[zaloguj się]
[pdf]

KADZIDŁO (302) sb n

kadzidło (301), gadzidło (1); kadzidło : gadzidło RejKup (4 : 1).

a oraz o jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N kadzidło kadzidła
G kadzidła kadzidł
D kadzidłu
A kadzidło kadzidła
I kadzidłem kadzidły
L kadzidle kadzidłåch, kadzidl(e)ch

sg N kadzidło (55). ◊ G kadzidła (120). ◊ D kadzidłu (2). ◊ A kadzidło (65). ◊ I kadzidłem (35); -em (1), -(e)m (34). ◊ L kadzidle (2). ◊ pl N kadzidła (6). ◊ G kadzidł (1). ◊ A kadzidła (9). ◊ I kadzidły (4). ◊ L kadzidłåch (2), kadzidl(e)ch (1) RejPos (2 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Pachnąca żywica z drzewa zwanego kadzidłowcem sprowadzana głównie z Arabii i Indii jako cenny składnik wielu lekarstw, też bardzo często używany podczas ceremonii religijnych; mieszanina tej żywicy i aromatycznych zioł sporządzana dla celów kultowych; tus Murm, Mymer1, Mącz, Całag, Calep, Cn; olibanum, tus masculinum FalZioł; carpheotum, dathiatum, tusculum Cn (296): Murm 111, 127; Mymer1 8, 18v; Gdy kogo ocży barzo bolą, wezmi they wodki [...]/ białku [...], kadzidła thłucżonego poł dragmy FalZioł II 19c; KAdzidło ieſt też jeden kliy z iednego drzewa ktore zową Libanus, To kadzidło kthore z Indijey przychodzi ieſth nalepſze FalZioł III 31d; Drugie Kadzidło wychodzi z Arabijey/ á to ieſt podleyſze/ ieſth okrągłe białe ktore zowiemy Muſcum połacinie FalZioł III 31d; Też kadzidło ieſth dobre thym ludziem ktorzy krwią pluią FalZioł III 31d, +6c, II 23, III 30d, 31c, d [2 r.] (61); LibMal 1546/ 116v; RejKup n8; były thám drzewá wyſokie ná ſto ſtop/ á były podobne bobkowemu y oliwnemu drzewu/ s ktorych kadzidło y bálſam obficie wypływał. HistAl L2v; KrowObr 76, 88, 219v;weźmie garść pełną białey mąki y oleiu/ y wſſyſtko kádzidło/ á położy pámiąthkę ná ołtarzu/ ku nawdzięcżneyſſey woni Pánu Leop Lev 2/2, Ex 30/36, Lev 2/1, Num 16/7, 17, 18, Eccli 50/9; BibRadz Ier 41/5, Eccil 39/16; z weſelim znieſli ty rzecży ktore Moiżeſz roſkazał imieniem Bożym/ to ieſt [...] drzewo Setym/ oley/ ná kádźidło wonnych rzecży BielKron 35v, 33v marg, 41, 453v, 454v; GrzegRóżn Ev; Felicis Arabiae Sabaei lud támże w których kádźidło y ynſze woniáyące rzeczy roſtą. Mącz 362c, 190d, 455b [2 r.]; á włożyć w nie trzećią część káźidłá tártego/ y dáwáć to z białym winem pić SienLek 59; Albo z Kádźidłem Czoſnek tłucz á ná zęby przykłáday kiedy bolą. SienLek 78; Olibanem Kádźidło zwał/ tych Kſyąg Wydawcá SienLek Y, 40v, 48v, 66v, 69, 76 (23); RejAp 151, 152v; HistRzym 100; RejPos 338v; BudBib Lev 2/1, 2, Num 7/14, 20, 26 (11); znam to że dar málucżki ále chęć prawdziwa/ Wſzák też dymem s kádzidłá Bog vbłagan bywa. StryjWjaz A2; CzechRozm 72, 100v; Calag 563a; złotá nam nie trzebá: ále day oleiu do kágáńcow kośćielnych/ á kádzidłá/ dla ſłuſzby Bożey SkarŻyw 224, 492 [2 r.]; PudłFr 71, 73; Turifer ‒ Kadzidło rodząci. Calep 1095b, 1066b, 1095b; WujNT Apoc 18/13.

W połączeniach szeregowych (z innymi substancjami wonnymi) (8): FalZioł V 62v; Leop Ex 30/34; BibRadz Ex 30/34; Káſsyą ná rozgach dawa Kalekut Kádźidło poſyłáią Sábei. Mirrę poſyła Fártyká. BielKron 455, 33v, 264 [2 r.]; podkurz záś pod nię rzeczámi wonnymi iáko káźidło/ gwoźdźiki/ muſzkat/ poley SienLek 116.

W charakterystycznych połączeniach: kadzidło drobne, czarowane, gorające, nabożne, naświetlejsze (2), (s)tarte (12), święcone, tłuczone (6); czarowanie kadzidła, rożdżki, smak, uczynienie; dym z kadzidła (3), emplastr, proch (2), skorki; słojek z kadzidłem; pełny kadzidła; kadzidło rodzący, zbierający; kadzidła nabrać, (na)kłaść (nałożyć, przyłożyć, włożyć) (9), nasypać (wsypać) (4), wziąć [ile] (58); kadzidło, czarować, kropić, krzcić, natłuc (stłuc) (2), położyć (włożyć)(3), (przy)nieść (przynosić) (6), święcić (2), uczynić, wsypać (2).

Zwroty: »ofiarować kadzidło; ofiarowanie (a. ofiara) kadzidła« = palić kadzidło Bogu na ofiarę (1; 2): A napuśćiwſſy wody/ vmyią w niey Aáron y ſynowie iego ręce y nogi ſwoie/ [...] gdy będą mieli przyſtępić do ołtarzá/ żeby ná nim offiárowáli wonne kádzidłá [ut offerant ... thymiama] Pánu/ by lepak niepomárli. Leop Ex 30/20, Lev 2 arg; Iáko Bogu ofiárę kádźidłá dáią SkarKaz 520a.

»(o)kadzić kadzidłem; kadzenie kadzidłem, kadziła« = fumicare Arabico odore Mącz [szyk zmienny] (3; 1 : 1): Potym białem kadżidłem nadolne ſtrony okadz. FalZioł V 27v, III 34d; Mącz 139b; SienLek 3; BudBib Eccli 24/17[21].

»kadzidłem (o)kurzyć; kadzidło kurzyć« = palić kadzidło Bogu na ofiarę; wyświęcać [szyk zmienny] (3; 1): RejZwierz 132v; Miáſtá Iudſkie y mieſzczánie Ierozolimſcy odeydą/ a będą wołáć do Bogow ktorym kádzidłá kurzyli [suffiunt]/ ále ći ich nie wybáwią czáſu vćiśnienia ich. BibRadz Ier 11/12, Is 66/3; Támże Krolá wybránego miedzy Pány w onym vbierze ſtoiącego/ Arcybiſkup wodą ſwięconą pokropi/ y kadzidłem okurzy. StryjWjaz C4v.

»zakadzić, kadzenie kadzidłem; kadzić kadzidło« = palić kadzidło Bogu na ofiarę; suffitus suffimenti PolAnt [szyk zmienny] (1 : 1; 1): Poſtáwił też ołtarz zapálney ofiáry/ zákádził ná nim kádźidłem nawybornieyſzey woniey. BielKron 35v; Mącz 455b; BudBib Ex 30/1.

»(za)kurzyć kadzidłem; (za)kurzenie kadzidłem, kadzidła, z kadzidła« = suffire ture PolAnt ( 2; 1 : 1 : 1): Takież też y kurzenie Kadzidłem/ wodnoſci główne wyſuſza FalZioł III 33a; kurz rzecżami wonnemi/ iako kadzidłem albo mirrą FalZioł V 62v, I 7b, V 65; BudBib Cant 3/6.

Wyrażenia: »kadzidło czyste« [szyk 5 : 1] (6): FalZioł V 114v, 116v; Weźmi rzeczy wonnych/ Bálſamu/ Onychi/ y Gálbanu pachnącego/ też y Kádźidłá czyſtego [thus mundum] BibRadz Ex 30/34; w onę wilgość námieſzay tártego czyſtego kádźidłá/ Mirry y Aloe SienLek 66v, 128, 162v.

»oczkowate kadzidło« (1): ći theż kupcy thwoi [...] Bálſam/ Miod/ y Oley/ y ocżkowáte Kádzidło [balsamum et mel et oleum resinam]/ wykładáli ná iármárkach twoich. Leop Ez 27/17.

»kadzidło wonne (a. woniające), wybornej (a. nawyborniejszej, a. najwdzięczniejszej) woni; wonnośc kadzidła; woniający kadzidłem« = tus redolens Vulg [szyk 7: 3] (5 : 3; 1; 1): Y która ieſt tą dziewitza [...] iako rozdzka woniaiątzá/ z wonnoſci mirry ij kadzidla? OpecŻyw 182v, 10; Wonne theż źiołá/ y Oliwę ku przypráwieniu kágáńcow/ y máśći/ y vcżynieniu Kádzidł naiwdzięcżnieyſſey woni [thymiama odoris suavissimi]. Leop Ex 35/28, Ex 30/20, Aee/i 50/8, BBB3; BielKron 33, 35v, 41; Ale dam kádźidło wonné/ Ktore nam kráie poſtronné Poſyłáią KochFr 97.

»zapalenie kadzidła« = forma ofiary złożonej Bogu (2): Co ſie tu w they piosnce vcżyć mamy. I. Proźby/ áby Pan wdzyęcżnie prziyął modlitwę náſzę/ iáko wdzyęcżne zápalenie kadzidła ábo ofyar. LubPs ee3 marg; KrowObr 91v.

Zestawienie: »białe kadzidło« = kadzidło arabskie (jeden z gatunków); muscum FalZioł [szyk 21 : 10] (31): Gdyby ſie kto oparzył á bębele ſie zdziałały [...]/ ſetrży tę ſkorę na proch á zmieſzaj z białem kadzidłem á tym poſypuy. FalZioł I 116a, I 7b, 93d, 116a, b, 144d (29); Na ſtłuczone oko/ mleko niewieśćie zczyſtym miodem/ á z kádźidłem białym ná nie przyłoż. SienLek 67v, 154v; [Kádźidlne Otręby [...] dźiś thym imieniem Kádźidło białe [...] zową SienHerb K# (Linde).]
Szeregi: »mirra i (albo) kadzidło« = substancje o intensywnym zapachu; myrrha et tus PolAnt [szyk 3 : 2] (5): poſſla barzo ſpieſſno na góry/ iako promien woniaiąci mirrą ij kadzidłem OpecŻyw 10, 182v; FalZioł V 62v; BudBib Cant 3/6; PudłFr 48. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»złoto, (i) kadzidło (a. ofiara kadzidła) ((i) mir(r)a)« = dary złożone Jezusowi w Betlejem przez trzech króli; symbol bogactw ziemskich utwierdzającyh wielkość Boga; poświęcane przy ceremoniach kościelnych; aurum, tus et myrrha Vulg [szyk zmienny] (37): A otworziwſſy ſwe ſkarby/ ofiarowali iego doſtoynoſci/ iako krolowi dary/ zloto/ mirrę ij kadzidlo/ zloto iako krolowi/ mirrę iako cżlowiekowi/ kadzidlo iako bogu. OpecŻyw 24v; Niemnimayże aby ieden zloto/ drugi mirę/ trzeci kadzidlo ofiarowál/ ale każdy s nijch z oſobna ty wſſytki dary dál OpecŻyw 24v, 24v; LibMal 1544/84; Kłade ktemo [!] wſſytky ſprawy com czinił yako Czlek prawy [...] Swieczky/ Błąſeyky/ Paczorky Suche/ Piatky albo Wtorky Nuż Mirra/ Gadzjdło/ Złoto Agnus też Dei oto to Czom zawzdy noſſył prziſobie RejKup aa8; KromRozm II h3v; Papieſz Swięći Złoto Mirrhę y Kádzidło. KrowObr 96; Proſiemy ćie Boże/ áby to Złoto/ Mirrha/ y kádzidło/ ſlugom twoim/ álbo ſlużebnicom twoim/ było ſſtzytem y obroną KrowObr 96, 80v, 96, 96v [3 r.], 97, 119 (11); Leop YY4v; wſzyſcy z Sáby zbieżą ſię przynoſząc złoto y kádźidło/ [aurum et tus] á wyſławiáiąc chwały Páńſkie. BibRadz Is 60/6; BielKron 138; wiążą koniowi w grzywie/ święconé kádźidło/ mirrę/ y złoto/ á kropią koniá wodą święconą/ á z tym ſye vbeſpieczáią/bo vporna wiárá/ dopomoże wſzytkiégo/ ále niewiecznégo. SienLek lS9v; RejPos 34v, 35v [2 r.], 36v [3 r.], 37; ArtKanc B4, C9v, C13v; [ofiarowali] Złoto ktemu/ ná wſpomożenie dobrowolnego vboſtwá iego: kádźidło/ ná oddalenie iákiegokolwiek ſmrodu mieścá onego: mirrhę/ ná vtwierdzenie wątluchnego ćiáłá iego. LatHar 348, 348 [2 r.], 530; WujNT Matth 2/11; SiebRozmyśl G; SkarKaz 516b, 520a.

W przen (7): RejWiz 150v; Dwie pierśi twoie iáko blizniąt dwoie v ſárny/ [...] poydę tobie do gory mirry/ y do págorká kadzidła. BudBib Cant 4/6.

kadzidło czego (4): Weźmi kádźidło nabożeńſtwá/ á łáſkáwośći/ przez ktore będzieſz wſpomagał nędzne HistRzym 100, 100v; LatHar 197, 239.

Szereg: »(złoto), kadzidło a mirra« [szyk zmienny] (3): wdzięcżnie ie od nas będzie prziymował/ gdy mu będziem ofiárowáć ty dáry/ to ieſt wdzięcżną wonność kádzidłá wierney pokorney prośby náſzey/ á gorzkość mirry ſkruchę á żáłość w ſercach náſzych/ zá grzechy náſze. RejPos 37; Wſzákoż ofiáruy Pánu złoto wſtrzymięzliwośći y pobożnośći/ kádzidło modlitwy/ á mirrę ſercá ćichego y pokornego z iáłmużną. LatHar 197, 239.
a. Palenie kadzidła jako forma ofiary błagalnej lub dziękczynnej składanej Bogu oraz jako sposób na odpędzenie złych mocy, oczyszczenie z ziemskich brudów i poświęcenie; tus PolAnt (37): Wſitko mogli nad boſką moċ Albo też wono kadzidło Wktore dufa proſte bydło Wnos kurzy wieſſa na ſyeij RejKup r3v, 15v; przeſto iuſz dziſia niepotrzebá do kośćiołá kádźidłá żadnego inſzego/ iedno thylko modlithwy ofiárowáć Bogu przes Iezu Kryſtá Syná Bożego KrowObr 91v; RejWiz 182; Leop Is 66/3; RejZwierz 36v, 107; Ale iako nie zawzdy wołem złotorogim, Czaſem Boga błagamy kadzidłem ubogim KochSat ktv; oni mizerni żydowie tylko w ofiárach ſwoich/ tylko w kádzidłach ſwoich/ á w onych ſproſnych wymyſłoch ſwoich/ pokłádáli wſzytkę nádzyeię ſwoię RejPos 197v, 124; KochPs 205; wyznaymy kadzidłem/ iſz on ieſt Bogiem práwym náſzym/ ktoremu kádzenie y ofiárá ſłuży SkarŻyw 27; ZawJeft 18; GrabowSet Kv.

W połączeniach szeregowych (16): RejAp 10v; Tákże też Potym zginęły y ony máźidłá/ y ony kádźidłá/ y ony dymy/ y ony wſzytki cerymonie vſtaw onych zakonnych RejPos 348v; Gdyż on thám nie pátrzy poſtaw/ świecżek/ ani kádźidłá/ iedno ſercá wiernego á vniżonego przed ſwiętym Máieſtatem iego. RejPos 352, 29v, 37v, 79, 124, 163v (14); RejZwierc 186v.

Przysłowie: Niepomozeċ/ proſte bydlo Niċ vmazlemu [!] kadzydlo RejKup 14; Bello peracto machinas adferre, Proverbium, Po obiedzie łyſzká. Po ſmierci káźidło. Mącz 24b; tu iuż ſnadź y duſzy y ciáłu twemu vmárłemu/ iáko ono powiedáią/ podobno nie pomoże kádzidło. RejPos 147, 147 marg, 162 marg. [Ogółem 5 r.].
Szereg: »kadzidło, (i) ofiara« (2): Ktoremuś roſkazał budowáć miáſtho imieniowi twoiemu/ w ktorym by ie wzywano z kádźidłem y z ofiárą [tus et oblationes Vulg]. BibRadz 4.Esdr 3/24; RejPos 298v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].
α. Zapach i dym z kadzidła (2): iáko Kádzidło w kośćiele Sálomonowym ku gorze ſſlo/ y bárzo pięknie woniáło/ ták teſz modlitwy Syná Bożego/ [...] ſſly [...] przed oblitzność Oycá niebieſkiego KrowObr 91v; RejZwierz 107.
2. Inna substancja o właściwościach zbliżonych do kadzidła (2): Też ieſt ieden bluſzcż na ktorego liſtkoch roſa padnie á twardzieie/ á w kadzidło ſie obracza/ ktore kadzidło lekarze wielkiey moczy być wyznawaią FalZioł I 49a
3. bot. Melittis melissophyllum L. (Rost); miodownik melisowaty, bylina z rodziny wargowych (Labiatae) o silnej cytrynowej woni; melissa silvestris SienLek, Cn; citrago vallium, melitaena vallium Cn (4): Kłádąc ná głowę moię więniec záſłużony/ Z mirtu/ z kádźidłá/ wonny z wieków poświęcony. GosłCast 10.

W połączeniu szeregowym (1): A nietylko ogrodnych [ziół zasiać]/ ále y polnych/ y dąbrownych: iáko dźięgielu/ biedrzeńcu/ kádźidłá/ máćierzanki [...] y inſzych GostGosp 128.

Zestawienie: »kadzidło polne« (2): Kádźidło polne. Meliſſa ſylueſtris SienLek 234v, X2.

Synonimy: 1. oliban; 3. miodunka.

Cf KADZENIE

ZCh