Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZPIĘTNICA (?)

Następne hasło: ROZPIJAĆ SIĘ »

ROZPIĘTY (23) part praet pass pf

rozpięty (9), rośpięty (1), rozpięty a. rośpięty (13); rozpięty FalZioł, OrzQuin (4), GrabowSet, SiebRozmyśl; rozpięty : rośpięty SkarŻyw (2:1).

rozpięty, rośpięty (17), rozpięt (5), rozpięty a. rozpięt (1).

roſ- (13), roz- (9), roś- (1).

o jasne.

Fleksja

sg
m	N	rozpięty	f	N	rozpięta, rozpięt(a)	n	N	rozpięt(e)
	A			A	rośpiętą		A
	I	rozpiętym		I			I

pl
N	subst	rozpięté
G		rozpiętych

sg m N rozpięty (12). ◊ I rozpiętym (1). ◊ f N (praed) rozpięta (5), rozpięt(a) (1). ◊ A rośpiętą (1). ◊ n N rozpięt(e) (2). ◊ pl N subst rozpięté (1). ◊ [G rozpiętych.]

Sł stp s.v. rozpiąć, Cn s.v. rozpościeram co, Linde bez cytatu.

Znaczenia

1. Rozpostarty, rozciągnięty (19)
- a. O tkaninie lub dzianinie (6)
  - α. O sieci; przen (5)
  - β. O żaglu: rozwinięty (1)
- b. [O włóknach, żyłach itp.]
- c. O człowieku lub zwierzęciu i jego kończynach (13)
2. Napięty, naprężony (o skórze, tu: człowieka) (1)
3. Przen: O ramionach krzyża (2)
4. Rozlewający się a. meandrujący (o potoku); przen (1)

1. Rozpostarty, rozciągnięty; intentus Cn (19):

a. O tkaninie lub dzianinie (6):

α. O sieci; przen (5):

rozpięty na kogo (2): A ná pány/ ná krole/ ná wſzytki kſiążętá/ Chytro tá od nieſzcżęſcia dziwnie ſieć roſpiętá. RejWiz 127v, 85v.

Wyrażenia: »sieć rozpięta« (3): Tá [miłość do kobiet] w niewolą zwodziłá krole y kſiążętá/ A práwie ná wſzytek ſwiát tá iey ſieć roſpiętá/ Ze wſzyſcy pod nię lazą iáko ine bydło RejWiz 40, 85v, 127v.

»szyroko rozpięty« (2): Iż widziſz że ſie wálą krole y kſiążętá/ A ſzyroko tá márna ſieć ná nie roſpiętá RejWiz 85v; RejZwierz 104.

»na (wszytek) świat rozpięty« (3): RejWiz 40, 50; (nagł) Rzym. (–) W Zyáwieniu ſwym Ian ſwięty/ niewiáſtę wſpominał/ Ktorą o ſiedmi głowach/ ná beſtiey widzyał. A oná pobłáźniłá Krole y Kſiążętá/ Lecż y dziś ná ſwiát tá moc/ ſzyroko roſpiętá. RejZwierz 104.

β. O żaglu: rozwinięty (1): Iuż było Słońce wzeſzło/ iuż żagiel roſpięty/ Nawy znowu prowádźił KochPam 85.

b. [O włóknach, żyłach itp. [po czym]:

Szereg: »rozpięty i rozeszły«:IAko w ćiáłach źwierzęcych mięſo álbo y to co miáſto mięſa bywa: wſzyſtko śię sſtawa z żyłek rozpiętych y rozeſzłych po ćiele: [...] Cresc 1571 55.]

c. O człowieku lub zwierzęciu i jego kończynach (13):

rozpięty na czym (1): Co widząc Ceſarz kazał ią [św. Martynę] ná cżterzech palách rośpiętą/ kiymi bić śiedmiom żołonierzom SkarŻyw 21.

α. O Chrystusie ukrzyżowanym (11):

Wyrażenie: »na krzyżu (a. na ołtarzu krzyża), na drzewie, na krzyż rozpięty« [w tym: wisieć (3)] [szyk 8:3] (8:2:1): KrowObr 108, 113v; ná téy ſośni záwieſzóny był Pan náſz/ płácąc długi náſze/ rozpięty ná Ołtarzu Krzyżá S. OrzQuin Nv; RejPos [105]v; CzechRozm 216; SkarŻyw 257, 500; GrabowSet Pv; LatHar 80; bo nogi y ręce Były ná krzyż rozpięté/ ieno ięzyk wolny/ Którym ſię ták iął modlić zá ten lud ſwowolny SiebRozmyśl H4; SkarKaz 161b.

β. Mający wyciągnięte w górę i na boki ręce (z nawiązaniem do symboliki krzyża) (1):

Wyrażenie: »na krzyż rozpięty« (1): przećiwko którému [kacerstwu] podnieśmy w boiu tym znák Krzyżá świętégo: nátychmiaſt ći Amálechitowie iáko przed Moiżeſzem ná krzyż rozpiętym/ vćiekną przed námi wſzyſcy. OrzQuin M4.

γ. [O orle jako znaku herbowym: Przedni ptak miły Orzeł w chorągwi rozpięty/ Swiętym kráiom zá herb ieſt y wiecżnie przyiętj. BielawMyśl E2.]

2. Napięty, naprężony (o skórze, tu: człowieka) (1): Ieſtli na liczu ſkora rozpiętha barwa po wſzythkim żołtha albo zielona/ albo cżarna/ á nieieſt od cięſzkiego żywota przepuſzcżenie, to ieſt gdy cżłowiek zatwardzieie. FalZioł V 13v.

3. Przen: O ramionach krzyża (2):

Wyrażenie: »rozpięty na wszytkie strony (świata)« (2): Weźmimyſz tedy ten znák KRzyżá S. ták iáko bywa przy Poświącániu Kośćielnym/ á przybiymy go náde drzwiámi téy wieże świętéy/ przećiwko Nieprzyiaćielom tym Krzyżá S. który Krzyż/ ná wſzytkié ſtrony tego świátá rozpięty ieſt. OrzQuin M3v, M3v marg.

4. Rozlewający się a. meandrujący (o potoku); przen [po czym] (1): Pośilay ią [moją nadzieję, Boże]/ potokiem/ Oney niebieſkiey dobroći y święty/ Co/ co dźień/ świeżym ſkokiem/ W ſwoich źrzodłách zácżęty/ Srzod źiołek płynie/ po łące rozpięty. GrabowSet I3.

Cf ROZPIĄĆ, ROZPIĄĆ SIĘ