Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ŁAMAĆ

Następne hasło: ŁAMAN »

ŁAMAĆ SIĘ (49) vb impf

sie (33), się (16).

-am- (47), -ąm- (2).

W inf łam- (10), łåm- (2); łam- RejZwierz, RejAp, RejZwierc (5), NiemObr, ReszPrz, SarnStat; łåm- OrzRozm, OrzJan; drugie a zawsze jasne. ◊ W imp łåm- (1). ◊ W pozostałych formach: łåm- (26), łam- (2), ł(a)m- (8); łam- RejWiz, SkarŻyw.

Fleksja

indicativus
inf	łamać się
praes
	sg	pl
1	łåmie się
3	łåmie się	łåmią się

praet
	sg		pl
3	m	łåmåł się	m pers	łåmali się
3	n		subst	łåmały się

fut
	sg
3	m	będzie się łåmåł

imperativus
	sg
3	niech się łåmie

conditionalis
	sg
3	n	by się łåmało

inf łamać się (12). ◊ praes 1 sg łåmie się (1). ◊ 3 sg łåmie się (12). ◊ 3 pl łåmią się (8). ◊ praet 3 sg m łåmåł się (5). ◊ 3 pl m pers łåmali się (4). subst łåmały się (2). ◊ fut 3 sg m będzie się łåmåł (1). ◊ con 3 sg n by się łåmało (1). ◊ imp 3 sg niech się łåmie (1). ◊ part praes act łåmiąc się (1) SkarŻyw, łåmięcy się (1) RejKup X4v.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Bić się, walczyć (16)
- Przen: Mierzyć się, zmagać się (4)
- a. Mocować się (8)
2. Dobijać się, dobierać się (2)
3. O fali morskiej: rozbijać się (1)
4. W funkcji strony biernej (30)
- a. Ulegać kruszeniu, rozrywaniu, rozpadaniu (20)
  - α. O Eucharystii (3)
- b. Tracić wartość, znaczenie; upadać (10)

1. Bić się, walczyć (16):

łamać się z kim (1): vrodá iego/ Podobna do Hektorá/ do brátá ſtárszego. Ktory ſie z Greki łamał RejZwierz 69.

Szereg: »łamać się i targać między sobą« (1): Iedno wárchoł niezgodá/ tá ieſt ieich ozdobą/ Lamią ſię y tárgáią ſámi miedzy ſobą. CzahTr E.

W przen [z kim] (2): z niewiernym też ſie wiara łamie A kiedy ią tam kto ſtraći barzo na to c hramie [!] RejJóz E6v.

łamać się czym (1): Nie dáyże ſię z nim z młodu łámáć twárdemi á wichrowáthemi náukámi/ boć mu ſnádnie w młodey głowie wſzytko pomieſzáią RejZwierc 8.

Przen: Mierzyć się, zmagać się [z czym] (4): kiedi ſie kto s cżym łamie/ á iákoby gwałtem to cżyni/ przykro ná to káżdemu pátrzyć/ á w mowie ſłucháć GórnDworz E7; [o poczciwym człowieku] niechże ſie łamie á ma vſtáwicżną burdę z niecnotámi márnemi ſwiátá tego RejZwierc 23v, 76v, 212v.

a. Mocować się [z czym] (8): Snadźby ſie w dobrey ſpráwie/ ze Lwy mogli łámáć/ A prze niedbáłość muſzą/ będąc zdrowi chrámáć. RejZwierz 108v; chłop dla ſkory waży ſie z Miedźwiedziem łámáć/ gárdło álbo ſzpethne rány podiąć. RejZwierc 65v, 80v, 166.

Przysłowie: chodzą rotámi młodzi ludzie iáko Lwi/ á Inadźby ſie mogli/ iáko ono dawna przypowieść/ y z dyabły łámáć. RejZwierc 185v.

Szeregi »łamać się a (i) bijać się« (2): A to byli tácy mocarze że ſie ze lwy/ s ſmoki/ y z inemi okrutnemi źwirzęty łamáli á bijáli. RejZwierc 62v [idem] WerGośc 257.

W charakterystycznych połączeniach: łamać się z djabłem, lwem (4), miedźwiedziem, smokiem (3), okrutnym zwirzem (2).

W przen (1): Bog wiem yuż vſtał napoły Lamieczi ſię ſtemi woły Co ſie to za medrky maya RejKup x4v.

2. Dobijać się, dobierać się (2):

łamać się do czego (1): Kto złodzyeiá zábije w nocy gdy ſie będzye łamał álbo będzye kopał do komory/ nie przepaduie winy/ ále ieſli we dnie/ gárdło zań da. BielKron 44v.

łamać się w co (1): y iuż nieprzyiaciełe y w bronę ſie łamáli/ y mury vbieżeli. RejZwierc 86.

3. O fali morskiej: rozbijać się [o co] (1): Z brzegu ná morze pátrzyć y ná ſzumne wáły Piękna rzecż/ o pomorſkie gdy ſię łamią ſkáły. KlonFlis B2.

4. W funkcji strony biernej (30):

a. Ulegać kruszeniu, rozrywaniu, rozpadaniu; frangi Mącz, Calep, Cn;. rumpi Mącz, Cn; conscindi, diffringi Calep; interfringi, offringi, perfringi Cn (20): wezdrżałá ziemiá á pod gorámi mocnemi łamáły ſie fundámenty RejPs 24; HistAl D3v; RejWiz 94; KwiatKsiąż M2v; BielSpr 6; A gdy nic niewyprośił: bić go kiymi kazał/ y w onym bićiu kije ſię łámiąc/ oko iednemu powinnemu Stárośćinemu wybiły. SkarŻyw 179; młynarz zeznał że to y od oycá ſwego młynárzá ſłychał/ iż ſię im kołá łamáły kiedy ſię dniá tego robić ważyli CzechEp 83.

łamać się od czego (2): thedy przodek okrętu vwiąznąwſſy/ ſtáł nie ruſſáiác ſie/ ále zádni koniec łamał ſie od gwałtowney burzey [puppis vero solvebatur a vi maris]. Leop Act 27/41; BibRadz Act 27/41.

W połączeniu szeregowym (1: możeſzli ty nadobnie á głádce roźdźierać podwáliny álbo grunthy cháłupy twey/ y zali ſye thám niemuſzą wſzytki kąty domu twego rázem łąmáć/ pukáć/ y pádáć? OrzRozm B3v.

Przysłowie: Wſzytko ſie łamie/ Gdzie cnotá chramie. RejZwierc 238v.

Szeregi: »łamać się, (a) padać się« (2): z odmiennoſcią czáſow wſzytko ſie łámáć á pádáć muśi/ á nic nigdy trwáłego być nie może. RejZwierc 87v; Calep 214a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»łamać się, rwać« (1): náwieźiſz then Vpuſt źiemią dobrą/ coby nie piaſkowátą/ y nienapłáwną: áni téż gliną/ kthóra ſye łamie/ rwie/ ták iáko piaſek Strum M2v.

W przen (3): ten ſtráſzny śirp [Króla niebieskiego] gdy vpádnie ná ziemię [w dzień sądu ostatecznego] ogoli á odkrije pewnie wſzytkę nágość iey á muſzą ſie okazáć ſpráwy káżdego y złe y dobre/ á pewnie ſie łámáć y kąkoli y pſzenicy. RejAp 126.

łamać się czym (1): X. K. z przodku trochę ćierpliwie ſłuchał/ ále gdy ſię ſklepy dowodow iego/ ſłowem Boży^m łámać pocżęły/ wytrwáć nie mogł NiemObr 26.

Szereg: »łamać się i kruszyć« (1): A ták ex ſpeciali diuiſione czynić generalem, ex particulari vniverſalem, ieſt to wielkié abſurdum, y muśi ſie zátym rzecz wſzyſtká łámáć y kruſzyć SarnStat *6v.

α. O Eucharystii (3): Abo ieſli zgołá ſlowá [!] Chriſtuſowo wykłádáć chcećie/ á on mowi ćiáło ktore ſie łamie/ y krew która ſie wylewa/ tedy ieſzcże y po dźiś dźień Chriſtuſá łamią y krew iego wylewáią CzechRozm 265.

łamać się za kogo (2): WujNT 606 marg; Bierzćie/ to ieſt moie ćiáło/ ktore ſię zá was łamie/ krew ktora ſię zá was wylewa/ teraz tu ná tey wieczerzy. SkarKaz 157b.

b. Tracić wartość, znaczenie; upadać; frangi Mącz, Calep; violari Mącz, Cn; solvi Cn (10): RejJóz E6v marg; Diar 60; Ieſliż człowiek prziymuie obrzezánie w Szábáth/ á nie łamie ſię zakon Moiżeſzow/ ná mię będźiećież ſię gniewáć żem wſzythkiego cżłowieká vzdrowił w Szábáth? BibRadz Ioann 7/23; muſi ſię náuká ś. onych Oycow y przodkow wáſzych łámáć. ReszPrz 109; OrzJan 113; LatHar 165 marg.

łamać się komu (1): wolnośći náſze/ y roſkoſzy poććiwe náſze/ y goſpodárſthwá náſze bárzo ſie nam iákoś łamią á vpadáią. RejZwierc 255.

W charakterystycznych połączeniach: łamie się arenda, gospodarstwo, nauka, poddaność, prawo, przykazanie, rozkosz, stanowienie, wiara (2), wolność, zakon.

Szeregi:»trzeszczeć i łamać się« (1): Trzeſzcży y łamie ſię do tych cżáſow we Flándryey/ wſzeláka ku przyrodzonemu Pánu ſwemu Krolowi Ie^go M. Hiſzpáńſkiemu wiárá y poddáność. ReszPrz 74.

»łamać się, (a) (u)padać się« [szyk 2 : 1] (3): Pádáią ſie zamiány/ árendy ſie łamią/ Dożywocia/ wiecznośći/ y ty ozáſem chramią. RejZwierc 248v, 222v, 255.

Synommy: 1. bić się, potykać się, walczyć, wojować; 2. dobierać się, dobijać się; 3. rozbijać się; 4. kruszeć, niszczeć, psować się; b. padać się, upadać, walić się.

Formacje współrdzenne cf ŁAMAĆ.