Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OSTRZYCZ

Następne hasło: OSTRZYĆ SIĘ »

OSTRZYĆ (55) vb impf

o jasne.

Fleksja

indicativus
inf	ostrzyć
praes
	sg	pl
1	ostrzę	ostrzymy
3	ostrzy	ostrzą

praet
	sg		pl
1	m		m pers	-smy ostrzyli
3	m	ostrzył	m pers	ostrzyli
3	f	ostrzyła	m an

imperativus
	sg	pl
2	ostrz
3		niech ostrzą

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś ostrzył	m pers
3	n		subst	by ostrz(e)ły

inf ostrzyć (7) [w tym: -ić (1)]. ◊ praes 1 sg ostrzę (5). ◊ 3 sg ostrzy (28) [w tym: -i (5)]. ◊ 1 pl ostrzymy (1). ◊ 3 pl ostrzą (3). ◊ praet 3 sg m ostrzył (2). f ostrzyła (1). ◊ 1 pl m pers -smy ostrzyli (1). ◊ 3 pl m pers ostrzyli (1). ◊ imp 2 sg ostrz (1). ◊ 3 pl niech ostrzą (1). ◊ con [2 sg m byś ostrzył.] ◊ 3 pl subst by ostrz(e)ły (1). ◊ part praes act ostrząc (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Nadawać jakiemuś przedmiotowi ostrość, czynić ostrym (29)
- W przen (16)
2. [Potęgować cechę zasadniczą (o zmysłach, zdolnościach) (24) ]
3. Jątrzyć, podburzać, podżegać (2)
4. [Zlecać, nakazywać ostro]

1. Nadawać jakiemuś przedmiotowi ostrość, czynić ostrym; acuere Murm, Mącz, PolAnt, Calag, Cn; exasperare Calep, Cn; acuminare, propilare Mącz; secare Modrz; peracuere Calep; atterere, exacuere, praeacuere, subigere, trahere Cn [w tym: co (21)] (29): Acuere cultrum, Das meſſer wetzen ader ſchleiffen. Noż oſtrzyć. Exterere aciem cultri idem Murm 144; Zelázo przytępione/ oſtrząc wyoſtrzy ſie. BielKron 81v; Acumino, Zakończam/ Oſtrzę Mącz 3a, 3a, 326c; ModrzBaz 2; Calag 412b; ZapKościer 1584/47v; Calep 382a, 774a; Sam wodz [żórawi] nos [= dziób] cżęſto oſtrzy/ ſkrzydeł pomuſkuie/ Nog popráwia/ do gárdłá bić ſię nágotuie. KmitaSpit B3v, B4; SzarzRyt D2v.

ostrzyć czego [funkcja supinum = do ostrzenia] (1): chodzili wſzyſcy Izráelcżycy do Filiſtynow/ káżdy oſtrzyć lemięſzá ſwego [ut acueret unusquisque vomerem suum PolAnt 1.Reg 13/20]. CzechRozm 109v.

W charakterystycznych połączeniach: ostrzyć lemiesza, naczynia do rzazania, nasiek, noż, zbroię (2), żelazo (2).

W przen (16):

Zwroty: »broń jeden na drugiego ostrzyć« (1): Iáko nákoniec to Kroleſtwo z ták niebeſpiecżnych rázow vpadku ſwego y cżáſow náſzych w cżęſte interregná w cále zoſtawáło? Może ſie rzec: [...] nieták bronią: bo ią ieden ná drugiego oſtrzył: iáko właſniey modlitwą vſtáwicżną PowodPr 20.

»gardło sobie ostrzyć [czym na co]« = pobudzać apetyt (1): Alem proſto nie myśliw: ći ſye ná to godzą/ Co ſzpérki niedopiekłé/ y twárdy ſér głodzą: Co ſobie gárdłá oſtrzą ná niewinné piwo Rydzem/ śledźiem/ ogórkiem: nie wiém co im krzywo. KochPieś 21.

»gniew [czyj] ostrzyć [na kogo, na co]« (2): Y thák rozumie/ że Pan Bog ná Polſkę gniew ſwoy oſtrzy/ kiedy iey godne ludzi bierze. GórnDworz Dd8v; RejPos 334v.

»ostrzyć [na kogo] język« = obmawiać, oczerniać (1): then Grzegórz vczeń ónego práwégo Antykryſtá/ tenże Máieſtat páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá wywraca/ wiſzuie/ oſtrzy nań ięzyk ſwóy iáko wąż BiałKat 181.

»ostrzyć [na co] język« = rozmawiać, mówić na jakiś temat (1): A iż do wiáry/ wyznánia potrzebá: nie oſtrz ná to ięzyká/ bo y w tym potknąć ſię możeſz: ále pádni ná źiemię á day cześć Troycy ś. á żyi cnotliwie SkarKaz 277b.

[»[komu] na głowie koły ostrzyć« = usilnie, gwałtownie upominać kogoś: przyrodzenie polskie takie jest, że [...] jeśli mu z przodku swej woli dopuścisz, już tego potym nie uhamujesz, byś mu dobrze na głowie i koły ostrzył OrzŻyw 233.]

»[na kogo] kosę, siekierę ostrzyć« = przygotowywać się do zadania ciosu [szyk zmienny] (1:1): Ieſteś iáko Dąb wynioſły/ Ták bez żołędziu vroſły/ A ſmierć maſz chytrą przechyrę/ Co ná cię oſtrzy ſiekierę. RejZwierc 232, [238].

»ostrzyć miecz« [w tym: na kogo, na co (4)] = przygotowywać się do walki, do zniszczenia kogoś [szyk zmienny] (7): gdy to miáſto zágubiemy/ ná ktoreſmy záwżdy ſwe miecże oſtrzyli á zbroię dzyáłáli/ przydzye ná Rzym táki pokoy/ iż ſámi s ſobą walcżyć muśimy. BielKron 129v; iż ná táki pokoy Pan vſtawicżnie oſtrzy miecż ſwoy/ gniew ſwoy/ á ſrogośći ſwoie RejPos 334v; Ieſli ſye człowiek zły niepohámuie/ Pan ſwóy miecz oſtrzy/ pan łuk náłożóny Ná ręku trzyma/ y ſtrzały gotuie Smiertelné KochPs 10; Pátrz iáko wiele Tyrránnow Kośćioł Boży do tych cżáſow burzyło/ iákiego okrućieńſtwá vżywáli/ iákim go ogniem podżegáli/ iákie nań miecże oſtrzyli ReszPrz 5, 6; ZawJeft 30; Więc porządny boiownik/ nie dla tego leie Krew ludzką [...]/ By woyná z woyny roſłá [...]; Ale przeto miecż oſtrzy/ przeto bywa ſrogi/ Zeby pokoy vcżynił oycżyznie ſwey drogiey. KlonWor 30.

»ostrzyć wąsik« (1): Pátrzayże iák ſię ſtroi on cżuryło młody: Cżuprynę podmuſkuie [...]: oſtrzy wąsik KlonWor 58.

2. Potęgować cechę zasadniczą (o zmysłach, zdolnościach); exercere HistAl; agere Mącz; acuere Modrz [co] (24): Też oleiek [...] wpuſzcżony ciepło w vcho głuchoſć oddala y ſłuch oſtrzy. FalZioł I 76c; RZodkwiana wodkha [...] głos oſtrzy flegmę grubą álipką w pierſiach vkrawa FalZioł II 11b; A przeciwi ſie [safirus] niemoczy ſwięte^go Walantego/ pamięć oſtrzy/ á dawa mocz ku dobremu poradzeniu FalZioł IV 58a, I 27d, 119a, b, 143b, II 13a (12); GlabGad G8; kthore zaſię [dziecię] do ſiedmi lat [...] licżby poiąć nie może/ znamię to ieſt pewne rozumu tępego/ z kąd ſie wielki pożytek licżby vkazuie iż rozum oſtrzi cżłowiecżi KłosAlg A4v; HistAl D5v; yżebyſmy ſię żadną ſzkaradną á ſzkodliwą grą niebawili/ iedno tylko tymi ktoreby oſtrzeły dowćip/ albo śiły cieleſne potwierdzáły. KwiatKsiąż Pv, L2v; Mącz 5d; Weźmi Biedrzeńcu/ Bukowice/ Ruty/ Kopru [...]/ A tho ná záráń y ná wieczor po trunku piy/ zágrzewáiąc ćiepło á tho głowę bárzo czyśći/ ták/ iż y wzrok oſtrzy/ y ſłuch otwiera. SienLek 39v; GórnDworz Kk4; iż oná [nauka]/ y do wyrozumienia roſtropność oſtrzy/ y ſpoſobność do ſpraw w cżłowieku wzbudza y stwierdza. ModrzBaz 9v; [Wiem/ práwi/ że to mieyſce o wiecżnem Chriſtuſowem vrodzeniu mnodzy wykłádáli/ ktorzi też o owem słowku DZIS rzeźwo mądrość ſwą oſtrzyli. BudArt D].

ostrzyć czym (2): Gdyż y w báſniach niemáło rzecży náyduiemy/ Ktoremi pod cżás ſobie rozum náſz oſtrzymy. HistLan F4v; Y to ieſzcze ná pámieć ſię tu przywieść może/ iż áppetyt rozmáitymi przyſmákámi oſtrzyć czáſem potrzebá LatHar +5v.

W przeciwstawieniu: »ostrzyć ... kazić« (1): Vino miernie przyięthe rozum oſtrzy, ale nie miernie pite rozum y zdrowie kazi. BielŻyw 169.

W charakterystycznych połączeniach: apetyt ostrzyć, dowcip (2), głos, pamięć, rozsądek, roztropność, rozum (7), słuch (2), wzrok (9).

3. Jątrzyć, podburzać, podżegać; accendere, acerbare, asperare, exacerbare, exagerare, exasperare, exulcerare, inflammare Cn (2):

ostrzyć kogo na kogo (1): Ták to ia mówię/ iáko mówić cnemu Polakowi á wiernemu poddánemu Królá Polſkiégo przyſtoi: nie oſtrząc Królá Páná ſwégo ná nikogo OrzQuin D3v.

Wyrażenie: »ostrzyć rzecz słowy« = zaostrzyć jakąś sprawę przez niepotrzebne słowa; exasperare rem verbis Mącz, Cn (1): Exasperat rem verbis, Oſtrzi rzecz slowy. Pobudza tym więcey ku yákiey rzeczi. Mącz [18]a.

4. [Zlecać, nakazywać ostro [co komu]: A będą słowá te/ ktore ia przykázuię tobie dziſia/ ná ſercu twoim. A oſtrzyć ie będzieſz ſynom twym [Et repetes ea ſiliis tuis; będzieſz ie oznaymiał y powiádał Leop; Y będźieſz ie powiedał WujBib] y mowić o nich będzieſz ſiedząc ſobie BudBib Deut 6/7 (Linde).]

Synonimy: 3. buntować, burzyć, jątrzyć, mieszać, pobudzać, poduszczać, zapalać.

Formacje współrdzenne: ostrzyć się, naostrzyć, obostrzyć, obostrzyć się, wyostrzyć, wyostrzyć się, zaostrzyć, zaostrzyć się, zostrzyć, zostrzyć się; obostrzać się, wyostrzać, zaostrzać, zaostrzać się; ostrzeć, zostrzeć.

Cf OSTRZENIE, OSTRZONY, [OSTRZYMIECZ]