[zaloguj się]
[pdf]

PALIĆ (347) vb impf

W inf -å- (35), -a- (13); -å- KrowObr, BibRadz, Mącz (4), RejPos (2), BudBib, CzechEp (2), KochFr, GostGosp (3), LatHar (3), WujNT (3); -a- MurzHist, MurzNT, LubPs, SienLek (2), RejAp; -å- : -a- Leop (3:3), BielKron (3:1), SkarŻyw (8:3). ◊ W imp pål, palcie. ◊ W pozostałych formach -å- (241), -a- (6); -a- MurzNT -å- : -a- Leop (7:2), BielKron (51:1), Mącz (16:1), GostGosp (4:1).

Fleksja
inf pålić
indicativus
praes
sg pl
1 pålę
2 pålisz pålicie
3 påli pålą
praet
sg pl
1 m -em pålił m pers
2 m -ś pålił m pers
3 m pålił m pers pálili, paleli
n påłiło subst påliły, pålili
fut
sg pl
2 m będziesz pålił m pers będziecie pålić
3 m będzie pålił, pålić będzie m pers
imperativus
sg pl
2 pål palcie
3 niech påli niech pålą
conditionalis
sg pl
1 m påliłbych m pers bychmy pálili
3 m by pålił m pers by pålili
n by påliło subst
con praet
sg pl
3 m by był pålił m pers by byli pålili
impersonalis
praet pålono
con by pal(o)no
participia
part praes act påląc

inf pålić (49). ◊ praes 1 sg pålę (9) [w tym: -e (2)]. ◊ 2 sg pålisz (2). ◊ 3 sg påli (47). ◊ 2 pl pålicie (5). ◊ 3 pl pålą (46). ◊ praet 1 sg m -em pålił (1). ◊ 2 sg m -ś pålił (1). ◊ 3 sg m pålił (23). n påłiło (1). ◊ 3 pl m pers pálili (49), [paleli]. subst påliły (3), pålili [f] (1) HistAl [I3]v. ◊ fut 2 sg m będziesz pålił (1). ◊ 3 sg m będzie pålił (5) OpecŻyw, Leop (3), BielKron, pålić będzie (4) LubPs, BudBib, LatHar, WujNT. ◊ 2 pl m pers będziecie pålić (1). ◊ imp 2 sg pål (16); -å- (11), -(a)- (5). ◊ 3 sg niech påli (1). ◊ 2 pl palcie (2); -a- (1), -(a)- (1). ◊ 3 pl niech pålą (1). ◊ con 1 sg m påliłbych (1). ◊ 3 sg m by pålił (11). n by påliło (1). ◊ 1 pl m pers bychmy pálili (1). ◊ 3 pl m pers by pålili (4). ◊ con praet 3 sg m by był pålił (1). ◊ 3 pl m pers by byli pålili (1). ◊ impers praet pålono (35); -ono (3), -(o)no (32). ◊ con by pal(o)no (2). ◊ part praes act påląc (22).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

Znaczenia
1. Rozniecać lub utrzymywać ogień; succendere Vulg, PolAnt; accendere HistAl, incendere Vulg; alere flammam, curam habere fornacis calfaciendae, exstruere focum Cn [w tym: co (24)] (31): Ipocras kazał nawozić około miaſta wiele dębiny y z liſcim y kazał palić, ktoremże dimem ono złe powietrze zagnał BielŻyw 68; Są tu [...] Poſtawnyky/ y gromnicze Blazeyky/ y ine ſwieczie. Czos ie bogu ku tczy palył Barzos go them (wirzmy) chwalył. RejKup k8; RejPos 345v.

W połączeniu szeregowym (1): palą/ kurzą/ dzwonią/ A około koſciołá s kropidły ſie gonią. RejWiz 183v.

Zwroty: »palić beczki« = iluminować (1): Słuchay Czo piſze Ewányeliſtá s. iżći [ojciec św. Jana] nie palił becżek/ y nie ſtrzelał z dzyał/ nie triumphował obycżáiem ſwiátá tego RejPos 297.

»lampy palić« (2): wy záſię báránka fwego/ zá bogá chwalićie/ świece y lámpy przednim palićie KrowObr 183v, 90v.

»ogień (ognie), na ogniu palić« = accendere focos HistAl [szyk zmienny] (10:1): FalZioł V 110; Tedy przykazał Alexander/ áby obficie ogień palili/ ábowiem ſie pocżęło wſzcżynáć zimno bárzo okruthne HistAl [I3]v, H6; RejWiz 181; Krol Cyrus przykazał dom Páńſki/ ktory ieſt w Ieruzálem/ budowáć/ gdzie palono ná ogniu [incendebant igni] vſtáwicżnie Leop 3.Esdr 6/24; BielKron 319; BudBib Bar 6/41[42]; temu [Perkunowi] też ná ofiárę vſtáwicznie ogień wieczny z dębiny we dnie y w nocy palono StryjKron 400; CzechEp 362; od Tybrowéy wody Szedłeś Fránczyſzku [...] Aż tám/ gdźie nigdy látá nieuználi/ Y ogniów palić ludźie nieprzeſtáli KochFr 88; KmitaSpit C5v.

»palić w piecu, palić gruby« = succendere fornacem Vulg [szyk zmienny] (2:1): Bo ieſliże ſláchectwo w bogáctwie zależy/ Tedy Gárbarz tedy Zdun theż temu zábyeży. Iż Liśi kolnierz z Bobrem będzye miał v ſzuby/ Choć niedawno drwá rąbał/ chociay palił gruby. RejWiz 97; Leop Dan 3/19; bo to ſromotá/ gdy w piecu paliſz/ á do izby wiátr wieie. GostGosp 12.

»świece (świecę) (a. świeczki) palić« (10): oto pogáni przed nimi [obrazami] Swiece palą/ wy takieſz palićie? KrowObr 113v, 113v [2 r.], 119, 183v, 197v; RejAp 180; RejPos 341v; tám [w bożnicy na Antokoli] ſwiecę woſkową po wieczerach we czwartki Kapłani záwżdy ſtáwiáli/ y palili. StryjKron 400.

Przen: O wyrzutach sumienia (1):
Fraza: »[kogo] ogień pali« (1): poczęli go [Franciszka Spierę] duſzni nieprzyiaciele ſtraſzić/ ſumnienié gryśc/ ogień piekielny ieſzcze na tem świecie palić. MurzHist D3v.
2. Działać ogniem tak, aby coś przestało istnieć, tj. zwęgliło się, zmieniło się w popiół, zgliszcza itp.; spalać; incendere Miech, HistAl, Vulg, Cn; comburere Vulg, PolAnt, Calep; cremare Mącz, Calep, Cn; urere Vulg, Mącz, Cn; torrere Mącz, Cn; concremare, deurere, praeurere Calep; cinefacere, facere incendium Cn (229): Torreo, Suſzę/ ſucho czynie/ też palę/ piekę. Mącz 459d, 68a, 508d; Cremo – Palie. Calep 268a, 219a, 234a, 316b, 845b.

palić co (13): KrowObr 88; Słodki ſtrup v dźieći tedy ták leczą: Páwie pierze z ſuknem ſzárłatnym zá rowno palą/ á z miodem zmieſzawſzy pomázuią. SienLek 49, 73v, 90; Kędy ſády/ tedy ſtárą drzewinę/ wiśninę/ zbieráiąc palić/ z tych naylepſzy popioł GostGosp 124, 166; [Obrázy iákie Polacy paleli. ŁaszczOkulary A4 marg]. Cf Fraza, Zwroty.

W porównaniu (1): Abowiem ieſt ten Sákráment/ [...] iáko ogień/ wſzytko co pali w podobieńſtwo ſwey nátury odmieniáiący LatHar 204.

Fraza: »ogień pali [co]« (2): A ogień iáko być może przez pábulum ſwoiégo? [...] Muśi to tedy pewnie być śiárká/ którą ogień paląc w meatach źiemnych/ nietylko Cieplice/ ale kruſzce/ y tám te co ztámtąd/ pochodzą rzeczy/ czyni. Oczko 6; LatHar 204.
Zwroty: »kadzidło palić« (1): Thuricremus, Nád cżym kádźidło palą/ kádzą. Mącz 455b.

»palić [co] na popioł [= aby uzyskać popiół]« (3): Palcie laſy na popioł/ rąbcie na wańſzoſy KochSat A4; SienLek 82; GostGosp 124.

»palić [co] na węglu« (1): vwarz cztery kokoſze iáiá w ocćie/ [...] palże ſámy białki ná węglu SienLek 101.

Przen (21): [Hekuba mówi] lecz to ogień ón [tj. Parys]/ którym rodźiłá/ Ten pali/ ten śmierćią mą rádábym zgáśiłá. GórnTroas 10.

palić kogo (3): ktora [prawda] muśi palić oney ná odpor cżyniącego. CzechEp 7 marg. Cf Frazy.

Frazy: »płomienie [kogo] palą« (1): Pytaſz przecz ták nadobny kwiáteczek/ ku wiośnie Gdy drugie kwiátki roſną/ z nowniewyrośnie? Płomienie febry ćięſzkiey/ ktore go paliły/ Te mu tę ſmutną łąkę gwałtem záſuſzyły. SzarzRyt D2.

»[kogo] zły swąd pali« = ktoś ma złą opinię (1): Wſzetecżny záwżdy chociay czo zle chwali/ Choć widzi że go zewſząd zły ſwąd pali. RejZwierc 220v.

a) O Duchu Świętym [co] (2):
Zwrot: »palić ogniem« (2): RAcż palić ogniem Duchá świętego nyrki náſze/ y ſercá náſze/ Pánie Boże LatHar 182 [idem] 618.
b) O miłości chrześcijańskiej [co] (1):
Fraza: »ogień pali« (1): á ogień on miłośći y duch Chryſtuſow ták ſerce iego palił/ iſz ſię káżdemu záchowáć y przyſłużyć chćiał. SkarŻyw 317.
c) O karze Bożej i karze czyśćca [w tym: co (1)] (2):

W połączeniu szeregowym (1): A ieſliże więc we wſzem ich [grzechów] odpuśćić Niechceſz: [...] Biy Pánie/ rzeź/ pal/ pokim tu ná źiemi GrabowSet S3v.

Fraza: »ogień pali« (1): Lepiéyci ten ráz ocżyſciatz grzéchy/ [...] niżli na potym do cżyſtza ié zoſtawiatz. [...] a tzo ijnſſégo on ogień będzie pálil/ iedno grzéchy twoie. OpecŻyw 191v.
d) O grzechu, wyrzutach sumienia [kogo, co] (2): Ktoż choruie/ á ia nie choruię? ktoż ſię zgarſza/ á mnie to nie pali? WujNT 2.Cor 11/29.
Zwrot: »jako ogień palić« (1): kthory [grzech] nie inácżey iáko ogień záwżdy muśi palić ſumnienie przeſtráſzonego/ cżłowieká RejPos 311.
e) O żądzy cielesnej, pokusie [w tym: kogo, co (4)] (5): Urit videndo foemina, Páli gdy bywa na nię patrzáno niewiáſta. Mącz 494b; Iuż ćie/ [...] nowa miłość pali/ A Wenus ná náſzé złé tobie pánnę chwali? GórnTroas 25; GosłCast 30, 53.
Fraza:»ognie palą« (1): A gdy go ćieleſney pożądliwośći ognie paliły/ [...] zdobywał ſię ná ten duchowny rátunek/ vprzeymym ſercem do P. Bogá wołáiąc/ [...] LatHar +3.
f) O silnych emocjach, uczuciach [w tym: kogo, co (4)] (5): Ach iák trudno ſerdecżny bol w ſobie vmorzyć/ Gdy wwnątrz pali WisznTr 10; ArtKanc P18v; [Panie] day niech ſerce pali/ Co rozum chwali. SzarzRyt B4.
Fraza: »gniew pali« (2): O pánie/ [...] Gniéw mię pali/ że zły człowiek ſłowy gárdźi twémi KochPs 185; LatHar 259.
a. Niszczyć ogniem; exurere Miech (187): OrzList c3; chłopſtwo zebráne ſzło przez Fránkonią y przez ine kráiny/ cżyniąc wielkie ſzkody/ [...] biorąc/ paląc. BielKron 203v, 196, 362; HistRzym 33; RejZwierc 114v; StryjKron 36, 51 marg, 522; ActReg 87.

palić kogo, co [w tym: kogo (12), co (żywotne) (2), co (nieżywotne) (61)] (74): [Baty] także tym richley wſi j miaſtecżka paląc przyciągnął do rzeki ktorą zową Ciſa MiechGlab 15; WróbŻołt Z3v; LibLeg 9/51v; RejRozpr B; Potym pocżęły z niebá pádáć iákoby pochodnie ogniſte/ thák iż wizytko palili HistAl [I3]v, K7; Abowiem niekiedy vćiſzał ſię płomień áby niepalił źwierząt BibRadz Sap 16/18, Ier 36/25; Luter gdy ſie tego dowiedźiáł/ palił tákież Papieſkie dekretały BielKron 196; kthorzy [lud z Niemiec i Inflant] przyćiągli do Lęcżyce/ wkoło ią zápalili/ ále zamku dobyć niemogli/ iedno wśi y miáſtá okolicżne palili BielKron 372, 26, 113, 164v, 167v marg, 196 (26); Mącz 312d; OrzQuin A3v; iż [poganin] pali domy náſze/ rośćina dziatki náſze RejZwierc 261, 228; WujJudConf 9v; WierKróc A4, Bv; Ná on cżás v Rzymian obrázy y málowánia były ſtáre/ y láty zbotfiáłe (bo ich nie palili áni wymiátáli nigdy z kośćiołow) SkarJedn 227, 227; KochOdpr D3; w ktorey męce gdy Pánu Bogu Duchá oddáli/ ćiáłá ich palono y w wodę miotano. SkarŻyw 208, 189, 363, 492; StryjKron 255, 370, 472; GórnRozm G2; GórnTroas 33; OrzJan 136; A tu widziſz, iż to nie nowiná, iáwnie palić kśięgi zákazáne. WujNT 476 marg, 60, 478; SarnStat 499; VotSzl Bv. Cf palić co komu; »ogień pali«, Zwrot.

palić co komu (1): Trzśćinę im ná ieźiorách odchodząc palili/ W ktorą ptacy/ gdy iáka pogonia ſię kryli. KmitaSpit C3v.

W połączeniach szeregowych (17): niektorzi Tatarowie ſawſdj chodzą w panstwo Crola yego M. voyvyą byerzą palią y nygdj od nych pokoyv nie mogą miecz. LibLeg 11/64v; Potym [Łoktek] ná Kſiążę Mázowieckie Wáńká poſłał woyſko pobieráć/ palić/ y puſthoſzyć iego dzierżáwy BielKron 371, 173, 364, 364v, 368, 396, 417, 417v; Morſcy Ráytárzy ná łódź ſzturmuią/ nas dobywáią/ ognie miecą/ łódź palą OrzQuin A3v; WujJudConf 9v; SkarŻyw 189; StryjKron 370; CzechEp 379; GórnRozm K; VotSzl Bv; KlonWor 30.

W porównaniach (3): Rácż ye [książęta i hetmany] vcżynić yáko lás co gi pali ogyeń/ A yák gory ktore trawi záwżdy frogi płomyeń LubPs S6; Iáko tedy kąkol zbieráią y palą gi w ogniu/ ták będźie w dokonániu świátá tego. BibRadz Matth 13/40; WujNT Matth 13/40.

W charakterystycznych połączeniach: bałwany palić (2), ciało (ciała) (2), dekreta(ły) (2), domy (2), dzierżawy, imienie, kopy, kościoł(y) (4), kości, krainy [jakie], księgi (8), las(y) (2), ludzi, łodź, miast(eczk)a (5), monastyry, obrazy (6), ojczyznę, okręty (2), państwa, trzcinę, wsi (4), wszy(s)tko (2), zboża, ziemie (ziemię) [jakie (jaką)] (8), zwierzęta; jawnie palić (2), okrutnie (2).

Przysłowie (1): Dobry też Lenart dla koni Dla wieprzow ſwięty Antoni Więc ſwiętego Márká chwali Więc Piotrá co kopy pali [św. Piotra w okowach, 1 VIII, kiedy częste burze powodują pożary kop zboża] RejRozpr B.
Frazy: »ogień, płomień pali [kogo, co]« [szyk zmienny] (10:1): LubPs S6, hh4; HistRzym 111; RejPos 56, 102; bo ie theż y ogniśći wężowie kąſáli/ y zyemiá ſie z nimi západáłá/ y ogień ie z niebá palił RejZwierc 204, 126, 152v; SkarŻyw 70, 278; KlonFlis C2v.

peryfr. »ten co (a. (ten) ktory) (ogniem) pali« = podpalacz; incendiarius JanStat (8): (nagł) O złodzyeiách y tych co ogniem palą. [...] (–) Złodzyey ten co ogniem pali/ łupieſzczá/ gwałtownik białych głow/ może być wſzędzye poiman. UstPraw I3, E4v; o tych co lasy palą. SarnStat 499, 182, 214, 670, 1112.

Zwrot: »ogniem, w ogniu palić« [w tym: kogo, co (5)] = igni comburere PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (8:1): UstPraw E4v, I3 [2 r.]; BibRadz Matth 13/40; BielKron 314v; GrzegŚm 66; Twoy oyćiec [...] Y ogiéń widźiał/ którym okręty palono. GórnTroas 26; WujNT Matth 13/40, Luc 3/17.
Szeregi: »palić i burzyć« (1): [Połowcy] Wśi/ Kośćioły/ y Monaſtery paląc y burząc z wielkim polonem do ſwoich ſtron vſzli. StryjKron 225. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»palić i łupić« (1): [Swatopełk] Kuiáwy y Krzyżaki ſpuſtoſzył/ kośćioły palił y łupił BielKron 361v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»palić i (a) pustoszyć« (7): BielKron 361, 370, 371, 379; Perpopulator Italiam vastando et urendo omnia, Puſtoſzy włoską ziemię/ paląc y puſtoſząc wſziſtko. Mącz 312d; StryjKron 472; OrzJan 136. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»palić a tracić« (1): Ale P. B. ſpuśćił ogień zniebá/ j palić á tráćić onj burzliwe ludzie pocżął. SkarŻyw 492.

Przen (7):

palić kogo (2): Ogień ktory Cżeść [= teść] dziewce da: [tj. świeca przyniesiona przez pannę młodą z domu ojca] [...] Do mnie wnieśion by mię palił BierEz S2v; SkarŻyw 278.

palić co komu (1): BierEz S2v cf W porównaniach.

W porównaniach (3): Cżęſtoćiem niecna niewiáſtá/ Iáko pochodnia ogniſta: Pali mężowi imienie BierEz S2v. Cf Zwrot.

Zwrot: »palić jako ogniem, jako płomień« (1:1): Abowiem oto powſtali wnet fáłſzerze á gwałtownicy ſłowá ſzcżyrego Páńſkiego/ ktorzy palili iáko ogniem/ á wyćináli iáko miecżem s tego ſwiátá nędznego/ odwodząc nędzny narod ludzki [...] od oney złotey korony onego pirwſzego poſłá wdzięcżnego. RejAp 57; bo chuchánie świętych/ y wzywánia imieniá Boſkiego/ iáko nagorętſzy płomień pali cżárty/ y wypędza. SkarŻyw 278.
a) W nawiązaniu do alegorycznej bestii Dan i Apoc [w tym: co (1)] (2):
Zwrot: »ogniem palić« (2): Gdyż Luter/ Zwinglius/ Kálwin y inſzy wyrozſzy z głowy tey wſzetecżney niewiáſty y mięſo iey iedli y iedzą/ y ogniem palili/ pſuią [errata zmienia: pſuiąc] ią ſłowem Bożym. CzechEp 380, 378.
b) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy [ze zdaniem dopełnieniowym] (1):

W połączeniu szeregowym (1): Tę twarz miał biały po tákim popłochu/ Kiedy mu cnego poimano Rochu. Kto ſie náwinie/ bierze/ ſiecże/ pali KochSz Bv.

α. Uśmiercać ogniem [w tym: kogo (14)] (17): Ano pátrz w Bábilonie kiedy trzech palono/ Tákież okrutny ogień w piecu nákłádzyono RejWiz 155; Tego też cżáſu w Angliey palono kilko ludzi vcżonych o Ewángelią BielKron 218v, 145, Kkkk3v; RejAp 89; Cżárnokxiężniki w Rzymie palono. SkarŻyw 211 marg; CzechEp 350; GórnRozm D2.

W połączeniach szeregowych (5): MurzNT 43v; KrowObr 11v; BielKron 228; Gdy ie [chrześcijan] zábijano/ palono/ wieſzſzono/ z gor zmiotano/ beſtyom porzucano: ſzli ná ogień iáko ná błoto/ ná morze iáko ná iáką łąkę/ pod miecż iáko pod iáki wieniec y koronę. SkarŻyw 130; CzechEp 26.

W porównaniu (1): Wołaſz y rycżyſz/ á iákoby ćię kto palił ſamá ſobię [!] śmierć cżyniſz. SkarŻyw [197].

Fraza: »niech mię palą« [zaklęcie, że mówi się prawdę] (1): Ia inácżey nie powiem niech mię chcąli palą/ Ze do męſtwá do rády nie mieli tákiego [jak Korzeński] PaprPan P3v.
Zwrot: »palić ogniem« (2): [Chrystus] przykazuie teſz aby przeciwko niewdzięcznym niepoczynali nic niebraterſkiego/ niepalili ich ogniem [...] niegnojli w wieży i mordowali MurzNT 43v; KrowObr 11v.
Przen (2): [kapłan Apollinów opętany przez diabła] wyiąc wołał: Paliſz mię y trapiſz Witaliśie S. SkarŻyw 566.
a) Skazywać na piekło (1): Boċten ſędzia [Bóg] ſſpatnie palj A trudno ſye sniem wrzeċ wdawać RejKup Aa.
β. Składać ofiarę Bogu (bóstwu) przez spalenie; adolere Vulg, Mącz, Cn; suffire PolAnt; cremare, sacrificare Cn [w tym: kogo, co (48)] (50): Czćićie iedno zakon ſtáry Więtſſeć tam były ofiáry Ták iemi bogá chwalili Aż drugie czáſem palili RejRozpr B2v; naczynili ięm [bałwanom] rozlicznych chfáł/ ſktórych drugié na oko niezbożné były/ iako ſyny palić dźieci rozmaicie offiarować ludźie okrutnie zabjiać MurzNT 73v, Leop Ex 30/7; Ale s tych wſzytkich [ofiar] kreẃ záwżdy wylewano pod ołtarz/ á tłuſtość wnętrzną palono. BielKron 38v, 38v [3 r.]; Mącz 261d; BudBib b4v [2 r.]; Awożem ia Pánie miły Abel on ſługá twoy miły. Ktoryćiem Ofiáry cżinił Owcze y Bárány palił. MWilkHist F4v; StryjKron 156; WujNT 22 [2 r.].

palić komu, czemu (13): Sábei y Seſſali/ Pſy iey [Dianie] ofiárowali á palili BielKron 24v, 24v. Cf palić komu na co; »ku chwale palić«, »palić ofiarę«, »palić zapal«.

palić komu na co (1): A ofiárownik kropić będzie krwią [...] y palić łoy ná wonność słodkośći Iehowie. BudBib Lev 17/6.

palić przed kim (1): [Aaron] będzie palił wonne rzecży wiecżnie przed Pánem w narodziech wáſſych. Leop Ex 30/8.

Zwroty: »palić całopalenie« (1): Y palił [król] cáłopalenie [suffivit holocaustum] ſwoie/ y obiátę BudBib 4.Reg 16/13.

»ku chwale, ku czci palić« [w tym: komu, czemu (4), czyjej (1); ku czci a chwale (2)] [szyk zmienny] (5:4): Cerery ku cżći á chwale palono Swinię BielKron 24v; Perſowie Koniá palili ku chwale Słońcu BielKron 24v, 24v [4 r.], 38v.

»w ogniu, na ognisku palić« (1:1): BudBib I 41b marg; ktore [niewiasty pogańskie] ie do tego przywiodły/ iſz dyabłom ofiary cżynili y ſyny ſwe w ogniu ie paląc ofiárowáli SkarŻyw 483.

»palić ofiarę, obiatę, na ofiarę, ku ofierze« [w tym: komu, czemu (5)] = incendere sacrificium Vulg; suffire sacrificium PolAnt [szyk zmienny] (12:2:2:1): Leop Ex 30/28, Ier 33/18; BibRadz I 198c marg; Sámáriyſkie báłwány chwalił/ y cżynił im ofiáry/ paląc ſyny ſwoie ku ofierze ich. BielKron 88v, 24v; RejPos 14; Ołtarz rozumiey ogniſko náktorym palono ofiary. BudBib I 41b marg, 4.Reg 16/13, I 369a marg; ModrzBaz 10 marg; Y podáli ſye w iárzmo Báál Phegorowi/ Y palili ofiáry zdechłemu trupowi. KochPs 161, 66, 77, 149, 165; SkarŻyw 492; ná ofiárę záś Bogom [Litwini] drugą część łupow/ y kilko mężow zacnieyſzych więźniow w zbroiách iáko byli poimáni palili StryjKron 156.

»palić na ołtarzu« = adolere super altari, in altare comburere Vulg [szyk zmienny] (7): ktorzy ná Ołtarzách kámiennych ćielce/ kozły/ y bárány palili/ kiedy ofiárę Panu Bogu tzynili KrowObr 102v; Leop Ex 30/1, 7, 28, 1.Par 6/49, 2.Par 26/16, 32/12.

»palić zapal (wonny)« [w tym: komu (3)] = adolere a. comburere incensum Vulg [szyk zmienny] (6): Nie twoy to vrząd Ozyaſſu/ byś miał pálić wonny zápal Pánu Bogu/ ále Kápłáńſki Leop 2.Par 26/18, 1.Par 6/49, 2.Par 26 arg, 26/16, 19, 32/12.

Szereg: »ofiarować a (i) palić« (2): Kozłá Bachuſowi ofiárowali y pálili ku cżći BielKron 24v, 24v.
γ. Dokonywać obrzędu pogrzebowego przez spalenie zwłok [kogo, co] (11): z Xiążęty z Pány/ y z Sláchćicámi vmárłymi [...] Sługi/ Służebnice/ Száty/ Kleynoty/ Konie/ Charty/ Ogáry/ Sokoły/ Luk z Saydakiem/ Száble/ Włocznią/ Zbroie/ y inſze rzeczy w ktorych ſię on nawięcey kochał/ z Rzęmięſnikámi tákże/ y s chłopy ſielſkimi/ [...] palili StryjKron 155, 155.
Zwrot: »ciała (umarłe), trupy, umarłe palić« [szyk zmienny] (4:4:1): w tichże leſiech, ogniſka rozdzielone według domow y rodzaiow na ktorich palili ciała vmarłe [cadavera ... incendebant] z konmi, z ſiodły, z ſzatami czo lepſzymi. MiechGlab [90]; BielKron 57; Ustor, Który trupy pali. Mącz 509a, 28b, 358b, 509a; StryjKron 345 [2 r.]; Rogus – Stos drew, na ktorim vmarłe paliono. Calep 927a.
3. Przykładać coś rozpalonego lub płonącego; ustulare Cn [w tym: kogo (6), co (11)] (20): Iuż piwo warz/ kury ſkub/ świnie pal RejZwierc 72.
a. Aby sprawić ból; przypalać; terrere face aliquem Cn (12): RejWiz 42; A czo onych było czo ſobie dla pánow ſwych ręce palili/ gárdłá dawáli/ á ktoby ich wylicżył. RejZwierc 45; Phil C2.

palić czym (7): [Ksenokrates] był ták bárzo pijány/ iż nietelko ná ono białeygłowy łektánie/ nie ocknął by był/ ále by go był ſnadź y palił ſwiecámi. GórnDworz Aa8; A on ieſzcże przycżynił iey męki. y pálić ią bláchámi żeláznymi po bokách/ y pod pachámi roſkazał. SkarŻyw 151, 63, 126, 188, 444, 532.

W połączeniach szeregowych (3): Tedy go ieſzcże barziey rośćiągáć/ palić/ y bić kazał. SkarŻyw 127, 63, 188.

W charakterystycznych połączeniach: palić boki (2), rany, ręce (rękę) (3); palić blachami (4), pochodniami, świecami (2); palić po bokach, pod pachami.

Szereg: »palić a (i) bić« [szyk 1:1] (2): Tedy ie [Aleksandra i Antoninę] znowu záwieśić/ y pochodniámi boki ich pálić á bić [...] kazał. SkarŻyw 444, 532. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
Przen: Bić (1):
Zwrot: »[komu] chłosty i łaźnie palić« (1): kthorzy [ojcowie] nic práwye dziecyam ſwym przeyrzeć á przepusćić niechcą/ yedno ileby ná nye weyrzeli/ tyle chłoſt onym y łáźien zádáią y palą. GliczKsiąż G3v.
b. Aby usunąć objaw chorobowy lub pozbyć się części ciała; wypalać (7): SienLek 182; káżdy kto obacży iáki wrzod ſzkodliwy ná ciele ſwoim/ [...] temu kędj może zábiega/ á nic ſie nie gniewa ná cyruliká chociay go pali RejZwierc 76v.

palić komu (3): [wojownicze niewiasty] ná wſi y w mieśćiech dziewecżek wielkość młodych nábráły/ kthore ku rycerſkim rzecżam ćwicżyły/ práwe pierſi im paliły áby vſchły/ á lewey niecháły dlá chowánia dzieći BielKron 319v; Ale ieſli mu [koniowi] iéy [martwej kostki] pálić niechceſz / [...] Weźmiſz płothno ſurowé/ trzyſz mu nim onę SienLek 183. Cf Zwrot.

W połączeniu szeregowym (1): Gdzye [lekarz] widzi iż może leguchnym lekárſtwem co zágoić/ tedy nie ſieka/ nie pali áni przykremi prochy záſypuie RejZwierc 44v.

Zwrot: »[komu] żelazem palić« (1): Ale niechceſzli mu [koniowi parcha] żelázem pálić/ náthłuczże czoſnku z ſádzámi á ſtárym ſádłem zmiéſzay/ y przykłáday mu to SienLek 18lv.
Przen (1):
Zwrot: »żelazy palić« (1): Niemoc ieſt nie vlecżona/ Mężowi niecżyſta żoná: Drudzy ie zelázy palili/ A tym więcey rozdraźnili. BierEz P2v.
4. Wytwarzać, przetwarzać za pomocą ognia [w tym: co (36)] (41):

palić z czego (1): ále ie [lekarstwa] y z miedzi/ y z żelázá/ y cżáſem ze złotá palą á dziwnie diſtilluią. RejZwierc 60.

palić czym [= w jaki sposób] (1): Wiele ieſt tákich rzemioſł/ ktore ludźmi ſzalą/ Zwłaſzcżá co ogniem robią/ Alchimiją palą. BielSat Cv.

Szereg: »palić a dystylować« (1): RejZwierc 60 cf palić z czego.
a. Przez spalanie [co] (7):

palić z czego (4): SienLek 128v; zálécáią wſzyſcy/ do thák głów ſłábych/ á deſcenſóm podległych/ proch/ który palą z głów trupich Oczko 16v. Cf »popioł palić«.

palić czym (1): Popioł kiedy leśnymi drwy palą/ máią go oſobliwie zbieráć GostGosp 124.

Zwroty: »popioł palić« [w tym: z czego (2)] (3): Niektorzy popioł s konſkich kopyt palą á z Winem álbo spiwem piją SienLek 106v, 132; GostGosp 124.

»palić węgle« [w tym: na czym = gdzie (1)] [szyk zmienny] (2): Carbonariam artem exercere, Węgle palić. Mącz 38a, 38a.

b. Przez wypalanie, tj. prażenie w ogniu [co] (5): y buduiąc w Tyberyádzie kośćioł/ gdy palono máteryą: Zydowie cżáry ſwemi/ y dyabelſką posługą/ ogień zcżárowáli/ iſz ſię nicżegoſz iąć w cegielniey niechćiał. SkarŻyw 457.
Zwroty: »cegłę palić« = coquere laterem in fornace(m) Mącz, Cn (2): Mącz 64d; Cegłę gdy palą/ gonty kiedy robią/ máią to ták w ſtoſy vkłádáć GostGosp 162.

»wapno palić« [w tym: w czym (1)] (2): Calcaria fornax, Wapienny piec, w którym wapno palą. Mącz 32c, 32c.

c. [Przez wytapianie:
Zwrot: »palić maź«: Jest kmieci 5, którzy palą maź; płacą od pieca każdego, ile razów mogą wypalić, per gr 5. LustrSand 80.]
d. Przez fermentowanie, destylowanie; distillare Mącz; facere destillare humorem calore a. igne, facere fluere liquorem succendentem Cn [w tym: co (23)] (27): Ale pal każde [ziele] oſobno gdy ktore naſtanie, á potim ty wodki zmieſzay á po wtore wypal FalZioł II 16c; á zaſię tę wodkę wley na ono czo na dnie zoſthało [...]/ á zaſię pal, cżyń thak trzy albo cżterzy razy FalZioł II 17d, II 2b, 3b, 15c; Mącz 415c; SienLek 161.

palić z czego (7): Ale niedawać wodcze wiele idz iedno czoby rozumiał iżeby doſyć było/ iako gdy by s ſamego ziela palił FalZioł II 2a. Cf »wodkę palić«.

Zwroty: »ogniem palić« (2): piątego dnia [zioła] maią być wlane poſpołu z winem w Alembik czenowy, á tak palić ogniem lekkim FalZioł II 19c, II 2b.

»wodkę (wodki), gorzałkę palić« [w tym: z czego (6)] [szyk zmienny] (15:4): tako gorączą [cegłę] włoż w oliwę/ á gdy ſię napiie dobrze: ſtłucz drobno iako krupy, A wypal ie thak iako wodki palą FalZioł II 22v, I 77a, II lc, 2b [2 r.], 3b, 7d, 22v, V 92; RejWiz 97, 139v; Mącz 415c; Mak gdy ſye roſkwita/ wyrwi z korzenim vpłokawſzy z śiekay/ á s tego wodkę pal/ ktorą ná noc pijąc y ſkroni máżąc będźieſz dobrze ſpał SienLek 56v, 65v, 67, 127, 161; Wodki potrzebne á rozlicżne palić. GostGosp 128; Czopowégo [...] od káżdégo dzbaná w którym gorzałkę palą cztéry groſzé SarnStat 972.

5. Wywoływać wysoką temperaturę, zbytnio ogrzewać (19):

palić co (1): RejWiz 62 cf W przeciwstawieniu.

W przeciwstawieniu: »zaziąbiać ... palić« (1): Nie zázyąbyayże ciáłá/ też go názbyt nie pal RejWiz 62.

a. O słońcu (10):
Fraza: »słońce pali« = jest upał; sol fervit Mącz, Cn; urit sol Cn [szyk zmienny] (6): BielKron 430; ktorzi maią krew łatwią ku zapaleniu/ tym gdy słonce pali wpokoiu być przynależy. KwiatKsiąż N4v; Mącz 121a; Brennen. Pali Słońce skwárá. Ardere aestu. Calag 101a; SLónce pali/ á źiemiá idźie w popiół prawie KochPieś 40; GostGosp 116.
α. Dręczyć upałem, wysuszać [kogo, co] (4):
Fraza: »słońce pali« (1): á gdy [Żydzi] ſzli przez puſzcżą/ tedy obłok chłodny záwżdy ſzedł nád nimi/ iż ich ſłońce nie paliło. RejAp 135.
Zwroty: »palić gorącością« (1): á iżby [plaga czwarta, tj. słońce] theż paliło gorącoſcią ſwoią á dręczyło ludzi mieſzkaiące ná ziemi/ thakże áby od oney gorącośći poſuſzony były domy y miaſta RejAp 134v.

»palić słońcem« [szyk zmienny] (2): Ták iż rzeką potomne Narody/ [...] widząc ſkaránie źiemie tey/ y niedoſthatki iey kthoremi ią ſkarze Pan Bog/ paląc ſiárką y gorącym słońcem [solis ardore comburens] Leop Deut 29/23; RejAp 134v.

Szereg: »palić a suszyć« (1): Iáko ono y zá Eliaſzá ſie było sſtáło/ iż trzy látá Pan ſłońcem palił á ſuſzył zyemię RejAp 134v.
b. Według ówczesnych pojęć medycznych: wywoływać w organizmie proces związany z podwyższeniem temperatury, wewnętrznego rozgrzewania (8):

W połączeniach szeregowych (2): gorączoſci moc ieſt zagrzewać/ gorączo cżynić/ palić etc. FalZioł [*7]; Bo pátrz wneth z oney bieſiády áno go iuż kátárrus męcży/ kolerá pali/ flegmá duśi RejZwierc 59v.

W przeciwstawieniach: »palić ... chłodzić, odwilżać« (2): Ty zaſię [rzeczy z ziemi urosłe] ktore znamienicie palą albo odwilżaią: na trzecim ſtopniu kładą ſie być. Kthore zaſię z kąſaniem palą/ á przezliż chłodzą [...] w cżwarthym ſthopniu nayduią ſie być. FalZioł [*8].

Zwroty: »krew palić« [w tym: w kim (1)] [szyk zmienny] (3): Ale ludziem ktorzy ſą kolerycżnego przyrodzenia y krewnego: niedobrze ſnim [czarnym pieprzem] cżęſto iadać/ abowiem ie wyſuſza y krew wnich pali FalZioł III 11a, ++7e, I 29d.

»we wnętrzu palić« (1): á ieſli żołądek też przyczynę podał/ lékárſtwem go álbo womitem przeczyśćić: áby tá Colerá co we wnętrzu pali/ wyrzućić ſye mogłá. Oczko 31v.

6. Wywoływać doznanie fizjologiczne silnego pieczenia (5): Urtica mortua, Martwa pokrziwá która nie pali. Mącz 509b.
α. O działaniu ostrych przypraw (4):

palić kogo (1): Kupiec kláſka zębomá/ pali go korzenie/ Dobrym winem záleie ono zápalenie. BielRozm 11.

Zwroty: »palić w język« [szyk zmienny] (2): FalZioł I 88c; Fervens gustu radix Pali w yęzyk. Mącz 121a.

»palić w uściech« (1): Cżemu takowe rzecży gorzkie [pieprz, gorczyca] nie tak palą wnątrz iako w vſciech. GlabGad K2v.

»palić wnątrz« (1): GlabGad K2v cf »palić w uściech«.

Szereg: »kąsać i palić« (1): [olesznik] kąſa w ięzik y pali FalZioł I 88c.
7. Płonąć, gorzeć (2):

W porównaniu (1): á iáko ogień z nátury pali/ ták Sámſonowi práwie iáko wrodzone było/ miłośierdzie ono SkarŻyw 593.

Fraza: »ogień pali« (2): A do ogniá nie trzebá przydawáć drugiego/ Bowiem ſam káżdy pali s przyrodzenia ſwego. RejZwierz 6; SkarŻyw 593.

Synonimy. 4.d. destylować; 5. grzać, zagrzewać; 7. gorać, gorzeć, płonąć.

Formacje współrdzenne: palić się, napalić, opalić, opalić się, podpalić, popalić, popalić się, przepalić, przepalić się, przypalić, przypalić się, rozpalić, rozpalić się, spalić, spalić się, upalić, upalić się, wypalić, wypalić się, zapalić, zapalić się; pałać, dopalać, napalać, opalać, opalać się, podpalać, przepalać, przypalać, przypalać się, rozpalać, rozpalać się, spalać, spalać się, upalać, wypalać, zapalać, zapalać się; paliwać; wypalewać; pałać, opałać, wypałać, zapałać, zapałać się.

Cf PALĄCY, PALENIE, PALIPIECEK, PALONY

SBu