« Poprzednie hasło: ŁAMACZ | Następne hasło: ŁAMAĆ SIĘ » |
ŁAMAĆ (340) vb impf
-am- (330), -ąm- (10).W inf łam- (30), łåm- (15), ł(a)m- (9); łam- OpecŻyw, RejPs, KrowObr, RejWiz (2), RejFig, RejZwierz, BielKron (2), Mącz, Prot, GórnDworz, HistRzym, KuczbKat, RejZwierc (6), BudBib (2), ModrzBaz, SkarJedn (2); łåm- Leop, KwiatKsiąż, MycPrz, StryjKron, OrzJan (2), LatHar, WujNT, CzachTr (2); łam- : łåm- RejPos (2 : 4), SkarŻyw (3 : 1). ◊ W imp łam- (1) OpecŻyw, łåm- (1) RejZwierc. ◊ W pozostałych formach: łåm- (195), łam- (11), ł(a)m- (78); łam- RejPs (3), Leop (2), BibRadz, BielKron, Mącz (2), CzechEp, SkarŻyw; łam- : łåm- RejPs (3 : 1), Leop (2 : 6), BibRadz (1 : 2), BielKron (1 : 6), Mącz (2 : 14), CzechEp (1 : 1), SkarŻyw (1 : 3).
indicativus | |||||
---|---|---|---|---|---|
praes | |||||
sg | pl | ||||
1 | łåmię | łåmi(e)my | |||
2 | łåmiesz | ||||
3 | łåmie | łåmią |
praet | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | -m łåmåł | m pers | |
2 | f | -ś łåmała | m an | |
3 | m | łåmåł | m pers | łåmali |
f | łåmała | m an | ||
n | łåmało | subst | łåmały |
fut | ||
---|---|---|
pl | ||
1 | m pers | będziem łamać |
imperativus | ||
---|---|---|
sg | pl | |
2 | łåm | łåmcie |
conditionalis | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | bym łåmåł | m pers | bychmy łåmali |
3 | m | by łåmåł | m pers | |
n | by łåmało | subst |
sg N łamać (52). ◊ praes 1 sg łåmię (22). ◊ 2 sg łåmiesz (4). ◊ 3 sg łåmie (95). ◊ 1 pl łåmi(e)my (13). ◊ 3 pl łåmią (39). ◊ praet 1 sg m -m łåmåł (2). ◊ 2 sg f -ś łåmała (1). ◊ 3 sg m łåmåł (42). f łåmała (2). n łåmało (1). ◊ 3 pl N m pers łåmali (18). subst łåmały (4). ◊ fut 1 sg będę łåmać (1). ◊ 2 sg będziesz łåmåł (1). ◊ 1 pl m pers będziem łamać (1). ◊ con 1 sg m bym łåmåł (1). ◊ 3 sg m by łåmåł (4). n by łåmało (1). ◊ 1 pl m pers bychmy łåmali (1). ◊ imp 2 sg łåm (1). ◊ 2 pl łåmcie (1). ◊ part praes act łåmiąc (33).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
- 1. Kruszyć, rozbijać, rozdrabniać, dzielić na kawałki
(241)
- a. Burzyć, rujnować, niszczyć
(39)
- Przen
(12)
- a) Zwalczać (11)
- b) Nękać, niepokoić (1)
- Przen
(12)
- b. Kruszyć tratując (2)
- c. Miażdżyć, rozcierać (6)
- d. O falach morskich: rozbijać (2)
- e. Zginająć odrywać, rozrywać
(33)
- α. O baranku paschalnym (8)
- f. O dzieleniu chleba
(63)
- α. O Eucharystii (44)
- g. Zadawać ból
(20)
- α. O człowieku
(9)
- αα. O torturowaniu (6)
- β. O zwierzętach
(11)
- aa. Przedmiotowo: męczyć, dręczyć (3)
- ββ. Podmiotowo: zabijać, masakrować (8)
- α. O człowieku
(9)
- h. lek. Likwidować skutki choroby w organizmie (51)
- i. [O wydobywaniu i obrabianiu kamieni: ciosać, łupać (7) ]
- j. Zwroty peryfrastyczne o różnych znaczeniach (11)
- a. Burzyć, rujnować, niszczyć
(39)
- 2. Zginać, wyginać (1)
- 3. Postępować wbrew czemu (92)
- 4. fizjolog. Sprawiać ból, który odczuwa się jak łamanie (6)
łamać co (6): Czo ſkorupę iaiecżną łąmie gdy ſie ptaſzę ma wylądz. GlabGad H7v; Mącz 270d; RejPos 71; RejZwierc 144v; KochPam 87; w niektorych potrzebách y przypadkách kościoł kielichy/ krzyże y inne ſtátki poświęcone łamie/ á vbogie imi wykupuie ábo opátruie. WujNT 114.
W porównaniu (1): A rownie gdy co poważnego chcą zácżąć [ludzie rozpieszczeni przez fortunę] thák im to przyſtoi/ iákoby głupi háwerz kiedyby chciał drewniáną motyką twárdą ſkáłę łámáć. RejZwierc 144v.
W charakterystycznych połączeniach: łamać lod (2), skorupę jajeczną, kielich, krzyż, statek poświęcony, twardą skałę.
łamać co (18): HistAl Hv; Boć wiátr co domy łamie/ inſzeyć ieſt nátury/ Co broi tym powietrzem/ noſząc ſzpetne chmury. To ſpráwuią Płánety/ gdy ſie obracáią RejWiz 149, 111, 150; BibRadz Is 41/15; OrzRozm Q4; Tegoż roku w Krákowie Kollegiaći łamiąc mur w Kollegium ſkarb náleźli BielKron 419; Mącz 16a; WujJudConf 9v; BudBib Ez 30/18; StryjWjaz C3v; Nie był tu nigdy tákowy S tákimi śmiáłymi ſłowy. [...] Coby łamał náſze wrotá. MWilkHist D4v; StryjKron 51 [2 r], 140; WitosłLut A4; KlonWor 24. Cf »łamać laskę chleba«.
W połączeniach szeregowych (2): WujJudConf 9v; Y kazał zárázem łamáć/ tłuc/ y z gruntu wywracáć Báłwany Charſſa/ Stribá/ Mokoſſá StryjKron 140.
W przeciwstawieniu: »łamać (a palić) ... budować« (2) : [Neron] Rzym łamal á paląc ſobie budował ſkąd było vroſło przyſłowie/ Roma Domus fiet, reios migrate Quirites. StryjKron 51 marg, 51.
W charakterystycznych połączeniach: łamać bałwana, blachę, dach (2), dom (2), drzwi, gorę, kamienną ścianę, mocny kamień, mur (3), pałac, płot, Rzym, miedzianego, wrota, zatwory,
łamać dla kogo (1): ábowiem on [Bóg] łámał dla nich dziwne mocárſtwá/ áby iedno náwſſem oſwobodził przebywánie ich RejPs 160.
łamać czym (2) : gdy wzywáli Bogá Wſzechmocnego/ kthory mocą ſwą śiły nieprzyiaćielſkie łámie [qui potestate sua vires hostium confringit]/ dobyli á doſtáli miáſthá Leop 2. Mach 12/28; Ale náſz Pan łáſkáwy ich dumę zuchwáłą/ Lamie powietrzem ſrogim/ woyną długo trwáłą. ZawJeft 5.
W charakterystycznych połączeniach: łamać dumę, księcia, mocarstwo, mocarza, moc serca (2), możność (3), siłę nieprzyjacielską, zwierzchność i możność.
W porównaniu (1): pożyráiąc á łamiąc iáko lwią páſzcżęką á ſrogiemi zębámi zwirzchnośći á możnośći inych narodow ſwiátá tego y bogáctwá ich. RejAp 106v.
»łamać i wątlić« (1): iedny możność ták ſpráwuie/ iż ſobą niewładną/ drugie gniew mdli: niektore pychá łamie y wątli [quosdam superbia frangit ac imbecillos facit] ModrzBaz 67.
łamać komu (1): Támże ſobie przepiorecżkę vgonić może/ ále nie owák áby proſo ábo inſze zboże vbogim ludkom łámáć miał. RejZwierc 109v.
łamać o co (1): Gdy gorá gorę pędźi/ á o brzegi Lamią ſwe biegi. Pan BOG vśmierza morze poruſzone KlonFlis B3v.
łamać co (17): BierEz S; OpecŻyw 71 v; Ieſt owocz ważny [orzech muszkatowy]/ á ktory z ſiebie prochu niewypuſzcża kiedy gi łamieſz FalZioł III 10c; RejPs 25v; BielKom D3; W nocy chłopá goniono á on łamał kraty/ Gdzye widzyał rozwieſzone ony pſtre kábaty. RejWiz 12, 110; KwiatKsiąż Ov; Bustarii, Szermierze álbo gońce byli/ którzi v ſtarych ludźi przi paleniu ciáła nieayką grę / gońbę álbo ſzermowánie okázowály/ v nas/ pachołek we zbroyi drzewo z koniá łamie przi pogrzebie. Mącz 28b; RejPos 1v; Káżdy gáłęźi łamie wiedząc iż nie rodzą RejZwierc B4v, 163v; BudBib Oer 49/35; CzechRozm 226v; CzechEp 83; WujNT Mar 5/4; Syluius Scytá/ teſtáment táki ſynom czynił. Podał kupę ſtrzał związánych/ y łamáć ie káżdemu ſynowi kazał. SkarKaz 676b. Cf »łamać drzewo«.
W charakterystycznych połączeniach: łamać cewy, drzewo (5), gałąź (2), kij, kratę, łuk, palce, pęta (2), podkowę, rozgę, rożdż, szeliną, żelazo.
»rozrywać i łamać« (1): przeto iż częſto będąc pętámi y łáncuchámi wiązány/ łáncuchy rozrywał y pętá łamał [dirupisset eatenas et eompedes comminuisset]. WujNT Mar 5/4.
»targać albo łamać« (1): kto powrozy tárga/ álbo potkowy łamie/ á dáley nic/ áni ſpráwy/ áni rády żadney w ſobie nie ma/ też tylko zá iednego tákież iáko y inſzy ſtánie. RejZwierc 163v.
»wydzierać i łamać« (1): [dziatki] rozgę z ręku wydźieráią [rodzicom, gdy chcą je karać]/ y łamią CzechRozm 226v.
W charakterystycznym połączeniu: łamać cedry (3).
bibl. »łamać laskę chleba« = zapowiadać klęskę głodową (1): oto ia łamię laſkę chlebá (marg) To ieſt/głod przepuſzcżę/ laſką żywnosć zowie/ bo iáko ſię laſką podpieráią/ ták żywność śił dodawa (‒) w Ieruſzalimie/ że ieść będą chleb ná wagę/ á w fráſunku [conteram baculum panis in Ierusalem, et comedent panem in pondere] BudBib Ez 4/16.
»łamać rękami« (1): pięć tyſięcy ludzi nákarmić chcąc: błogoſłáwił chleb/ y łamiąc rękámi ſwemi Boſkemi/ podawał Apoſtołóm áby lud cżęſtowáli. SkarŻyw 384.
»łamać i kosztować« (1): A gdy záſię wſtąpił/ y łamał chleb y koſztował [frangensque panem et gustans]/ y doſyć długo áż do świtánia przepowiedał; tákże wyſzedł. WujNT Act 20/11.
łamać kogo (3): CzechRozm 265; Lecz czego ná krzyżu nie ćierpiał/ to ná ołtarzney ofierze ćierpi dla ćiebie. Dopuſzcza ſię łamáć/ áby wſzytkich náſyćił. WujNT 603, 765.
W połączeniach szeregowych (21): OpecŻyw 168; SeklKat C2; áby wierni y wybráni Boży podlug roſkazánia Kryſthuſowego łamáli/ bráli/ iedli/ y pili/ rozdawáli/ roſztzytáiąc ſobie mękę y ſmierć Páná Kryſtuſá KrowObr 179; A gdy oni wiecżerzáli/ wźiął Iezus chleb y dobrorzecżył/ łamał i dał zwolennikom ſwoim [accepit Iesus panem et benedixit ac fregit deditque diseipulis suis]/ á rzek ł [!]: Bierzćie/ á iedzćie: Thoć ieſt ćiáło moię. Leop Matth 26/26 [przekład tego samego tekstu] OpecŻyw 168, SeklKat C2, Leop Mar 14/22, RejPos 96, 111v, BudNT Mar 14/22, MWilkHist Kv, LatHar 691, 706, 717, WujNT Matth 26/26, Mar 14/22, Luc 22/19, o. 297, 1.Cor 11/24], A3v, Mar 14/22; RejPos 96, 111v; BudNT Mar 14/22; CzechRozm 263; MWilkHist Kv; LatHar 691, 706, 717; WujNT Matth 26/26, Mar 14/22, Luc 22/19, s. 297, 1.Cor 11/24 (7).
»łamać hostyją, sakrament« [szyk zmienny] (2): Gdy łamiemy Hoſtyą/ gdy krew s kielichá w vſtá ludzkie leiemy [... ] páńſkiego ćiałá ná krzyżu offiárowánie/ theyże krwie zboku wylanie/ známionuie. KrowObr 207v; kápłan/ nayświętſzy Sákráment/ Ciáłá Páńſkiego łamie. GrabowSet P2.
łamać komu (3): Iakom ya nye yal dvo [!] kmyeczy yego Svyczolkow tho yest robothnych [...] any yem clonkow lamal ZapWar 1503 nr 2023; OpecŻyw 152v; WujNT 379.
»łamać kości« (1): Gdym teże żádnému z wás nitz złégo nieucżynila/ proſſę pokornie/ nielaḿcie koſci mégo milégo ſynácżka. OpecŻyw 152v.
łamać komu (2): Pocżął mu łámáć ogon/ á kiedy iął trzeſzcżeć/ Vbogi Báran pocżął przededrzwiámi wrzeſzcżeć. RejFig Eev; RejZwierc 65.
łamać co (1): Ossifraga, Nieyáki ptak z rodu orłów który kośći łamie. Mącz 270d.
łamać kogo (5): Lowiec [...] w ſobie duſzę zátáił: By go niedźwiedź zdechłym mniemał/ A dáley go więc nie łamał. BierEz I4v; Záwżdy Wilk gromi Owce/ Orzeł Gęśi łamie/ Tákże ćichy przed możnym ná wolnośći chramie. RejWiz 102; RejZwierc 210v; y [kot] vyźrzy ſkowronká w dołku ktory ſiedźiał drzymiąc ſkocżywſzy do niego/ [...] pocżął go łamáć CzahTr K4, D3v.
Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Iż orzeł wyſoko buia/ Párdus dziwno ſkacże/ Lew/ Miedźwiedź co potka tho łamie RejZwierc 99.
W charakterystycznych połączeniach: łamać gęś, kość, psa, ptaka, skowronka.
»wrzod łamać« = otwierać (2): [polna dryjakiew] pierſi y bokow othwiera zathkałoſci/ każdy wnętrzny wrzod łamie/ kto ſie go vwarzonego napije FalZioł I 136c, + +2d.
»łamać (sobie) głowę« = namyślać się z trudem [szyk zmienny] (2): Iż tak nadniem glowe ląmię A prawie motylya gonię. Bo mu niċ nieydzie wpoſluch RejKup m4; RejPos 317.
»łamać (sobie) ręce, rękoma łamać« [szyk zmienny] (4 : 1): niéktoré [matki] na ziemię vpádaly/ drugié dobrerzieyſtwa [!] iego [Jezusa] ſpominaiątz narzékaly/ drugié rękoma lámaly. OpecŻyw 151; RejJóz H2; A ten będzye nárzekał łamiąc ſobie ręce/ Widząc iuż przez ſwoię złość w iákiey ma być męce. RejWiz 122v, 82, 167v.
»szyje łamać [o co]« = zabiegać o co narażając się na niebezpieczeństwa (2): GórnDworz Ee2; Niemyślił ten [św. Piotr] o wynieſieniu vbogiego domu ſwego y przyjaćioł/ áni o cżći świeckiey/ o ktorą ludzie ták ſzyie łámią. SkarŻyw 473.
»szyje łamać« = ponieść klęskę (1): Bo náuka kácerſka prętko powſtáie/ złego ſumnienia ludzi wśię nábierze/ á záśię prętko vſtáie/ á doły takie zoſtáwi w ktorych záſię potym ſlepi ich náſládownicy/ chcąc cżyſtą wodę pić/ błoto naydą/ á drudzy ſzyie w onych rowiech łamią. SkarJedn 25.
łamać dla kogo (1): prawa poſpolythego dlya yedney oſſobi lamacz ſzye nyegodzy. LibLeg 11/159v.
łamać komu (9): BielKron 229v; OrzQuin S2; RejPos 103v, 252, 252v; RejZwierc 45; CzechEp 13; Belic tam barzo podeirzane oſobi/ ktorzi ludziem wiare lamali PaprUp 12; Confederácia każe miecżá dobywáć przećiw dobremu/ ktory wiáry Pánu ſwemu dotrzymawá: á bronić złego/ ktory ią Pánu łamie PowodPr 44.
W połączeniach szeregowych (2): [Ewangelia] wiárę wſzyſtkę przećiwko Królom łąmáłá/ gáśiłá y tłumiłá. OrzQuin K4; RejPos 10.
W przeciwstawieniach: »łamać ... chować, chwalić, dotrzymawać, potwierdzać, stanowić, wypełniać« (6): bos ty nie przyſſedl zakonu lamatz/ ale wypelniatz. OpecŻyw 81v; RejPos 10; cżáſem ludźie mnimáią/ iż P. Bog o ludzkie rzecży nic niedba/ áni dba o to ieſli Zakon iego chowamy albo łamiemy KuczbKat 280; ModrzBaz 97v; PowodPr 44; CiekPotr 20.
W charakterystycznych połączeniach: łamać cnotę, glejt, jarzmo posłuszeństwa, nadanie, post, przyrodzenie (3), sobotę, święty dźień, testament boży, testament człowieczy, wolę, zwyczaj.
Nigdy nie chramie/ Kto zwycżay łamie. RejZwierc 238v.
»przyjaźń łamać« = violare amicitiam Cn (2): niegodzy sye nam miedzi sobą przyazny y ſzlvbv swego lamacz LibLeg 11/65; OrzJan 7.
»przykazanie łamać« (2): Lecż dźiśia/ gdy będźieſz iadł mięſo gdy go ieść zákazano/ przykazánie łamieſz/ y drugiego gorſzyſz. WujJud 198, 198.
»łamać przymierze, ugodę« = irritum facere pactum PolAnt; frangere a. violare foedus Cn [szyk zmienny] (14 : 1): BibRadz Deut 31/20; Kſiążętá wylłuchawſzy poſłá/ żałowáli ſie przed nim wſzelkim obycżáiem ná Papieże/ iż oni wiele kroć vgodę łamáli/ ktorą ſnimi kiedy miewáli BielKron 199, 232; Mącz 374c; RejZwierz 242, 261; MycPrz II B4v; ModrzBaz 21 v; Calep 426b, 897a; á którakolwiek z tych ſtrón przymierze zgwałći/ táſz ie téż łamie OrzJan 113, 8, 116; LatHar 563; O iáko nie rowna woyná kto z nim przymierze łamie/ á gniew iego grzeſząc ná ſię pobudza. SkarKaz 209a.
»łamać przysięgę, przyrzeczenie« = iusiurandum violare Mącz [szyk zmienny] (9): RejRozpr E4v; SeklKat K2v; KrowObr 132; OrzRozm B3v marg; Mącz 178d, 498b; ci ktorzy przyrzecżenia tákowe łamią/ pſuią wiárę ktora ieſt zwiąſką naświętſzą. KuczbKat 350; ktorzy przyśięgę ſwą y nieprzyiaćiołom łamáli/ záwſze potym rychło ná ſobie znácżną kaśń Bożą odnośili. CzechEp 13; SkarŻyw 503.
»łamać ślub« [szyk zmienny] (9): LibLeg 11/65; SeklKat K2v; Potym gdy vroſczie ċziało Zas tego naſtanie máło Iż ſobie ten ſlup łamiemy Czo nachrzczię spanem bierzemy RejKup r7; RejPos 103v, 252, 252v; WujJud 133v; SkarJedn 200; WujNT Bbbbbb 4v.
»łamać wiarę« = violare fidem Mącz, Cn; solvere fidem Cn (7): Mącz 498b; OrzQuin K4; RejPos 252v; RejPosWstaw [412]; wielekroć wiárę dáną łamią/ y prżywiłeiow nie trżymáią GórnRozm M2v; PaprUp 12; PowodPr 15.
»łamać wierność« (1): á mocnemu nie ieſt dobrze łámáć wiernoſć/ ktory może potłumić ćiebie y zniſzcżyć. HistRzym 100v.
»mazać, łamać« (1): Bo ći przodkow ſwych ſpráwy obyczáie, práwá Chwalą, á ſpráwámi ie ſwymi máżą, łamią. CiekPotr 20.
»łamać, (i) odmieniać« [szyk 2 : 1] (3): liſtow y przivilieyow nyczych lamacz y odmieniacz niemozemi y niechczemy ComCrac 12, 13; PowodPr 15.
»łamać i psować« (1): iżeś záwżdy iárzmo S. poſłuſzeńſtwá łamáłá/ y rząd iednośći y zwiąſki pokoiu pſowáłáś SkarJedn 387.
»łamać i w niwecz obracać« (1): Stądże śluby łamią y wniwecż obrácáią WujJud 133v.
»łamać abo (a) wywracać« (2): ktho ſie śmie ważyć łámáć ábo wywrácáć ſwiętą wolą [Pana] RejPos 256v, 346.
łamać kogo, co (4): Dná nietylko nogi łamie ále y ręce y członki wſzyſtki SienLek 122, 143 [2 r.], 157.
Synonimy: 1. drobić, kruszyć, rozbijać; a. burzyć, kazić, niszczyć, pustoszyć, tłuc; c. rozcierać; 2. napraszczać; 3. gwałcić, naruszać, przestępować, znosić.
Formacje wspołrdzenne: łamać się, dołamać, nałamać, obłamać, obłamać się, odłamać, podłamać, połamać, połamać się, przełamać, przełamać się, rozłamać, wyłamać, wyłamać się, załamać, złamać, złamać się; dołomić, łomić, łomić się, nałomić, odłomić, odłomić się, połomić, przełomić, przełomić się, przyłomić, rozłomić, ułomić, ułomić się, włomić się, wyłomić, wyłomić się, załomić, załomić się, złomić, złomić się; połomiać się; dołamować, nałamować, obłamować, odłamować, podłamować, połamować, przełamować, przełamować się, rozłamować, ułamować, włamować, włamować się, wyłamować, wyłamować się, załamować; wyłamywać się.
Cf ŁAMANIE, ŁAMANY, ŁAMIĄCY, ŁAMIKAMIEŃ, ŁAMILAS, ŁAMINOGA
DJ