[zaloguj się]
[pdf]

POŻYRAĆ (87) vb impf

pożyrać (52), pożerać (35+ kust); pożyrać TarDuch, FalZioł(4), GlabGad, WróbŻołt (3), KromRozm I, LubPs, Leop (2), BielKron(5), GrzegRóżn, RejPos (5), HistLan, RejZwierc, ModrzBaz, CzechEp(2), ArtKanc, ZawJeft, WujNT (2), PowodPr (7); pożerać SeklKat (4), HistAl, MurzNT (2), KrowObr (5), BudNT, SkarJedn, SkarŻyw(3), Calep, SkarKaz (3), SkarKazSej (6); pożyrać : pożerać BibRadz (6:3), Mącz (3:1), RejAp (2:kust), BudBib (1:4).

o oraz a jasne; w pożerać -e (2), -é (1); -e Mącz; -e : -é MurzNT (1:1).

Fleksja
inf pożyrać
indicativus
praes
sg pl
1 pożyråm
2 pożyråsz pożyråcie
3 pożyrå pożyrają
praet
sg pl
2 m m pers -ście pożyrali
3 m pożyråł m pers pożyrali
f pożyrała m an pożyrali
n subst pożerały
fut
sg
3 m będzie pożerać
f będzie pożyrała
imperativus
sg pl
1 pożeråjmy
3 niechåj pożyrå
conditionalis
sg pl
3 m m pers by pożyrali
f by pożyrała m an

inf pożyrać (6). ◊ praes 1 sg pożyråm (3). ◊ 2 sg pożyråsz (1). ◊ 3 sg pożyrå (23). ◊ 2 pl pożyråcie (2). ◊ 3 pl pożyrają (22). ◊ praet 3 sg m pożyråł (8). f pożyrała (4). ◊ 2 pl m pers -ście pożyrali (1). ◊ 3 pl m pers pożyrali (2). m an pożyrali (1) [cum N pl: ptacy]. subst pożerały (2). ◊ fut 3 sg m będzie pożerać (1). f będzie pożyrała (1). ◊ imp 3 sg niechåj pożyrå (1). ◊ 1 pl pożeråjmy (1). ◊ con 3 sg f by pożyrała (2). ◊ 3 pl m pers by pożyrali (1). ◊ part praes act pożyrając (5).

Sł stp: pożyrać, Cn notuje, Linde także XVII(XVIII) – XVIII w.

1. Jeść łapczywie, też połykać; devorare HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; comedere, degluttire, gluttire PolAnt; depascere Modrz; abligurrire, absorbere, resorbere, sorbere Cn [w tym: kogo, co (39)] (44): [zagadka Samsona] Ktory wſzytko pożyra/ ſłotki pokarm s ſiebie puſzcża. BielKron 51v; Mącz 507d; Calep 316a.
W przen (1):
Szereg: »pożyrać a żywić się« (1): Pożyráią [kapłani] przeſtępſtwá [= ofiary za grzechy] ludu moiego/ á grzechem iego ſię zywią [Peccatum populi mei comederunt; et ad iniquitatem eorum levaverunt animam suam]. BibRadz Os 4/8.
Przen (2): A gdy byli śćiſkáni [chrześcijanie] potwarzą o Trzy Bogi [...]/ tedy oni do tego Troiákiego ſię vćiekali/ wzgorę y ná doł ták vćiekáiąc/ y kręcąc ſię/ vchodząc potwarzy/ cżęśćią trzech Bogow/ cżęśćią też Iednego kthory Trzech pożyrał GrzegRóżn F2.
Zwrot: »jeden drugiego pożyrać« (1): Miłuy bliźniego twego iáko ſámego śiebie. Lecz ieſli ieden drugiego kąſaćie y pożyraćie [Quodsi invicem mordetis, et comeditis]; pátrćieſz [!] ábyśćie ſię ſámi ſpołem nie poiedli. WujNT Gal 5/15.
Szereg: »kąsać i pożyrać« (1): WujNT Gal 5/15 cf Zwrot.
a. O zwierzętach (zazwyczaj, uśmiercając ofiarę) (14): Także on [lis ptaki] za nogi chwyta y pożyra. FalZioł IV 14a; [Cetus tj. wieloryb] Ma ciaſne dziurki w gębie albo we krtaniu: iż nie może pokarmu wielkiego poźrzeć/ ale drobne ribki pożyra: ktore wonnoſcią ſwoią do ſiebie przywabia. FalZioł IV 31c, IV 8c; [Aleksander] nálazł zamek niezwyciężony/ y okrutne beſtie Ippotamy y inſze/ ktore pożeráły Ricerze iego. HistAl H5; Rinoceros rybá pożyra Gámbárá y Ráká ryby wielkie BielKron 295; Mącz 459a; Ty powietrzne ptaki Pan wſpomináć też racży w oney Ewányeliey o naſieniu ſwoim/ iż ptacy powietrzni wybieráli á pożyráli [kust: pożeráli] ie [Vulg Matth 13/4]. RejAp 164v; [SkarUp 8].

pożyrać czym od kogo (1): Ku pſu tám przyrownywa łákomego cżłeká. Ktory gdy chćiwą gębą od páná ſwoiego/ Pożyra ſztuki mięſá tho w nádzieię tego/ Aby mu ich tym więcey do gęby miotano HistLan E4.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): GlabGad H8v cf »chciwie pożyrać«.

W przeciwstawieniach: »żuć, gryźć ... pożyrać« (2): Ten to Cetus/ to ieſt wielorib, nie żuie ani grizie/ ale pożyra pokarm czałkiem [tj. w całości]. FalZioł IV 31c.

W porównaniach (1): A iáko ſzáráńcża ná doyrzáłe zbożá przylata/ á ono co ludźiom nágotowano/ pożyra: tákći też y ći [ludzie zborowi niepożyteczni] w lećieli wzbożá Zborowe/ á te máiętnośći/ ktore wedle ſtárodawnych vſtaw/ dla náucżánia y vsługowánia wiáry świętey/ było poświęcono co oni pożądliwośći ſwey wniewolą oddáli. ModrzBaz 133v; [iáko w morzu rybki máłé wielkié rybki pożéráią: ták téż ná świećie mocarze vbogié záwżdy nędzą/ trapią/ a nawięcéy wierné Páńſkié BiałPos 239 (Linde)].

Zwroty: »chciwie pożyrać« (1): Cżemu riby iedzą ſwe dzieci [...]. Bowiem one [...] nie rozeznawaią ſwego płodu od czudzego, ale iż żarłacżtwo wielkie wnich ieſt dla zimney wilgoti wnątrza kthoraw nich prawie gnoi pokarm, przeto chciwie pożyraią czokolwie ſie im miękkiego nagodzi. GlabGad H8v.

»pożerać pożywienie, pokarm« [szyk zmienny] (1:1): FalZioł IV 31c; oto tą liśicá pożywienie náſze pożera. SkarŻyw 496.

Przen (2): Wſtań moy miły Pánie/ [...] Oto Wieprż dziki puſtoſzy winnicę twoię y pożera ią ſrogie á leśne zwierzę. KrowObr 80.

W porównaniu (1): temu iezyoru [Genezaret] przyrownáć możeſz ten márny á ſmrodliwy á wſzey gorzkośći nápełniony ſwiát/ [...] w kthorym ſie vganiamy iáko ryby w odmęcie/ iedná drugą łápáiąc á pożyráiąc RejPos 174v.

Zwrot: »jeden drugiego pożyrać« (1): RejPos 174v cf W porównaniu.
b. O ludziach (16): Leop Prov 20/25; Rzeczy poświęcone ſą śidłem człowiekowi temu ktory ie pożera BibRadz Prov 20/25; [Biada tym] Ktorzy ſypiáią ná łożach słoniowych/ á rozćiągáią ſię ná pośćielach ſwych/ pożeráią lepak bárány z drobu/ y ćielce z pośrzodku tłuſtey páſtwy. BudBib Am 6/4.
Przen (13):

W przeciwstawieniu: »przecadzać ... pożerać« (1): Bieda wám Doctorowie i Phariſeuſzowie obłudni/ [...] Wodzowie ślepi/ którzy komora przecádzácie wielbrada pożerácie. MurzNT Matth 23/25[24].

W porównaniach (4): Y zaż ſie niedowiedźą ći ktorzy pożyraią moy lud iakoby chleb. WróbŻołt 52/5, 13/4; Iuż w zápámyętáłośći ſwey wſtydu nic nye máyą/ Bo lud Boży práwye yák chleb márnye pożyráyą [Vulg Ps 13/4]. LubPs D2; RejPos 197.

Zwrot: »jeden drugiego pożyrać« (1): Obiegło go [dzisiejszy kościół] wnęthrzne vćiſnienie ſądu á nieſpráwiedliwośći y vćiſnienia wielkiego. Zámnożył ſie w nim ieſzcże ſrożſzy głod/ á tákowy głod/ że záledwe ieden drugiego nie pożyra RejPos 197.
Szereg: »wypasać a pożyrać« (1): Pan Bog chce rozgrodzić ábo cżęſto rozgradza w gniewie ſwoim/ tę winnicę ſwoię. Abowiem chociaby ſie nálázło wiele wiernych do niey robotnikow/ ále nie vmieią. A ták cżęſto ią da wypaſáć á pożyráć źwirzętom dzikim/ to ieſt/ pogánom okrutnym RejPos 60v.
a) O owcach, tj. wiernych pańskich (7): niektore poſtánowił Pan Bog y dał do kośćiołá/ Iedny Apoſtoły/ drugie Proroki/ drugie Ewanieliſty [...]. A ty záſię inſze kto dał? Papieſz/ to ieſt/ Antykryſt. [...] Toć ſą oni drapieżni Wilcy/ ktorzy w owtzym odzieniu przychodzą/ y owietzki Páná Kryſtuſowe pożeráią. KrowObr 37, 37; Wſzytcy ktorzy ie [owce, tj. lud] znáydowáli pożyráli ie BibRadz Ier 50/7.

pożyrać czym (2): CzechEp 21; Kto ſie wilkom drapieżnym záſtáwia/ áby owiec krwią ſyná Bożego oblanych/ kácerſtwámi y odſzcżepieńſtwámi ták dálece nie pożyráli? PowodPr 21.

W połączeniu szeregowym (1): iż ich [następców uczniów] pan poſłał iáko owce w pośrzod wilkow: á nie iáko wilki/ owce niewinne y obrony w ſobie nie máiące drapáć/ łupić/ mordowáć/ pożyráć/ zębámi Lwiemi/ páznokćiámi Ryśiemi/ pokrywſzy ie nadobnie owcżynką CzechEp 21.

W przeciwstawieniu: »pożerać ... paść« (1): Páś owce moie. Abowiem iáko Pan Kryſtus niepożerał/ áni zábijał owiec/ ále páſl. Ták theſz wſzyſtkim Paſterzom roſkázuie po trzykroć/ do káżdego mowiąc. Páś owce moie. KrowObr 4.

W porównaniach (2): CzechEp 21 cf W połączeniu szeregowym; SkarKazSej 679b cf »rozdzierać i pożerać«.

Szeregi: »rozdzierać i pożerać« (1): oni krolowie y Ceſárze/ y Monárchowie wſzytkiego świátá/ ktorzy iáko okrutni lwi/ y wilcy/ y lámpártowie/ owce Chryſtuſowe przez 300. lat rozdźieráli/ y pożeráli: potym [...] do tych owieczek ktore zábijáli/ ćiſnęli ſię y wpraſzáli SkarKazSej 679b.

»nie pożerać ani zabijać« (1): KrowObr 4 cf W przeciwstawieniu.

c. O postaciach z widzeń, snów i cudownych zdarzeń (8): Lewiátánowi záſię dałeś ſiodmą część mokrą/ ktorą beſtyą ſtworzyłeś áby pożyrálá kogo ty chceſz/ y kiedy chceſz. BibRadz 4.Esdr 6/52[51]; Smok wielki w iámie ná ten cżás był/ kthory kiedy głodzien był ludzi kradał y pożyrał/ á párą ſmrodliwą zábijał BielKron 340v, 54; Y pożerály kloſy ſzcżupłe (one) ſiedm kłoſow tłuſtych y pełnych/ y ocknął ſię Fáráon/ á oto ſen (był). BudBib Gen 41/7, 4.Esdr 6/52; Gdy wychodził [smok] ná drogi/ kogo iedno podkał pożerał/ bydło y ludzie. SkarŻyw 187.

W połączeniu szeregowym (1): Kthemu wtymże nocnym widzeniu/ widźiałem/ a oto beſtya cżwarta ſtráſzliwa á ſrogá y bárzo mocna ktora miáłá zęby wielkie żelazne/ á pożyráłá y poćieráła/ á oſtátek nogámi ſwemi podeptawałá BibRadz Dan 7/7.

Przen [czym] (1):

W porównaniu (1): [bestia] záwżdy onemi niedzwiedzemi łápámi wydzieráłá á gárnęłá k ſobie ine rozlicżne narody/ pożyráiąc á łamiąc iáko lwią páſzcżeką á ſrogiemi zębámi zwirzchnośći á możnośći inych narodow ſwiátá tego y bogáctwá ich. RejAp 106v.

Szereg: »pożyrać a łamać« (1): RejAp 106v cf W porównaniu.
2. W różnych znaczeniach przenośnych (43):
a) Niszczyć, unicestwiać, gnębić, prześladować; comedere, devorare PolAnt, Vulg; consumere, disperdere, vorare PolAnt [w tym: kogo, co (18)] (21):
α) Fizycznie (10):
Frazy: »miecz pożera« (1): Vkázowałem iáko Pogáńſki miecz nád nimi wiśi/ ktory ſąśiedzkie zdrowia y máiętnośći pożera SkarKaz )(2v.

»ogień pożera (a. pożerał itp.)« = devorat ignis PolAnt, Vulg; ignis consumit a. vorabit PolAnt; depascitur ignis Cn (7): Abowiem on ogień w ſtárym zakonie/ ktory z niebá ſtępował/ y ony ofiáry pożerał/ przeſládowánie/ vdręcenie [!]/ mękę y ſmierć Páná I: Kryſtá známionował KrowObr 87v; Prziydźie Bog náſz á niezamilczy/ ogień przed nim będźie pożerác [!]/ á około niego wzruſzy ſię wielki wicher. BibRadz Ps 49/3, Ps 17/9; Zákurzył ſię dym z gniewu iego/ á ogień z vſt iego (pochodząc) pożerał (wſzytko) węgle zágorzáły ſię od niego. BudBib Ps 17/8[9]; BudNT Apoc 11/5; Tego ſłuſznie płákáć mamy/ ktory ſię do piekłá doſtał: ktorego wiecżny ogień pożera. SkarŻyw 196; WujNT 862 marg.

»śmierć pożyra« (1): Weźćie/ wiedźćie: mnie iuż tym ſpoſobem nie inym/ Smierć łákoma pożyra ZawJeft 44.

Zwrot: »pożyrać jako ogień« (1): Złoto y ſrebro wáſze rdzá poiádłá/ y sſtánie ſie wam ná świádectwo/ y będźie pożyráłá ćiáłá wáſze iáko ogień [Vulg Iac 5/3]. PowodPr 69.
β) Pod innym względem (11): WróbŻołt R3; Y cżemuż tak pátrzaſz ná ty co wzgárdzáią nas á milcżyſz? gdyż niepobożny pożyra ſpráwiedliwſzego niżli ſam. BibRadz Hab 1/13; wezmą ćięſzkie karánie/ ktorzy cżynią przećiw mnie: Sámi mię tu nie wzywáią/ moie miłe pożyráią/ bez boiáźni ſię boią. ArtKanc Q5v; SkarKazSej 673b.

W połączeniach szeregowych (2): Bo znośićie ieſli was kto zniewala/ ieſli was kto pożyra/ ieſli kto bierze/ ieſli ſię ktho wywyżſza/ ieſli ktho was w lice biie. BibRadz 2.Cor 11/20; ktore [prześladowanie okrucieństwa tureckiego] iáko goniec nie dálekiego iuż Antykryſtá/ obycżáiem oney naſrożſzey beſtiey v Danielá wſzyſtko przed ſobą nie tylko pożyra [Vulg Dan 7/19]/ ále też nogámi depce/ kruſzy/ y wniwecż obraca. PowodPr 9.

Zwroty: »jeden drugiego pożerać« (1): Ták iedná ſektá drugą pożeráiąc wſzytkie giną/ á wedle Apoſtołá ſamiſię iedząc/ ſámiſię gubią y nietrwáią. SkarJedn 24.

»jako pożar pożyrać« (1): Ktorego Dekretu exekucia/ ná prośbę nowych Ewangelikow/ byłá do cżáſu záwieſzona: podobno dla nádźieie/ áby ſie znimi byli ziednocżyli. Ale iż duſze ich iáko pożar pożyráią/ dopiero bacżąc ſie/ do confederáciey ſwey odſtąpili ich PowodPr 37.

Szeregi: »gubić i pożyrać« (1): y ſtáłáś ſie [Sarmacyjo] iáko Ocean ábo ogulme morze: w które wſzyſtkie ze wſzyſtkiego świátá káłuże ſmrodliwych kácerſtw/ bez żadnego támowánia wćiekáią. Skąd ſie ty ku niebu prze ſwą wolą á niepoſłuſzeńſtwo nádymáć nieprzeſtawaſz/ y śiłá duſz niewinnych gubiſz y pożyraſz. PowodPr 12.

»uciążać i pożerać« (1): A teras Panie oto narody ty ktore były zá nic pocżytáne/ pocżęły nas opánowániem ſwym vćiążáć y pożeráć [coeperunt dominari nostri, et devorare Vulg] BudBib 4.Esdr 6/58[57].

αα) Doprowadzić do utraty majątku (1): Są ludźie ktorzy wſzytki Zydy przechodzą/ dźieśięć y 20. y 30. od ſtá biorą. y gubią domy potrzebnych/ y práwie ie pożeráią/ á nic z miłośierdźia nád nędznym nie vczynią. SkarKazSej 704b.
b) Pochłaniać; dehiscere Mącz [w tym: kogo (8)] (10): Dehisco, Pożyram/ Roſtępuyę ſie/ Roſpádam ſie. Dehiscit terra, Roſtępuye ſie álbo pożyra. Mącz 156b.

W połączeniach szeregowych (2): Niechay mie niepogrąża nawałnoſć wodna/ Ani mie głębokhoſć niechay nie pożyra/ á niechay na mię nie przypiera/ ſtudnia vſt ſwogich. TarDuch A6v; RejPos 56.

W porównaniu (1): Bo fundáment pokoiu y dobrego ludzkiego/ ieſt ſpráwiedliwość/ [...] Gdźie tey nie máſz/ źiemiá ſię práwie trzęśie/ á pożera obywátele ſwoie/ iákoby bez fundámentu y dná zoſtawáłá. SkarKaz 2b.

Fraza: »ziemia pożyrała (a. pożyra itp.)« (7): ná Fáráoná przepuśćił [Pan] żáby y ine dziwne rzecży/ á ná nie [na naród egipski] ogniſte węże y ine ſroſzſze plagi dopuſzcżáć racżył. Ták iż ie ziemiá pożyráłá/ ogień ie z niebá palił/ kazał ie bić/ mordowáć. RejPos 56; dziwne plagi/ dziwne pomſty vſtáwicżnie nád nim ſtroił [Pan nad swawolnymi]/ ták iż iedny ogień palił/ zyemiá ie pożyráłá/ ná koniec ie iuż do końcá wythráćić chdał/ y zátopił był wſzythek ſwiáth wodą. RejPos 102; RejZwierc 126; Ziemiá pożera obywátele ſwoie [Vulg Is 24/6]/ ná dole wſzytek świát y nędzá y nieprzyiaćiele y pokuſy. SkarKaz 122b [przekład tego samego tekstu (3)] 2b; SkarKazSej 681a, 702a.
Zwrot: »żywo pożyrać« (1): iáko ie [Datana i Abirona] ogień ſrodze z niebá ſpadſzy palił/ iáko ie ziemiá żywo pożyráłá [Num 16/32]/ to też tám iuż o tym hiſtorie ſzyrzey ſwiádcżą. RejZwierc 126.
c) Zabierać przemocą, zagarniać, łupić; devorare Vulg [co] (12): Yako ſą phalſzywy paſterze albo kaſnodzieie/ ktorzy obczążaią luczkie ſąmnienia vſtawamy luczkimy albo ſzatańſkimy/ [...] á ich maiętnoſci pozeraią/ obieczuiąć ym zato zbawienie SeklKat I3v, L2v, Q3.

W połączeniach szeregowych (5): Ziemiá wáſſá ſpuſthoſſoná/ miáſtá wáſſe wypalone ſą ogniem: kráinę wáſſę tuż przed wámi obcy ludzie pożyráią: y ſpuſtoſſeie iáko w ſpuſtoſſeniu nieprzyiaćielſkim. Leop Is 1/7; BielKron 93v; PowodPr 9, 29; SkarKazSej 703a. [Zawsze przekład tego samego tekstu.]

Szereg: »oddzierać i pożerać« (1): koſcioł zywy nędze cirpy podplotem leząc/ yſamy [pasterze kościoła fałszywego szatańskiego] gy oddzieraią y pożeraią gorſzy niſly wylczy drapieżny. SeklKat Q3.
α) Żywić się czyimś kosztem, objadać kogoś (3): KromRozm I A4v; ktorzy pożéraią domy wdów i wrzeczy śię długo modlą cić więtſzé potępięnie wezmą. MurzNT Luc 20/47.

W porównaniu (1): do nog ſwych pádáć każe [papież rzymski]/ y ſkárby ich [władców państw] do śiebie przyćiąga/ iáko Mágnes żelázo: choćiaż pod pokrywką (iáko Fáryzeuſzowie cżynili wdowie domy pożyráiąc [Vulg Luc 20/47]) zwierzchniego nabożeńſtwá. CzechEp 373.

Synonimy: 1. jeść, pojadać, połykać, zjadać.

Formacje współrdzenne cf ŻREĆ.

Cf POŻERANIE, POŻYRAJĄCY

MN