« Poprzednie hasło: ROZPUSTOWAĆ | Następne hasło: ROZPUSZCZAĆ SIĘ » |
ROZPUSZCZAĆ (66) vb impf i pf
impf (65) [w znacz. I.], pf (1) [w znacz. II.].
roſ-, ros- (49), roz- (16).
o oraz a jasne.
inf | rozpuszczać | ||||
---|---|---|---|---|---|
indicativus | |||||
praes | |||||
sg | pl | ||||
1 | rozpuszczåm | ||||
2 | rozpuszczåsz | ||||
3 | rozpuszczå | rozpuszczają |
praet | ||
---|---|---|
sg | ||
3 | m | rozpuszczåł |
f | rozpuszczała |
imperativus | ||
---|---|---|
sg | ||
2 | rozpuszcz(a)j | |
3 | niechåj rozpuszczå |
conditionalis | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
3 | m | by rozpuszczåł | m pers | by rozpuszczali |
inf rozpuszczać (18). ◊ praes 1 sg rozpuszczåm (5). ◊ 2 sg rozpuszczåsz (1). ◊ 3 sg rozpuszczå (23). ◊ 3 pl rozpuszczają (7). ◊ praet 3 sg m rozpuszczåł (2). f rozpuszczała (2). ◊ imp 2 sg rozpuszcz(a)j (2). ◊ [3 sg niechåj rozpuszczå. ] ◊ con 3 sg m by rozpuszczåł (1). ◊ 3 pl m pers by rozpuszczali (1). ◊ part praes act rozpuszczając (4).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w. s.v. rozpuścić.
- I. impf
(65)
- 1. Pozwalać a. kazać iść, biec, udać się w różne strony (o wielu) (7)
- 2. Zmieniać stan fizyczny materii (39)
- 3. Rozluźniać, rozkurczać (1)
- 4. Wprawiać w szybki, niehamowany ruch; przen: o mówieniu, pisaniu (2)
- 5. Poluzowywać coś napiętego; przen (3)
- 6. Puszczać swobodnie, luźno (1)
- 7. Wypuszczać z siebie (5)
- 8. Rozpowszechniać wiadomości (1)
- 9. Doprowadzać do demoralizacji, pozwalając na zbyt wiele, nie stawiając ograniczeń (4)
- 10. Zsyłać na ludzi (o Bogu) (1)
- 11. [Zwrot: »rozpuszczać brzuch« = obżerać się]
- ** Bez wystarczającego kontekstu (1)
- II. pf Wypuścić z ręki wiele drobnych przedmiotów (1)
rozpuszczać po czym [ze zdaniem celowym] (1): Ten [wódz Pigmejów] miał pod ſwoią mocą dźiwne mártáuzy. [...] Roſpuſzcżał ſwe po leśie/ áby ptaki krádli Gdźieby ie kolwiek iedno kryiomo nápádli. KmitaSpit B2v.
rozpuszczać czego (1): Theż naſienie malonowe na ſlończu vſuſzone/ potym na mąkę miałką ſthłuczone/ z ięczmienną albo s krochmalem zmieſzawſzy á tak tey mąki w wodzie roſpuſzcżać FalZioł I 88b.
rozpuszczać czym (2): á to będzie wodka barzo dobra cżaſu zarażenia powietrzem morowem/ ale ią maſz pędzić przez Alembik, aż gdy ſie w ſklancze na dnie zgęſtnie iako oley/ á tak thym inſze lekarzſtwa ktore ſą na bolącżki y na priſzcże: rozpuſzcżać/ iako ſą maſci y inſze rzecży. Tę lepak gęſtoſc czo ſie na dnie zgęſtła: maſz rozpuſzcżać wodką ſzcżawiową y wodką wołowego ięzyka FalZioł V 70.
rozpuszczać w czym (3): Wezmi łoiu Kozłowego. 12. vncij/ á roſpuſzcżay gi po czthyrzy razy w oczcie rożanym FalZioł II 20c [idem] V 110.Cf Zwrot.
rozpuszczać w czym [= w naczyniu] (1): Abowiem z tych [białych krzemieni] theż nacżynie bywa w kthorem miedz w ogniu rozpuſzcżaią FalZioł IV 58b.
rozpuszczać czym (3): rownie iako ſłończe gorącżoſcią ſwoią/ wilkoſci grube z ziemie pochodzącze y mgły gęſte: roſpuſzcża á od ſiebie odpądza/ á tak powietrze cżyſci FalZioł V 61v; CZemu w ſłodkim ſmaku cżłowiek więcey ſie kocha niż w inſzim. (–) Bowiem on ieſt ciepły á wilgotny á tak ku zachowaniu natury właſnieyſzy, aby też cieplem ſwym zbytkie zimne roſpuſzcżał, á wilgotnoſcią plugaſtwa wſzythkie opłokawał. GlabGad C6v; Cżemu portulaca [...] zdrowa ieſt na zęby. (–) Bowiem ona wilgothą ſwoią gdy miedzi albo w nię w chodzi rozpuſzcża y rozwodnia oſtroſć onę w zębiech GlabGad I4v.
W połączeniach szeregowych (4): też [świętego Jana ziele] ma mocz ſcieńcżać/ otwierać/ roſpuſzcżać zatwardzenia wſzytkich zbytkow mechierzowych lędzwianych [= nerkowych] FalZioł I 69b; Zywicza Soſnowa ktora ieſt wonna/ ſwiatła/ kruwka/ ta ieſth dobra/ bo zagrzewa/ roſpuſzcża y cżyſci plugaſtwa z ran. FalZioł I 116a; MYdło zagrzewa/ cżyſci/ ociera/ miękcży/ roſpuſzcża/ Wrzody j bolącżkhi pod nim ſie zbieraią/ otoki miękcżi FalZioł I 142c, [*7]v; [subtiliativa rzeczy czo subtilizvią a rospusczayą ut sunt herbe, radices et ungenta abo rospądzayą vylkoscy y materią zymną ReuchlinBartBydg H2v].
W charakterystycznych połączeniach: bolączki (twarde) rozpuszczać (2), ciało, mleko zsiadłe (2), ociekliny (ociekłości) (2), ostrość w zębiech, plugastwa z ran, rzeczy zatwierdzone (zimne, zsiadłe od zimności) (3), twardość [czego] (2), wiatr, wilkości (wilkość) (grube, zimną) (7), zatwardzenia zbytkow [jakich: lędźwianych, mechierzowych], zbiegłość krwie w kupę; ciepłem rozpuszczać, wilgotą; mieć moc (własna [czego] moc jest) rozpuszczać ([co]) (7); zagrzewając rozpuszczać (2).
»usta rozpuszczać« [w tym: przeciw komu (1), za czym (1)] = mówić źle, obelżywie; os mittere PolAnt (2): Vſtá twe roſpuſzcżaſz zá złoſćią/ á ięzyk twoy plećie zdrády. BibRadz Ps 49/19; CzechEp 74.
»rozpuszczać [komu] wodze« [w tym: do czego (2), ku czemu (1)] = frenum laxare Modrz (3): poniewaſz on [Chrystus] nauką ſwoią [...] nieroſpuſzcżał wodzy vcżniom ſwym/ ku niezbożnośći żywotá ćieleſnego/ ſwowolnego CzechRozm 91v; Iákoż tedy to Práwo może być chwalone/ ktore [...] teyże złośći/ ktorey ſię rozni iednáko dopuſzcżáią/ nieiednákiem karániem karze/ ále iednym názbyt folguiąc/ roſpuſzcża wodze do wyſtępkow/ á ná drugie ſrogie karánie ſtánowiąc/ odeymuie im moc bronić ſię od krzywdy? ModrzBaz 70v, 36.
[rozpuszczać po czym (żywotne): Niechay [Moskwicin, Turczyn, Tatarzyn, Niemiec] kutaſy czarne po koniu roſpuſzcża/ Niechay ſie on do śiodłá iáko chce ſzrobuie/ [...] A náſz go mężny vſarz tylko raz ſkoſztuie. Alić mu iego mocne ſzyki wnet pomyli ZbylPRozm C2v.]
rozpuszczać po czym (1): Ale gdy iuż [czart] ma ten kąkol/ á ty fáłecżne pomocniki ſwoie/ ſnádnie może głuſzyć to wdzięcżne naſienie Páńſkie/ rozſiewáiąc ná tey nędzney ziemi rozmáite wymyſły/ roſterki/ [...] ktore ſie rozmnażáią s tego kąkolu iego/ á ſzyroko liſt ſwoy roſpuſzcżáią po ziemi RejPos 52v.
»list rozpuszczać« (1): RejPos 52v cf rozpuszczać po czym.
»szyroko rozpuszczać« (1): RejPos 52v cf rozpuszczać po czym.
»wszędzie rozpuszczać« (1): ArtKanc I17 cf »latorośle rozpuszczać«.
»na wszytko rozpuszczać« (1): ktory [Antychryst] ſwych/ co noſzą karákter iego ná cżołách ſwych/ ná wſzytko roſpuſzcża/ vbogaca/ páłacámi opátruie/ y wolność im wſzytkę dawa. CzechEp 408.
Synonimy: I.2.a. rozdziaławać; b. rozjarzać; c. rozmiękczać, rozrzadzać, rozsycać, roztwarzać, rozwilżać.
Formacje współrdzenne cf PUŚCIĆ.
Cf ROZPUSZCZAJĄCY, ROZPUSZCZANIE, ROZPUSZCZANY
MPi, SBu