[zaloguj się]
[pdf]

ROZTOCZYĆ (22) vb pf

roſ- (17), roz- (5).

Oba o jasne.

Fleksja
inf roztoczyć
praet
sg pl
2 m -ś roztoczył m pers
3 m roztoczył m pers roztoczyli
f roztoczyła m an roztoczyli, roztoczyły
n subst roztoczyły
plusq
sg
3 m był roztoczył
imperativus
sg
2 roztocz
impersonalis
praet roztocz(o)no
participia
part praet act roztoczywszy

inf roztoczyć (1). ◊ fut 3 sg roztoczy (6). ◊ [3 pl roztoczą.] ◊ praet 2 sg m -ś roztoczył (1). ◊ 3 sg m roztoczył (4). f roztoczyła (5). ◊ 3 pl m pers roztoczyli (2). [m an roztoczyli [cum N pl: (ch)robacy], roztoczyły [cum N pl: robacy i wszy].] subst roztoczyły (1). ◊ plusq 3 sg m był roztoczył (1). ◊ [imp 2 sg roztocz. ◊ impers praet roztocz(o)no.] ◊ part praet act roztoczywszy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Rozpostrzeć, rozłożyć, rozwinąć coś złożonego, zwiniętego [co] (14): chodzą [dzisiejsi apostołowie] podnioſzſzy ku gorze rogáte głowy/ ſwoie/ á roſtocżywſzy ony ſzyrokie podołki ſwoie. RejAp 10v.
Zwroty: »chorągwie roztoczyć« [jako znak zwycięstwa] (1): [nieprzyjaciele Boga] W pośród plácu chorągwie roztoczyli ſwoie KochPs 109.

»ogon roztoczyć« (2): Przeto Paw ku Pawicy/ ſwoy ogon roſtocży/ By iey ſwym pięknym pierzem/ nawiodł kſobie ocży. BielSat D3; RejZwierc 219.

»skrzydła roztoczyć« (1): Ná niéy [na chorągwi] ſkrzydłá roſtoczył czarny orzeł śmiáły/ Nioſąc w ſercu zwyćiężce wielkiégo znák máły. KochProp 11.

[»roztoczyć żagle«: Byli, co mówiąc rzewno narzekali: [...] „Roztoczą żagle, w którą stronę jadą, Czasu, kiedy być, pewnego nie kładą”. Otwin(?)Erot 21.]

Przen (9):

W porównaniach (2): Bo prawdá gdzye ſwe ſkrzydłá by Orzeł roſtocży/ Iuż fáłſz ponuro chodzi iuż łeb w zyemię tłocży. RejWiz 2; RejAp 171.

Zwroty: »roztoczyć sw(oj)e chorągwie, proporce« = objąć w posiadanie, okazać władzę (tu: nad duszą ludzką) [szyk zmienny] (1:1): RejAp 166v; A wſzákoż w záplugáwionym ciele nie może [cnota] ták beſpiecżnie ſwych chorągwi roſthocżyć/ iáko w owym wſpaniłym á rozumem ozdobionym. RejZwierc 68.

»ogon roztoczyć« (1): Pátrz iáko tá dropia kśini [tj. niecnota]/ Chodzi by Paw miedzy ſwemi/ Skrzydłá ogon roſtocżyłá RejZwierc 231a.

»proporce roztoczyć« = stanąć do walki (tu: o zdobycie dusz ludzkich) (1): A gdy ten wielki hetman/ co ták ſwiátem tocży/ Z dopuſzcżenia Páńſkiego proporce roſtocży/ Iákoż iuż ma przywiley/ gdyż Pan o ty niedba/ Co ták chodzą puſtopás/ á żadny go nie zna. RejWiz 139.

»skrzydła roztoczyć« [w tym: gdzie (5)] = rozprzestrzenić się [szyk zmienny] (6): A gdzye też kreẃ ſláchetna [tj. nie flegma ani melancholia] ſwe ſkrzydłá roſtocży/ Iuż weſoł/ iuż ſie śmieie/ ſpyewa/ buyno krocży. RejWiz 118, 2; iż cżárt rozwiązan ieſt á práwie iáko paw roſthocżył po wſzemu ſwiátu ſproſne ty ſkrzydłá ſwoie. RejAp 171; NVż ieſli ſie w ktorym páńſtwie [...] rozmnoży á ſkrzydłá ſwe roſtocży on ſproſny grzech łákomſtwo/ tu iuż ſobie rozwáż/ w iáki zły á niepobożny przypadek tákie páńſtwo zátocżyć ſie muśi. RejZwierc 57; By wżdy ná ktorym ſwiecie gdzie tá ſektá [tj. arianie] byłá/ Tylko tu v nas w Polſzcże ſkrzydłá roſtocżyłá. RejZwierc 250v, 231a.

[»żagle roztoczyć«: A ktemu ná tym Máſzćie prawdy niebieſkiey ſwoiey [...] żagle wiáry náſzey y nádźieie świętey roſtocżywſzy/ y mocnie [...] vgruntowawſzy ſpráwą niebieſką ſwoią/ przez rozmáite niebeſpiecżeńſtwa do portu [...] prowádźi. GrzegŻarnPos 1597 72 (Linde).]

a. [Położyć rozwinięte: A Cesarz [...] wziął obiema rękoma brzeg kobierca a tocząc je [tj. jabłko] przed sobą, postępując za niem, aż jabłka dosiągł, a zasię kobierzec roztoczył, jako był PamJancz 119.
Zwrot: »roztoczyć przed nogi«: A thedy on dworzanyn wzyawſzy czyſthy ręcznyk podnyoſzl zzyemye Iezuſza y vklonylſzye yemv a roſthoczyl ręcznyk przed nogy yego RozmyślDomin 46.]
2. Rozprzestrzenić coś wokół siebie a. na jakiejś przestrzeni [co] (4):
Szereg: »roztoczyć a rozszyrzyć« (1): Azaſz to nie prawdá iż Máchomet álbo ſektá iego [...] iuż od tego cżáſu roſtocżyłá á práwie rozſzyrzyłá okrucieńſtwo ſwoie. RejAp 170v.
a. Wypuścić z siebie (2): A Phebus ſwe promienie roſtocżył weſoły. StryjWjaz B2.

roztoczyć ku czemu [= w jaką stronę] (1): Látá 1211. Byłá wielka Kometá/ przez ośmnaśćie dni trwáłá mieſiącá Máiá ku Połowcom á Tátárom/ a ku zachodu ſłońcá ogon roſtocżyłá BielKron 359v.

b. O roślinie, która się rozrasta; przen (1):
Zwrot: »na wsze strony roztoczyć« (1): Ty ogląday [...] tak piękne grona z Polſkiey macicze, Liſt ſwoy wielmi ſzyroko wſzędzie rozpuſciła, Na wſze ſtrony gałęzi roztocżyła FalZiołSpicz V 119v.
3. [Rozpłaszczyć za pomocą wałka [co czym]: ktore [ciasto] wyiąwſzy ná ſtoł/ cukrem potrzęśiony położ á gnieć dobrze ná nim. Potym wałkiem roſtocż iáko ćienko chceſz mieć SienHerb 537a.]
4. Przelać; rozlać [co] (3):
a. [Z jednego naczynia do kilku innych [w co]: Item wyna pulkvffkow trzy a czwarthy pvlkvffek w barili roſthoczono Cochan I 109.]
b. O krwi wyciekającej z ran; przen (3):

W porównaniu (1): GrabowSet T4v cf »krew roztoczyć«.

Zwroty: »krew roztoczyć« = pomordować (1): Kreẃ/ iáko z krynic wodę roztocżyli/ A miáſtá twego polá zámocżyli GrabowSet T4v.

»roztoczyć [za kogo, za co] krew swą (swoję)« [o śmierci krzyżowej Jezusa] [szyk zmienny] (2): RejZwierc 186v; Ciáłoś ſwe zá nas wydał/ y kreẃ ſwą roztocżył. GrabowSet P3.

5. [O robakach: zniszczyć rozgryzając, drążąc od środka:
Fraza: »(ch)robacy [kogo] roztoczyli«: Herod vmyſlił zábić Piotrá ſwiętego/ [...] Bóg [...] wybáwił go/ á ſámego potym dał że go chrobacy roſtocżyli. GilPos 277v; robacy go [tyrana] żywego roſtocżyli/ y mięſo z niego obiedli/ y kośći pogryzli SkarŻyw 720 (Linde); SkarKaz 19b (Linde).]
6. Zakończyć jakieś działania, przestać toczyć (walkę) (1):
Zwrot: »walkę roztoczyć« (1): Potym ſie ſtrony zgodziły/ Wſzytkę walkę roztocżyły: Y przyſzły ku rządney zmowie/ Vdziáłáli pokoy ſobie. BierEz Q4.

Synonimy: 1. rozciągnąć, rozdziergnąć, rozłożyć, rozpiąć, rozpostrzeć, rozpuścić, rozstawić, rozszerzyć, rozwinąć; 4. przelać; 5. rozszemrać.

Formacje współrdzenne cf TOCZYĆ.

Cf [ROZTOCZENIE], ROZTOCZONY

ALKa