[zaloguj się]
[pdf]

ROZWALIĆ (36) vb pf

o jasne; w imp a pochylone, w pozostałych formach jasne.

Fleksja
inf rozwalić
praet
sg pl
3 m rozwalił m pers
n subst rozwaliły
imperativus
sg pl
2 rozwål rozwålcie
conditionalis
sg pl
3 m by rozwalił m pers by rozwalili
impersonalis
praet rozwal(o)no
participia
part praet act rozwaliwszy

inf rozwalić (6). ◊ fut 1 sg rozwalę (6). ◊ 3 sg rozwali (3). ◊ 2 pl rozwalicie (2). ◊ 3 pl rozwalą (1). ◊ praet 3 sg m rozwalił (7). ◊ 3 pl subst rozwaliły (1). ◊ imp 2 sg rozwål (1). ◊ 2 pl rozwålcie (3). ◊ con [3 sg m by rozwalił.] ◊ 3 pl m pers by rozwalili (1). ◊ impers praet rozwal(o)no (1). ◊ part praet act rozwaliwszy (4).

Sł stp notuje, Cn s.v. rozcinam co, Linde XVII – XVIII w.

1. Rozbić (zwykle na kawałki) [w tym: co (33)] (34): thedy kamień wielki z wierzchu koſcioła Panny Marijey zpadſzy, mało głowy kxiążęcia Henrika nierozwalił [dirupit]. MiechGlab 9; Gdzie ony gory ábo ſkáły co ie flagi morſkie rozwáliły. RejZwierc 87v; WerGośc 260.
[Przen:

W przeciwstawieniu: »naprawiony ... rozwalić«: Bo/ by dobrze teraz była [ojczyzna] náprawiona: ſnadź inſzyby ią potym Alexánder rozwálił. PlutBBud G4v.]

a. O budowlach: zburzyć, zrujnować; destruere, dissolvere PolAnt, Vulg; diruere PolAnt, Mącz; collabefacere Mącz; demoliri, praecipitare, solvere Vulg (31): Tedy Máchábeycżyk wezwawſſy ná pomoc wielkiego Kxiążęćiá wſſego ſwiátá/ ktory bes táránow y bes ſtrzelby cżáſu Iozue rozwálił Ierycho/ przypuśćił mocno k ſſturmowi Leop 2.Mach 12/15, 4.Esdr 15/42; rozwalże Ołtarz Báálow ktory ieſt oycá twego BibRadz Iudic 6/25, Iudic 6/31; Mącz 180c, 361d; RejPos 60, 61; Abowiem nie może być dom żaden thák pięknie fundowány/ álbo vpſtrzony/ áby s cżáſem ſwym pocżyrnieć prochem á páięcżyną przypáść nie miał/ á więcby go iuż zárázem rozwálić álbo ſię im obrzydzić? RejZwierc 172; BudBib Ex 19/21, 34/13, Iudic 8/9, Is 14/17, 1.Mach 9/54; mury tylko y śćiány rozwálono fundámentow nieruſzywſzy CzechRozm 166; GostGospSieb +3; WujNT 178 marg, 308 marg.

W przeciwstawieniach: »rozwalić ... (z)budować (a. zbudowany) (7), wystawić« (8): BibRadz Mar 14/58. Bo to ſproſny goſpodarz czo ſobie dom rozwáliwſzy inego ſobie z nowu nie buduie. RejZwierc 155v; CzechEp 182, 224; LatHar 709; Rozwalćie ten kośćioł/ á we trzech dniách wyſtáwię gi. WujNT Ioann 2/19, Matth 26/61, Mar 14/58.

Zwrot: »do gruntu rozwalić« (1): Zágubćie ten zły naród/ ogniem miáſto ſpalćie/ A ich mury do gruntu ſámego rozwalćie. KochPs 201.
Przen (4): Leop Eph 2/14; Abowiem on ieſt pokoiem náſzym; ktory oboie iednym vczynił/ y nieprzyiaźń ktora byłá iáko przegrodzenie śrzedniey śćiány/ rozwálił w ćiele ſwoim WujNT Eph 2/14; [PiotrGonPonurz M7].

W przeciwstawieniu: »(z)budować ... rozwalić« (2): Z ktorych I.M. ſłow/ káżdy to obácżyć może/ iż co przod budował/ to záś wſzytko rozwálił CzechEp 159, 40.

2. [Siłą rozciągnąć na boki [co (żywotne)]: Kálkas [...] Wyeprzá w pośrzodek przynioſł/ ktorego ná dwoie roſciąwſzy/ rozwálił [aby wróżyć z wnętrzności] HistTroj D5.
3. Wycieńczyć, osłabić [kogo; bezpodmiotowo]:
Szereg: »rozjąć albo rozwalić«: bo każ iedno chłopu ták schorzáłému prácowáć, vyźrzysz że mu w członki ták wnidźie, y żyły ták zálęże, iż go prawie zemdli, á iáko oni mówią, rozeymie álbo rozwáli OczkoPrzymiot 37.]
4. W zwrocie: »rozwalić brzuch« = położyć się lub usiąść w pozycji półleżącej (określenie lenistwa lub obżarstwa) [szyk zmienny] (2): Bo praca záwżdy chce mieć przypádłe pożytki/ Co ieſt ná máłey piecży gdzye ſą náwſzem zbytki. Leży rozwáliwſzy brzuch myſli álbo brząka/ Ledwe áż ſie ieść záchce toż iáko wieprz krząka. RejWiz 6v; Pátrzayże też więc záſię oney ſzpetney mocy/ Co márny brzuch rozwálił/ ſiedząc ná pułnocy. RejWiz 174v.

Synonimy: 1. poborzyć; 3. rozjąć.

Formacje współrdzenne cf WALIĆ.

Cf ROZWALENIE, ROZWALONY

RS, ALKa