[zaloguj się]
[pdf]

PACIERZ (233) sb m

-å- (102), -a- (14); -a- Mącz, KlonWor, -å- : -a- MurzHist (5:1), BielKron (10:1), RejPos (7:1), BiałKat (1:1), BielSat (2:1), KuczbKat (9:1), SkarŻyw (9:1), PudłFr (1:1), LatHar (19:4). ◊ -érz (37), -erz (4); -érz : -erz MurzHist (3:2), SarnStat (1:1), SiebRozmyśl (30:1). ◊ -erz-.

Fleksja
sg pl
N påciérz påcierze
G påcierza påcierzy, påcierz(e)w
D påcierz(o)m
A påciérz påcierze
I påcierzem påcierzmi
L påcierzu påcierzach, påcierz(o)ch

sg N påciérz (15). ◊ G påcierza (25). ◊ A påciérz (71). ◊ I påcierzem (4); -em (1), -(e)m (3). ◊ L påcierzu (17). ◊ pl N påcierze (21). ◊ G påcierzy (75), påcierz(e)w (1); -y : -(e)w LibMal (1:1). ◊ D påcierz(o)m (1). ◊ A påcierze (54). ◊ I påcierzmi (5). ◊ L påcierzach (4) LibMal (2), WujJud, LatHar, påcierz(o)ch FalZioł (2); ~ -ach (2), -(a)ch (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Modlitwa Pańska „Ojcze nasz”; Dominica oratio Miech, Cn; fraterna a. legitima a. ordinaria a. quotidiana oratio; pater noster, prex caelestis a. legitima Cn (136): tedy kapłani polſzci, [...] lud poſpoliti pacierza y cżłonkow wiary naucżali y krzcili. MiechGlab 87; SeklWyzn c4v, d3; [dzieci i poddani mają się uczyć] Modlitwy pańſkiey ktorą zowiem pacierz/ aby rozumieli iako/ a oćo [!] páná Boga maią proſſyć. SeklKat G2; Pan Chriſtus y pyſmo ſwięte vczi nas proſſic rzecży duſnych/ y cieleſnych tak iako tu obaczym wtey modlitwie ktorą zowiem pacierz. Oycze naż ect. SeklKat Sv, A3v, I2, R4v, Zv; MurzHist I4v; BielKom E7, E7v; GliczKsiąż L4; KrowObr 214v; RejFig Dd4v [2 r.]; BielKron 385, 438 [3 r.]; Dar nád dármi Bożymi thu y ná onym świećie/ Królewſki ſtan ieſt. Przeto téż w Paćierzu záwſze od Bogá prośimy/ Przydźi Króleſtwo OrzQuin Q; HistRzym 74 [2 r.], 76; RejPos 190; BiałKat 223v; KuczbKat 376 żp, 381 żp, 385 żp, 396 żp, 406 żp, 416 żp, 430 żp; RejZwierc 143; Tákże y ſam Pan Kriſtus w Paćierzu náucżył nas prawdźiwey ſpowiedźi/ ábyſmy vſtáwicżnie do Oycá niebieſkiego wołáli: Odpuść nam Pánie winy náſze/ iáko y my odpuſzcżamy. WujJud 83; Ma Koronká tá w ſobie śiedm Paćierzy/ ſześćdzieśiąt y troie Anyelſkie pozdrowienie/ á iedno Kredo. LatHar 509; Bo ieſli idzie o Paćierz/ od ſámego P. Iezuſá go mamy. LatHar 510, 6 marg [2 r.], 101 marg, 186, 253, 507 (16); SarnStat 1224 [4 r.]; KlonWor 15.

W połączeniach szeregowych (10): SeklKat G2v, Zv, Z2; MurzNT 28v [2 r.]; KrowObr 115; Oto maſz troie kſięgi ktore możeſz záwſze nośić przy ſobie/ Pacierz/ Wyznánie wiary Apoſthołow ſwiętych/ á Przykazánie Páńſkie RejZwierc 196; Byłá iedná niewiáſta/ ktora cżytáć nieumiáłá/ tylko paćierz/ Zdrowę Máryą/ Wierzę w Bogá SkarŻyw 312; ReszHoz 131; SiebRozmyśl F2.

W porównaniach (1): ſwiádek pierwey powiedźiał mi iuż prawdę iáko paćierz HistRzym 74v, 74, 76; RejZwierc 268; doyźrzeć áby łoy z ſkorą [zabitego bydła] nie zginął: bo to przy wielkich rozchodźiech lepiey niż paćierz vmieią. GostGosp 70. Cf Frazy.

[Przysłowie: Tośćie wżdy nie náſiceni: Bá Wilku mow Paćierz/ á Wilk co iedno pocżnie przećię záwżdy Owcá. Respons N2.]

W charakterystycznych połączeniach: pacierza (na)uczyć (się) (nauczać) (8), używać; umieć pacierz (6); w pacierzu mowić (3), naczyć, prosić (5).

Frazy: »jakoby trzy pacierze spiał« [jako miara czasu] (1): przywarz onego [octu z rutą i prochem kaparowym] tak długo iako by trzy pacierze ſpiał FalZioł III 14b.

»jakobyś pacierz zmowił« = łatwo, bez konsekwencji (1): Przyſyęż nic to nie ieſt/ iákobyś Paćierz zmowił. GroicPorz z3v.

Zwroty: »mowić (a. zmowić) pacierz« [szyk zmienny] (48): Potym pokleknawſzy na oſſobliwym mieſczu maią mowyć Credo potim Pacierz SeklKat C3, C4, D, D2, T2v; Prośił go zaśię Biſkup/ aby znimi Paćierz ſerdecznie zmowił MurzHist P2v, I3v, I4 [2 r.], T; BielKron 438 [2 r.]; ReszHoz 167; LatHar 101, 493; SiebRozmyśl B3, B4, B4v, C, Cv (30); Zwykliſmy pięć paćierzy mowić/ y zá pokutę ie wam dáwáć/ ná pámiątkę tych piąći ran Páńſkich. SkarKaz 209b; Y przetoż zapálczywym rádzą/ [...] áby gdy ſię rozgniewáią/ Paćierz ábo Zdrową Máryą zmowili SkarKaz 314a. Cf Przyłowie, »jakobyś pacierz zmowił«.

»pacierz odprawować« (1): [św. Hugo] Pſalmy/ modlitwy/ Letánie/ y co noc trzyſtá paćierzy odpráwował SkarŻyw 293.

»pacierz (s)piać (a. śpiewać)« [szyk zmienny] (9): [kapłan] klączącz pyal naboznye paczyerz PowUrb +v, +2 [2 r.]; LibMal 1544/83v; SeklKat D2; MurzOrt B2; Ten [papież Klemens] napirwey mſzą vſtáwił/ [...] w ktorey tylko pacierz ſpiewano BielKron 148v, 425v. Cf »jakoby trzy pacierze spiał«.

Szeregi: »pacierz, (i) kredo (a. wyznanie wiary)« [szyk 4:1] (5): Tamże ſam krol Władziſław [...] napirwey ich [Żmudzinów] pacierza potim kreda naucżył y okrzcić rozkazał. MiechGlab [90]; gdy paćierz y wiáry świętey wyznánie/ álbo Kredo głoſem z kmotry wymowi KarnNap B4; CzechEp 229; Dla tego też y troie Anyelſkie pozdrowienie/ [...] po Kredzie y Paćierzu niektorzy mawiáią LatHar 508, 80. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.]

»pacierz, (to jest) modlitwa Pańska« [szyk 1:1] (2): kiedy Piotr Swięty Wietzerzą Páná Kryſtuſá Syná Bożego ſpráwował/ tedy [...] tylko ſámey modlitwy páńſkiey/ paćierzá vżywał KrowObr 198v; BiałKat 220v.

»pacierz, (i, abo) Zdrowa(ś) Maryja« (34): Gdy iáka Compánia [...] ludźi do ſzpitalá prziydźie [...] vcżą ich doctrinam chriſtianam: niektorym proſtym Paćierz y Zdrowáś Márya mowić każą ReszHoz 167; A ták ono też nabożeńſtwo/ w ktorym niektorzy zwykli/ [...] piętnaśćie Paćierzy y Zdrowych Máryi mowić/ może ſię też do rádośći/ y do boleśći błogoſłáwioney Pánny Máryey ſtoſowáć LatHar 493; SiebRozmyśl B3, B4, B4v, C, Cv (31); SkarKaz 314a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

2. Modlitwa w ogóle; modlenie się, odprawianie modłów; horae (canonicae), laudes divinae cotidianae vel nocturnae, preces ecclesiasticae publicae horariae, preces ecclesiasticae matutinae vel nocturnae Cn [w tym: w pl (52)] (56): RejRozpr B4v [2 r.]; Poganiċ y też kaczerze Ganią poſty y paczierze. RejKup i5v, q8; Ráno też wſtawſzy s poſciałki/ Nápiję ſie kęs gorzałki/ A ſkoro żak dzwoná wzbyerze/ Poydę trochę ná pacierze BielKom E7, G4, G6; rzadko tho trefić ſye miáło/ áby on kiedy opułnocy ná paćierze niewſtawał OrzRozm M4, M4; Nie ruſzył ſie Krol odemſzey áż ſam Witułt pocżął wołáć áby przeſtał tych paćierzy. BielKron 383v; OrzQuin H; Prot C3v; RejPos 289v; BielSat D; KuczbKat 365; WujJud 187 [2 r.], 187v; SkarŻyw 574, BielRozm 24; CiekPotr 61.

W połączeniach szeregowych (2): [Arianie] chcą być zbawieny bierząć nadaremnie ymię Boże mrucząć nierozumnie pacierze/ godziny/ pſalmi SeklKat F3v; RejKup k8.

Zwroty: »na pacierze dzwonić« [szyk zmienny] (6): BielKom G4; [papież Kaliksty III] Vſtáwił też ſpiewáć w kościele: Da pacem Domine etc. á w południe dzwonić ná pacierze BielKron 189; WyprPl A3; Kiedy ná Paćierze w Kościele Dzwonią ráno ábo wiecżor/ moẃ. ANyoł Páńſki LatHar 10, 11 marg, 740.

»mowić (a. mawiać, a. odmowić) pacierz(e)« [szyk zmienny] (19): SeklWyzn g3; Alem iednak mowyl doma. Znac nienaboznie paczierze RejKup i3v, k8, l5; BielKom G4v; Ale te paćierze on mawiał liczbą wedle dni onych/ ktorych Pan Kryſtus leżał w żywoćie Pánieńſkim OrzRozm M4, A4v, M4; BielSat D4v; KuczbKat 365 [2 r.]; WujJudConf 186v; przyſzłá do tákiey roſpácży/ iſz áni paćierzá mowić/ áni Sákrámentow żadnych bráć niechćiáłá. SkarŻyw 581, 369, 574, 580; Niech Kśięża mowią cáły dźiéń paćierze/ Ia iuż przeſtawam ná ſwéy proſtéy wierze. PudłFr 5, 53; LatHar 507.

»pacierze odprawować« (3): á gdy iuſz práwie śiły nie miał/ tedy leżąc ná poły żywy/ paćierze ſwoie w onym pośćie/ odpráwował. SkarŻyw 29, 473, 575.

»(s)piać (a. śpiewać) pacierze« [szyk zmienny] (3): O byċ dzys Oltarze wkolo Tlukąċ ſię wpierſy y wczolo. Y ſpoies Kylka paczierzy To iuż proſty nedznik wierzy. RejKup n2, l7; WujJudConf 186v.

»pacierze szemrać; [pacierz odszemrany]« (1): miáſtho pámiątki ſwiętych á wiernych Páńſkich/ [...] iednemu ku cżći bylicżką ſie opaſáć/ [...] drugiemu ku cżći cżárowáć/ á ná krzyż leżąc pacierze ſzemráć RejPos 276v; [áni mu [Panu Bogu] ſie podobáią paćierze przez zęby mowione/ álbo ládá iáko odſzemráne. WujPosN 1584 I 164 (Linde)].

Wyrażenie: »nabożne pacierze« (1): IEſli to prawdá/ że Czárt nikogo nie bierze/ Co częſto mówią owé nabożné páćierze PudłFr 53.
Szereg: »godziny albo (i) pacierze« [szyk 4:1] (5): Acoż Kośćiołowi pożytecżnieyſzego [...]/ iáko vſtáwicżna modlitwá/ y dźiękcżynienie zá niewymowne dobrodźieyſtwá iego/ co ſie w tych Godźinách álbo Paćierzách dźieie? WujJud 187v; WujJudConf 186v, 187v; SkarŻyw 575; LatHar 507.
3. Koralik, kuleczka z dziurką do nawlekania; globulus Cn (23): Z grżbietha [karpia] pacierze/ á z łuſki przełbicze [...] przeſzywaią FalZioł IV 41a, IV 43b; LibMal 1545/99v; RejKup cc4; W tym mieśćie nawięcey rzemieſnikow ktorzy dziáłáią paćierze z kryſztału [...]. Mieſzcżánie miewáią zyſku do roku ná kilko tyſięcy ſtych gałecżek tocżonych. BielKron 287v.
[Szereg: »(kulki), gałki albo pacierze«: (nagł) O gałkách álbo pacierzoch wonnych ku noſzeniu przy ſobie dla woniey. (–) IAko Ambrę vwierćieć/ gdy kto s niey kulki/ gałki álbo paćierze tocżyć chce SienHerb 562 (Linde).]

Gra słów w nawiązaniu do znacz. 2.a. (1): PYtáli kſiędzá łotrzy/ co więtſza odpłátá/ Ieſli cżynić cży mowić/ w ty obłędne látá. Kſiądz rzekł/ lepiey co mało mowi wiele cżyni [...]. Ci rzekli/ toć ten wygrał co cżyni pacierze/ Chociay nie wie ni mowi nigdy nic o wierze. RejFig Ccv.

a. Różaniec; sacrae coralii, bacculae Murm, BartBydg; (precatoria) corona, precatorii globuli, series globorum precatoriorum Cn [w pl oraz wyjątkowo w [sg]] (11): BartBydg 17; chadzał ſtáruſzek miły/ do oney Bożey męki zgárbiony/ [...] pácierze kośćiáne wielkie v páſá OrzRozm M4; RejPos 134; Zá pierwſzych lat nośiły náſze pánie duſzki/ Páćierze Burſztynowe/ nie Złote łáncuſzki. BielSat D2; KochFr 55; BielRozm 26; [pacierz perłowy macice ze śrzebrnemi paciorkami kilka InwMieszcz 1571 nr 167].
Zwrot: »kołatać pacierzmi« [szyk zmienny] (3): nie toć ieſt modlitwá mrucżeć poniewolnie á w łep ſie drapáć/ wijátyk wártowáć/ ábo pacierzmi kołátáć RejPos 214, 134 [2 r.].
Wyrażenie: »koralowe pacierze« (2): Sacrae coralii, bacculae sunt quibus in numerandis praecibus utimur, Eyn korellen pater noſter Koralowe paćyerze Murm 121; BartBydg 134b.
b. Naszyjnik, sznur korali [w pl] (6): yablko od paczyerzi y krzizik zlothi [...] przedall kupczevi yednemv [...], ſſą przi thich paczyerzach trzi groſſą ſrebrne a yeden pozlocziſti ząb wylczi ſrebrem oprawyony LibMal 1545/99v, 1545/99v [2 r.].
Wyrażenie: »pacierze koralowe« (2): vkradl [...] paczyerze koralyewe dwoye, yedne zeſrebrem, a drugie krom ſrebra LibMal 1545/99v; zlothi krzizyk na paczierzach koralowych y kamyſchkow kilka do pyerſczieny zgotowanych vkradl LibMal 1545/99v.
4. Poszczególny kręg w kręgosłupie, w pl: kręgosłup; spondylus Mącz, Calep, Cn; vertebra Calep, Cn; vertibulum, verticula (verticulum) Cn (17): Tedy hak założyć [dziecku nie mogącemu się urodzić] za koſci pierſne/ albo za pacierze FalZioł V 33v, II 9d, V 51v; Cżemu w grzbiecie ieſth wiele ſthawow ktore po łatinie zową Spondilia, polaci pacierzmi zową. GlabGad D8v; Oczko 16; Calep 1115b.

W połączeniu szeregowym (1): ieſli ſzyiá álbo łopátki/ álbo rámióná/ álbo paćierze bolą/ ná nie niechay wodá zgłowy ćiecze Oczko 16.

Wyrażenie: »pacierz w grzbiecie, w chrzybcie, grzbieta, grzbietowy« (4:1:1:1): tedy dla zerwania tey żyły: on cżłowiek miewa bolenie w ſiodmym pacierzu grzbieta ſwego FalZioł V 6v; CIrcul drżączy na wierzchu vriny. Znamionuie bolenie w krzyżu y we wſzytkich pacierzoch grzbietowych FalZioł V 8; mażyż tym ſkroni/ cżoło/ y wizytki pacierze w grżbiecie. FalZioł V 93v; Mącz 410c; KlonŻal C3v; Spondylus – Paczierz wchrzipcie. Calep 1000b, 1115a.
Szereg: »pacierze i grzbiet« [szyk 2:1] (3): FalZioł I 5a, 35b; námázuią drudzy y grzbiet y paćierze wſzyſtki/ oleykiem różánym Oczko 28v.
5. Prawdopodobnie: Ból, choroba kręgosłupa (w pl) (1):

W porównaniu (1): Snadz to gorſſe niż paćierze Gdy kto vrząd ná ſię bierze RejRozpr C3.

Synonimy: 1. »Ojcze nasz«, Pater noster; 2. modlenie, modlenie się, modlitwa, modła; 3. koralik; 4. grzbiet.

LWil