tego coby dobrym ſumnieniem według ſtanu y dochodow ſwych był muśiał náłożyć ná wypráwę woienną z domu ſwego PowodPr 82; Náturá dobrego ſumnienia ma poćiechę/ iáko złe ma boiaźń. SkarKaz 351a marg, 8a, 209b, 350b [2 r.], 351a; Cżego ia o was dobrem ſumnieniem nie mogę/ Miánowićie powiedźieć gdyſzbym tym złą drogę. Vſłał ſobie przed Bogiem CzahTr F2.

praw. »za dobrą świadomią« = z pełną świadomością (1): przyyąlem y ya tho za dobrą swiadomyą hy nathom dlia lepsey spraviedlivosczi hy prawdi pieczącz swoią ktemv listhu przilozilem ZapWar 1537 nr 2494.

»w dobrej toni« = w niebezpieczeństwie (?) (2): RejZwierc 225; Nuż hurmem práwie wſzytki záraz roty Ná hetmáńſkie ſie náćiſkáć namioty. Káżdemu zá ſwe: iednáko ſie boią/ Wſzyſcy niepráwie w dobrey toni ſtoią. KochSz B4v.

»dobry towarzysz« = kompan (33): RejRozpr Av; RejJóz E6v, Q3v; RejKup ee7; GroicPorzRej C3v, C4; RejWiz 57, 139; RejFig Aa3, Bb8v, Cc8v; Sámo mię to wyſwiádſzy/ żem w kącie nie ſiadał/ Z dobrymim towárzyſzmi/ wiecżerzał y ſniadał. RejZwierz 75, A4; BielKron 460v; RejAp AA5v, 199; Ieden też dobry towárzyſz pánu Rylſkiemu dworzáninowi iáko owo trochę ma gębę ſkrzywioną: powiedział/ gdy go pan Rylſki/ to tym/ to owym doieżdzał GórnDworz Q8, T2v; RejPos 357v; RejZwierc 53, 113, 132, 206v, 239 (9); PudłFr [3]; PSálmy ſyłam/ gdźie kogo nabożnégo ſłyſzę: A fráſzki zás dla dobrych towárzyſzów piſzę. KochFrag 54; CzahTr 2 [2 r.]; Vcżyni ſię [hultaj] rzekomo páchołkiem ſłużáłym/ Y dobrym towárzyſzem dáleko bywáłym. KlonWor 26.

»dobra towarzyszka« = kobieta lekkich obyczajów (1): Státecżnego przywiedli/ łotrowie do pániey/ Do dobrey towárzyſzki/ ſiadł ſobie podla niey. Pomácawſzy zá pieśi [!]/ pyta zacżby byłá/ A oná mu coś drogo názbyt záceniłá. RejFig Aa7.

»wedle dobrego upodobania« = łaskawie (1): Bo Bog ieſt ktory ſpráwuie w was y chćieć y dowieść wedle dobrego vpodobánia. BudNT Philipp 2/13.

praw. »(pod) dobrą wiarą« [w tym: obiecować (3), przyrzec (1)] = słowem honoru (6): ComCrac 19; Fidem alicui interponere, Pod dobrą wiárą/ álbo dobrym słowem co komu przirzec/ záſtáwić wiarę ſwą. Mącz 311b; obiecuiemy pod dobrą wiárą/ okróm wſzelkiéy chytrośći y zdrády/ pod przyśięgą wiáry náſzéy/ iż będźiemy záchowywáć Koronę Króleſtwá Polſkiégo záwżdy cáłą/ y nienáruſzóną SarnStat 882, 999, 1000, 1080.

»dobra wola« [w tym: człowiek, ludzie dobrej woli (19)] = łaskawość, życzliwość; benevolentia BartBydg, Calep, Vulg, PolAnt; animus gratuitus, bona gratia a. venia Mącz; bona voluntas Vulg [szyk 165 : 3] (168): Prośiſz v mnie co iedno chceſz/ Z dobrą wolą wſzyſtko weźmieſz BierEz F2v, F2v, N3, N4, P4, Q2v, Q4; OpecŻyw 17, 45; ForCnR B2v, B3v; BartBydg 18v; BielŻywGlab nlb 8; Nos podługowaty [...] acżkolwiek cżłowieka znamio: dobrey woli [...] wſzakoż taki barzo chciwy ku pſocie GlabGad N8, P3v; MiechGlab *2; LibLeg 7/32v, 11/70, 161; WróbŻołt 88/18; RejJóz F4v, L4; SeklKat P2, S4; HistAl E6, E6v; Rádci bych iá był knięmu dobryi woléi/ ale niemogę MurzHist K3v, K3; MurzNT Matth 5/25; KromRozm II n2; Diar 76; GliczKsiąż Gv, H3; LubPs B4v, G3v, N4v, Y2v; Izaſz niewieſz iáko Swięty Páweł/ mężow vpomina/ áby żonom ſwoim powinowátą dobrą wolą oddawáli/ tákże teſz y żony mężom. KrowObr 223v; Dobrothliwie rácz vcżynić w dobrey woli twey [in bona voluntate tua] Syonowi Leop Ps 50/20, 2.Mach 12/30; RejZwierz 134v; BibRadz Gen 21/23; Ceſarz zá tę przychylność chuć y dobrą wolą/ przećiw ſobie y ſynowi ſwemu wyſoce dziękował BielKron 330v, 25, 28v, [852]v, 216v, 401, 423v; Odiose aliquid facere, Nie s dobrą wolią co czinić. Mącz 260a; Cum bona venia audire, S dobrą wolą słuchać. Mącz 480a, 4c, 19d, 24c, 25c, 26a (30); OrzQuin A2; SienLek 24; GórnDworz Aav; HistRzym 51v; RejPos 18, 19v, 23, 119v, 147v, 171; KwiatOpis A2v; KuczbKat 20 [2 r.], 280, 420; RejZwierc 269 [2 r.]; WujJud 77; BudBib Ps 68/13[14], Eccli 35/17[20], 2.Mach 9/21; CzechRozm 221 v; ModrzBaz 137v; SkarJedn 266, 312, 313 kust; SkarŻyw 83, 165; NiemObr 11; ZapKościer 1583/54v; Ale chléb (według przypowieśći) z ſolą/ Każę położyć prze ćię z dobrą wolą. KochFr 8, 83; Nie mam dobrey woli ná was/ y dáru nie prziymuię z ręku wáſzych ReszPrz 19; PudłFr 12, 17; ArtKanc C7, C9v, I5; Vltro ‒ Nad to. Zdobrei woli. Calep 1133b, 136a; Lecż ieſli dobra wola/ mieśce miewa/ Przyimieſz y żale/ co ten świát rozśiewa GrabowSet Mv; CHwałá ná wyſokośći BOgu/ á ná źiemi pokoy ludźiom dobrey woley [Gloria in altissimis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis Vulg Luc 2/14]. LatHar 86, 166, 225, 531; WujNT przedm 19 [8 r.], Luc 2/14 [2 r.], s. 200 [3 r.], 293, 528 marg (24); Wſzákże w náſzéy y potomków náſzych dobréy woléy [in ... arbitrio JanStat 287] to zoſtáwiamy SarnStat 323, 4, 63, 191, 349, 882 (10); SiebRozmyśl F4v; ták poſpolicie żebrakom ſámiż chłopi z dobrey woley ſwey/ gdy do nich żebráć przyidą vdźieláią. GrabPospR M3v; SkarKaz 161a, 349b, 454b, 638b; Muſzą mi przedśię co dáć, choć nie z dobrey woli. CiekPotr 50; GosłCast 31, 71; SzarzRyt B3v.

»dobra wola« = chęć, skłonność; bona voluntas Vulg; spontanea a. ultronea a. mera voluntas JanStat [szyk 28 : 1] (29): March1 A4v; March3 V5; BibRadz Ex 35/5, 21; Dobra wola ſtoi zá vcżynek. RejZwierc 98 marg, 98, Aaa3v; WujJud 111v; SkarŻyw A4v, 22, 165, 206 [2 r.], 224 (10); ReszList 152; WujNT 80, 2.Cor 5/8; A ieſliż ſię komu nie dogodźi/ iákoż pewienem tego że to być muśi/ tedy proſzę żeby ná dobrą wolą pátrząc ktorąm w tey mierze miał cáłą/ iákoby nalepiey dogodźić káżdemu/ nie vdelnośći moiey/ łáſkáwie ſię ſtáwił. WysKaz X3; z tych dóbr wyiechał ſczérą dobrą wolą ſwą dla rozmnożenia y pomnożenia Króleſtwá [spontanea, ultronea, et mera sua voluntate: pro Regni sui augmento et profectu. JanStat 87]. SarnStat 978; Mamy tę dobrą wolą od ćiáłá być dálekiemi/ á z Pánem być obecnemi. SkarKaz 3b, 349b, 383a, 458b, 638a, b.

»dobra wola« = swoboda, wolność (5): KwiatOpis A2v; Chceſz mię vczćić? dayże mi dobrą wolą w domu/ A niechay poniewoli nie pełnię nikomu. KochPieś 20; Calep 88a; rozmnaża ſpráwiedliwość w ludziách/ vzdrawiáiąc y potwierdzáiąc dobrą wolą y ſwobodą ludzką WujNT 237, 822.

»dobra wola [czyja]« = przyzwolenie, zgoda (3): Item a ktho dzyewka zgyey dobrą wolyą a przyaſlywye weſzmye ma dacz polthori kopy a lydzby walaſkyey pyącz slothych aſpramy. MetrKor 34/135v; RejJóz I7v; Iego M. Zygmunt Pan mądry y dźiélny/ ázaż nie z dobréy woléy wáſzéy/ miał wypráwę woienną OrzJan 61.

»na dobrą wolą« [w tym: dać (3), (do)puszczać (2)] = do wyboru (5): a ynſchim wſitkim ktorzibi Zakonv naschego poznacz niechcziely tosmi na ych dobrą wolia dacz kazaly y ydz do panstwa waſchego y wnaſchim będąly chcziecz oſtacz LibLeg 10/67v; áni gwałtem żadnego/ ku małżeńſtwu przyćiągamy/ [...] ále to kożdemu ná dobrą wolą iego puſztzamy. KrowObr 224v, 230v [3 r.].

»(z) dobrą wolą« = chętnie (3): Owa lew ieleniá zdybał/ A dobrą go wolą zieść chćiał BierEz Kv, L4, N3.

»z dobrej wolej, z dobrą wolą, po dobrej woli, za dobrą wolą, w dobrej woli« = dobrowolnie, bez przymuszenia; sponte Mącz, Vulg, JanStat; ultro Mącz, PolAnt; volens, voluntarie Mącz; spontanee Vulg; voluntate Modrz [szyk 117 : 2] (75 : 30 : 8 : 5 : 1): OpecŻyw 48v, 188; [święci męczennicy] cieſſkié a rozmaijté męki cirpieli z dobrą wolą. OpecŻywPrzedm C3v; MetrKor 40/821; LibLeg 10/59v; Grzeſſą cy ktorzy niemaią w vczciwoſci vrzędu y ynich przełozonych ſwieczkych/ niecziniąc poſlvſſnoſcy ym/ nieplacząc zdobrą wolą tego co powinny SeklKat H3; MurzHist C3, G2; KromRozm II i4, m3; DiarDop 105; Lepſzyć pacierz ieſt po dobrey woli/ Niż s kęſym wárkocżem poniewoli BielKom G4; GroicPorz ſ3; Páśćie ile ná was należy/ trzodę Páná Kryſtuſowę/ pracą oniey máiąc/ nie zniewoley ále zdobrey woley [non coacte, sed spontanee Vulg 1.Petr 5/2] KrowObr 4v; á zmey dobrey woli będę wyznawał chwałę iego [et ex voluntate mea confitebor ei]. Leop Ps 27/7, Iudic 5/9, 2.Par 31/14, 3.Mach 7/8, 1.Petr 5/2; BibRadz Lev 19/5; Mieſzkał [Semowit] potym w Korcżynie piętnaśćie dni cżekáiąc przyiázdu krolewny/ miał ią wolą gwałtem/ ieſliby z dobrą wolą nie dano/ pochwyćić. BielKron 379; Poſłał do Radwánkowſkiego Pruſki Miſtrz/ áby mu ſpuśćił Ornetę z dobrą wolą/ ieſli tego nie vcżyniſz ia iey mocą dobędę BielKron 418, 56, 58, 65v, 190v, 194 (23); Pati aequo animo, S dobrą wolą cierpieć. Mącz 284a; Volens adverbialiter, Chcąc/ z ſwey dobrey woley. Mącz 506b, 29b, 36c, 410c [2 r.], 436a, 501c [2 r.], 506b; RejPos 10v; KuczbKat 40, 135, 180, 220, 235, 380; RejZwierc 152, 167, 167v; WujJud 92v, 191v, 193; Tákowe poſty prawdźiwe máią pochodźić z vprzyeymey chući/ nie z przymuſzenia/ ále z woley dobrey WujJudConf 191v, 195v; CzechRozm 89v; A záprawdęby to piękna rzecż byłá/ gdyby Krol/ y ći ná ktorych to woli należy/ ſámi z dobrey woli ſwey/ wyzywáli do vrzędow ludźi godne [si rex et ii, in quorum voluntate res posita est, sponte sua ad honores evocent homines dignos] ModrzBaz 44, 4v, 69v, 98v, 100v, 101 (11); SkarJedn 239; SkarŻyw 75, 98; KochTr 23; StryjKron 472; CzechEp 258; KochSz B2; WerKaz 302 [2 r.]; Anno di 1586 dnya pryerwſzego [!] Maya przyſzell przet prawo naſzyę Koſzczyerſkę Iako vczywy Andraſz nyeſzolowſki swy dobri woly ZapKościer 1586/64, 1585/69 [2 r.], 1586/64, 65 [2 r.], 66, 1587/70 (12); ArtKanc K7; Powiéſz z muſu/ co z dobrą niechceć ſie powiedźieć Wolą GórnTroas 42; OrzJan 108; WujNT 84, 600, Philem 14; SarnStat 238, 359, 473, 864, 923 (8); SkarKaz 610b; do ćiemnice onéy Sam wſzedł/ wſzedł z dobrą wolą GosłCast 74, 73.

»z dobrej wolej« = sam z siebie; ultro Mącz (4): Mącz 501c; y ieſli z przymiotu ropá przez pendent z nich [nerek] ćiecze/ á z dobréy woléy ſtánowić ſye niechce/ do tego Cieplice nalepſzé Oczko 15, 12v; Morticinus, Quod est exangue, corruptum et sponte sua mortuum [...] – Zdechłi, zdobrei woli vmarłi. Calep 674b.

12. n-loc (3):
Zestawienia: »Dobre Pole« (2): A gdy ſie tam oboie woyſko ſtocżyło na placu barzo ſzyrokim ktore zową dobre pole, [...] Tedy napierzwey Tararzy [!] ſtrzałami ſwemi krzyżowniki y gorniki potłocżyli y potłumili iakoby grad zboże na polu. MiechGlab 10; BielKron 360v.

»Dobre Porty« (1): podpłynęliſmy pod Kretę podle Sálmonu. A ledwie ią przeminąwſzy/ przyſzliſmy ná mieśce nieiákie/ ktore zową Dobre porty [qui vocatur Boniportus] WujNT Act 27/8.

*** Bez wystarczającego kontekstu (29): BierRozm 5; y był/ dobry/ bywſzy/ zły/ gdźie téſz niemożeſz rzec żeby iedna rzecz była/ być a bić. MurzOrt B2v, Bv; Albus, Biały/ per Metaphoram. Bonus, Dobry Mącz 6c, 26a, 131d, 138a, 166b, 214c (16); Dobry/ to ſłowo/ Káżdemu zdrowo. RejZwierc 238v; Calag 79a, 208a; Perbonus ‒ Barzo dobri. Calep 775a, 135a, b [2 r.], 344b, 804b.

Synonimy: 1.a. baczny, biegły, przykładny, rządny, sprawny, własny, znamienity; b. doskonały, dostateczny, mądry, należyty, pewny, porządny, pożyteczny, prawdziwy, przystojny, słuszny, sprawiedliwy, własny, właściwy, zacny; c.α. okazały; β. posilny, smaczny; γ. przyjemny; d. zdrowy; 2. dogodny, godny, pogodny, potrzebny, pożyteczny, przystojny, słuszny; a. doświadczony, osobliwy, pewny, pomocny, użyteczny; 3.a. błogosławiony, bogobojny, cichy, cnotliwy, cny, doskonały, godny, ludzki, lutościwy, łaskawy, miłosierny, miłościwy, miły, poczciwy, pokorny, powolny, pożyteczny, prawdziwy, prawy, przychylny, przyjemny (Bogu), skromny, sprawiedliwy, sprzyjaźliwy, stały, stateczny, szczery, szczodrobliwy, ślachetny, uczciwy, użyty, wdzięczny, wierny, zacny; α. bogobojny, cnotliwy, niewinny, pobożny, spokojny, sprawiedliwy, stateczny, wierny; b. bogobojny, cnotliwy, doskonały, miłosierny, miły, poćciwy, porządny, prawdziwy, prawy, przyjacielski, przyjemny, przykładny, przystojny, sprawiedliwy, stateczny, szczery, świętobliwy, uprzejmy, wdzięczny, wierny; α.αα. cnota, dobro, dobroć; ββ. dobro, dobroć, dobrodziejstwo; 4. a. trwały; b. doskonały, drogi, drożny, korzystny, pewny, prawdziwy, ważny, wielki, wysoki; 5. fortunny, korzystny, pocieszliwy, pocieszny, pożyteczny, szczęsny, szczęśliwy; α. pociecha, pożytek, szczęście; 6. uczciwy, »wiary godny«, zacny; 7. bogactwo, dobro; 8. duży, obfity, spory, wielki, znaczny; 10. błogosławiony, chwalny, nienaganiony, poczciwy.

Cf DOBRAWOLA, DOBRO, DOBROCZYNNOŚĆ, DOBROCZYNNY,[DOBRODAWCA], DOBRODRUSTWO, [DOBRODZEJCA], DOBRODZIEJ, DOBRODZIEJKA, [DOBRODZIEJOW], DOBRODZIEJSTWO, DOBRODZIERŻCA, [DOBROMOWCA], [DOBROMOWNY], DOBROPAN, DOBRORZEC, DOBRORZECZENIE, DOBRORZECZEŃSTWO, DOBRORZECZLIWIE, DOBRORZECZLIWY, DOBRORZECZONY, DOBRORZECZYĆ, [DOBROSŁAWIĆ], [DOBROSŁAWIEŃSTWO], DOBROWOLEŃSTWO, DOBROWOLNIE, DOBROWOLNOŚĆ, DOBROWOLNY, DOBROWOLSTWO, [DOBROWONNY], [DOBROŻYCZLIWY], NIEDOBRY

LW