[zaloguj się]
[pdf]

1. PRZEĆ (232) vb impf

W inf -e- (5), -é- (2); -e- Mącz (4); -é- KochPs; -e- : -é- KochFr (1:1); w formach praet i con e pochylone; formy praes z tekstów nieoznaczających é.

Fleksja
inf przeć
indicativus
praes
sg pl du
1 przę przemy, przymy, przym przewa
2 przysz przycie przeta
3 przy przą
praet
sg pl
1 m -m przåł m pers
2 m m pers -ście przéli
3 m przåł m pers przéli
f przała m an
fut
sg pl
1 m przeć będę m pers
3 m będzie przåł m pers będą przeć
conditionalis
sg pl
2 m m pers byście przéli
3 m przåłby, by przåł m pers by przéli
f by przała m an

inf przeć (47). ◊ praes 1 sg przę (21). ◊ 2 sg przysz (1). ◊ 3 sg przy (43). ◊ 1 pl przemy (8), przymy (3), [przym]; -emy GrzegRóżn, SarnUzn, RejPosRozpr (2), RejPosWstaw, NiemObr (2); -ymy KromRozm I, WujNT; -emy : -ymy WujJud (1:1). ◊ 2 pl przycie (1). ◊ 3 pl przą (42). ◊ [1 du przewa. ◊ 2 du przeta.] ◊ praet 1 sg m -m przåł (3). ◊ 3 sg m przåł (15). f przała (1). ◊ 2 pl m pers -ście przéli (1). ◊ 3 pl m pers przéli (12). ◊ fut 1 sg m przeć będę (1). ◊ 3 sg m będzie przåł (4). ◊ 3 pl m pers będą przeć (1). ◊ con 3 sg m przåłby, by przåł (14). f by przała (1). ◊ 2 pl m pers byście przéli (1). ◊ 3 pl m pers by przéli (2). ◊ part praes act prząc (10).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde także XVII w.

Zaprzeczać, twierdzić, że coś jest nieprawdą; odrzucać, negować; negare Vulg, Mącz, Modrz, JanStat; pernegare Mącz; contendere JanStat [w tym: kogo, czego (166)] (232): RejKup d5v; KrowObr 14; Toć ieſt Antychryſt/ ktory przy Oycá y ſyná. Leop 1.Ioann 2/22; [cesarz powiedział lantgrafowi] Acżkolwiek wielkie przewinienie vcżynił/ y káranie więtſze záſłużył/ iáko rzecż iáwna ieſt y ſam nieprzy tego/ wſzákże my z ſiebie ſámi tego wiele krześćiáńſkim obycżáiem imo ſie puſzcżamy BielKron 229v, 465v; Ieſzcże Kálwin powieda/ że Syn mnieyſzym ieſt od Oycá/ nie tylko iáko człowiek/ ále cáły Kryſthus Bog y cżłowiek/ cżego drudzy przą GrzegRóżn I3v; Otoż tu maſz trzech roznych/ wiecznych y żywiących/ A smysłem y rozumem dźiwnie włádáiących. Cżego nikth przeć nie może/ chybáby kámieniem Twárdym był GrzegRóżn N2, E4v [2 r.], G3, M3v, M4 [2 r.]; Negito, Vſtáwicznie przę/ odmawiam. Mącz 244d; Ego illud sedulo negare factum, ille instat factum, Yam tego koniecznie przał/ á on yednák ná to słowá nie dał rzec. Mącz 418d; Nemo in dubium vocabit, Nikt tego ná wątpliwość nie będzie odzywał/ to yeſt/ nie będzie wątpił/ przał. Mącz 504b, 19d, 244d [2 r.], 257c, 510c; SarnUzn E2v; HistRzym 88; KuczbKat 405; dobre vcżynki od ludźi vſpráwiedliwionych cżynione/ záſługuią wiecżny żywot z łáſki Bożey/ o tym iáſnego piſmá doſyć/ choć wy tego niewſtydliwie śmiećie przeć. WujJud 233v, 7v, 66, 114v, 154v, 263; Abowiem iedni o ſłowie/ kthore przepowiedáne bywa/ wątpić pocżynáią/ ieſliże ieſt ſłowo Boże [...] Drudzy/ ktorych ſmiáłość dáley ſie wyciąga/ iáwnie tego przą RejPosRozpr b3, c3; RejPosWstaw [1433]; Ioachim Kámerárius w kátechiſmie ſwym greckim piſze [...] wyznawſzy wprzod iż Oćiec ieſt Bog y Pan: Syn Bog y Pan: Duch Bog y Pan: áżći záś wnetże tego przy mowiąc/ iż przedſię nie ſą trzey Bogowie y Pánowie/ ále tylko ieden. CzechRozm 18v; A cżemużby teraz potrzebá miáło być podpieráć tego/ iż [...] Ewánielia ktorey on náucżał/ y náucżáć roſkazał/ ieſt ſłowem Bożym? ponieważ wiele ieſt niewiernikow niezbożnych/ ktorzy tego nie przą: choćiaſz ſie ſámi wedle tego nierządzą. CzechRozm 186v, 18v, 22v [2 r.], 61v, 90, 95v, 145v; ModrzBaz 55; Tá táka niezgodá miedzy dziśieyſzymi Heretyki/ około wiáry świętey wyznánia/ ták ieſt znácżna/ iż y ſami tego nie przą. SkarJedn 19, 94, 287, 315, 351; Dźiwné ſą czyny twoie/ o mocny boże/ Tego nigdy przéć duſzá moiá nie może. KochPs 203; ten cud widział Márcjan/ przeć niemogł/ ale go cżárom przycżytał. SkarŻyw 179, 35, 91, 567 [5 r.]; NiemObr 50, 120, 165; Tákli ty chceſz/ tákli to nieśie ſczęsćié [!] moie/ Niechcę przeć/ mam czym ćieſzyć ſmutné ſerce ſwoie. KochFr 95, 121; Trzećie ſtąd widzimy/ iż krzeſt S. oczyśćia grzechy/ y dáie łáſkę tym ktorzy gi przyimuią/ y zbáwia ie/ iáko Piotr S. mowi. Czego też przą dziśieyſzy odſzczepieńcy WujNT 313, 307, 603, 611, 616 marg, 1.Ioann 2/22, s. 825, 845; Prożno przeć máią tych cudow y poćiech ludzkich/ ktore ſię ná tákich mieyſcách w oczách świátá wſzytkiego dźieią. SkarKaz 41b; [hae ſunt terminationes thematum verborum in ę [...]. Obſeruandum autem est, non modo praeſens ita coniugari, ſed etiam futura multa cum praeſentis terminatione conuenire. (N. dual.) Przewá/ Przetá. StatorGramm Iv; BiałPos 20 (Linde)].

przeć przeciw komu, przeciw czemu (2): Toć nie náſze wymyſły/ ále iáſne á ſzcżere ſłowo Boże/ że nam Pan Bog przez dobre vcżynki náſze grzechy odpuſzcża: cżego wy przećiw iáwney Ewángeliey śmiećie przeć. WujJud 243v; CzechRozm 58.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (60); iż, że (43), aby, żeby ‘że’ (33), zaimek względny (3)] (79):WróbŻołt E; A ták ſluchay káżdy zrozlicżnego národu/ á zwłaſſczá ty Izráel/ ábowiem ty tego przeć niebędzieſz mogł/ żem ia práwy bog/ ábowiem tyś ſnadz nawiętſſe znáki dobrotliwoſći boſtwá mego vznáwał. RejPs 74v; KromRozm I H2v, I, Lv; GrzegRóżn C4v, D, H2v, I3, K2 (9); SarnUzn F; Nád to/ przeć tego żaden niemoże/ iż to cnoćie ſłuży/ wiedźieć/ kiedy/ iáko/ y iáko długo mamy żáłowác KuczbKat 195, 275; Coż tedy wy nędznicy á niewolnicy Luterſcy tego przyćie/ co Kośćioł Chrześćiáńſki Powſzechny záwſze wyznawał? WujJud 244v, 78v, 202, 263, 263v, 264; RejPosRozpr c, cv, c3; RejPosWstaw 42; CzechRozm 30, 39v, 64, 152, 152v, 196v, 234; ModrzBaz 43; Wſzyſcy Grekowie práwowierni nigdy tego przeć nie mogli áni mogą/ iż Duch S. ſynowſki ieſt SkarJedn 283, 26, 83, 94, 282, 283 (10); SkarŻyw 335, 602; Y nie przę tego/ żem to lepiey rzemięſło/ młodym będąc/ vmiał/ niżeli tokárſtwo: nie tylko w żeleźiech vtworzyć ále też y chędogo oſtrzyć. CzechEp 66, 80, 268, 310, 343, 344 [2 r.]; LatHar 192; Bo ácz nie przymy tego/ iż w poſpolitym Láćinſkim Nowym teſtámenćie (ktory Kátholicy wſzytcy zá naprawdźiwſzy máią) ſą nieiákie omyłki [...] wſzákże [...] WujNT przedm 4, 1.Ioann 2/22; Tego nikt przeć nie może/ iż w kośćiele ſwym ma Pan Bog niektore mieścá przywileymi łáſki ſwey nádáne/ ktorych inne nie máią. SkarKaz 41a, 155b, 204b, 577b; [BudArt Y3; SkarKaz 595b (Linde)].

~ Ze zdaniem dodatkowo zaprzeczonym [przeć, aby a. że nie (12), nie przeć, aby a. że nie (6)] (18): Iednak nie możem tego przeć aby na niebie nie były znamiona rzecż przyſzłą złą albo dobrą z woley Bożey vkazuiące GlabGad L7v; Iuſz tu teras przeć tego niemożećie/ ábyśćie tych oleiow/ zá Bogi niechwalili/ poniewaſz otho klękaćie przed nimi/ pozdrawiaćie/ odpuſztzenie wſzyſthkich grzechow im potzytaćie. KrowObr 84v, 113, 205v; GrzegRóżn B2v; LeovPrzep a2v; Więc áni ia thego przę/ áby męſzcżyzni niemieli ſobie coś troſzkę wziąć wolnoſći: ále to dla tego ieſt/ że wiedzą/ iż to roſpuſtne ich życie/ za zezwoleniem wſzech ludzi ná iedno/ nie nieſie im ták oſławy/ iáko białymgłowam GórnDworz Z8; A ták trudno tego przeć maſz/ żeby ſyn Boży nie miał być przed tym niż ſie z Máryey Iezus národził CzechRozm 27, 17, 166v; Aleć y tego niewiem ktoby też przeć miał/ że nam nie mogł nikt lepiey Bogá oznáymić/ iáko ſię on ſam oznaymił w piśmiech ś. CzechEp 118; Lecż/ mogłby ták rzec X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩; [...] iż ia tego nie przę/ áby Chriſtus nie miał być fundámentem zbáwiennym NiemObr 34, 35, 105, 162; WujNT 242; A ieſli kto będźie przał/ iż tákowych kśiąg nie ma/ tedy tego dowiéźdź przyśięgą ma/ iż ich nie ma/ áni wié o nich. SarnStat 541; SkarKaz 636a. ~

cum A cum inf (12): Kácerſtwo ktore po tym wzbudził Sabelliuſz/ wnet ſię wſzcżęło po Apoſtholech/ [...] ktore przy być iednego Bogá Oycá/ y iednego Syná Bożego/ y iednego Duchá S. GrzegRóżn G3, G4v [2 r.]; dyabeł mowił: Iezuśie Synu Bogá żywego/ cżemuś przed cżáſem męcżyć nas przyſzedł? á gdy to słyſzeli Zydowie/ przedſie go Synem Bożym być przeli. SkarŻyw 567; CzechEp 347, 348; NiemObr 162; WujNT 815; A ieſliby kto chcąc odſterknąć tego/ który rozdźiału dóbr prośi/ przał go bydź krewnym/ álbo práwá ku bliſkośći do tákowych dóbr powiádałby go nie mieć: [tedy ...] SarnStat 839; Apoſtołowie wyznawáią iż w Duchá s. wierzą/ [...] Aći [!] goniwiátrowie tegoż Duchá ś. przą/ bydź nietylko Bogiem/ ále áni perſoną ábo rzecżą przez się będącą: ále tylko dárem Bożym/ á boday nie wiátrem. PowodPr 34, 34 [2 r.].

W przeciwstawieniach: »przeć ... (powiadać i) twierdzić (5), pozwalać, wyznawać« (7): Leop 1.Ioann 2/23; A kto może tego ich Bogá odmiennego (kthory cżáſem ieſth cżáſem nie ieſt) ogárnąć? Kiedyż wżdy mamy im wierzyć/ cżyli kiedy thwierdzą cżyli kiedy przą? GrzegRóżn H3v, D4v, H2v; Ty ſłowá [Vulg Mal 3/1] rozbierałem też w Diáłogách/ y biedźi ſię też z nimi X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ [...] To raz prząc/ to záś tegoż pozwaláiąc. CzechEp 301, 212; Ieſli tedy kto powiáda y twiérdźi ſie bydź ſzláchćicem/ y zacnym/ gdy ini ſzláchćicy tego przą: ku dowiedźieniu ſwégo pokolenia ſzlácheckiégo/ ma wiéźć mężów ſzláchćiców ſtárſzych/ dwu z pokolenia ſwégo národzonych SarnStat 237; [Ieſliby zbłądźił ná Konciliach Koſcioł, ſłup prawdy: (co wy twierdźićie; my przymy) [...] HerbOdpow I; A tu my nie przym/ iż pod oboią oſobą ſtáry Kośćioł Sákráment naświętſzy ludźiom dawał. Ale też wyznawamy/ iż pod iedną tegoż czáſu zá męczennikow dawał. SkarKaz 595b (Linde)].

Zwroty: »przeć prawdy« (1): Bacż że tedy iáko Pogánin/ y chłop y żołnierz/ táiemnicę prawdy poznał/ á ludźie Chriſtyáńſcy/ ktorzy w vſtách noſzą piſmá/ przą prawdy. CzechEp 244.

»przeć słowy« [szyk zmienny] (2): [innowiercy] niechayże máią ſobie [wiarę] ktorą chcą/ by tylko ſie od potwarzy ſwych [...] ocżyśćili/ á pokazáli rzecżą (cżego słowy przą) że ſa [!] zwolennikámi Sábelliuſzá GrzegRóżn Bv; WujNT 242.

»upornie przeć« (2): iáłmużny/ y inne dobre vczynki máią zaſługę v Páná Bogá. Bo ſię Bog w nich kocha/ y vbłagan imi bywa. czego vpornie przą dziśieyſzy odſzczepieńcy. WujNT 783, 747.

Szeregi: »przeć i przeciw [czemu] mowić« (1): trudno tego pobożny cżłowiek przeć y przećiw temu ⟨co⟩ mowić ma. CzechEp 426.

»nie przeć i wiedzieć« (1): Nie przę tego y wiem to dobrze/ iż według vrzędu tego Melchiſedechá Kryſtus ieſt wietznym Krolem y Kápłánem KrowObr 179v.

»nie przeć ale (i owszem) wyznawać« (2): ſam Iezus nie przy ále to iáſnie ná wielu mieyſcách wyznawa/ iż wſzyſtko od oycá wźiął. CzechRozm 147, 95v. [Ponadto w przeciwstawieniach 2 r.]

Przen [czym] (1):

W przeciwstawieniu: »wyznawać ... przeć« (1): WujJud 173 cf Zwrot.

Zwrot: »samą rzeczą przeć« (1): (marg) HVgonotſki fortel. (–) Bo ácż ſłowy bytność álbo przytomność Ciáłá y Krwie Páńſkiey wyznawáią/ á wſzákże ſámą rzecżą tego przą. WujJud 173.
a. Wypierać się, nie przyznawać się; kłamać; odmawiać; diffiteri Calep, JanStat; infitiari Calep (52): OpecŻyw 112v; IAkim dowodem Powod náprzećiw obwinioney ſtronie długu álbo inney ſwey żáłoby podpiera/ Tákowym odwodem obwiniony/ prząc długu/ bronić ſye ma. GroicPorz x4v, m3v, m4v, ii3 [2 r.], oo4; A gdy powod żáłuie ná kogo y powie że chce dowieść ták iáko mu Sąd nákaże/ á pozwányby proſto przał/ tedy [...] UstPraw G3v, Dv, I3v; [Tarkwinius] żáłował ſie przed nimi [radami] ná Petroná/ powiedáiąc iż ma zmowę z iego oycem o zábiciu iego. Gdy przał Petron/ kazał vrzędowi iść á ſzukáć tego [podłożonego w domu Petrona] liſtu BielKron 104; Inficialis, [...] Ten który rąd [!] przy/ Lżywy. Mącz 115c, 115c; GórnDworz Q8; Vſlyſzawſzy to [oskarżenie] żoná iego/ przáłá ſprzyſięgą. Zátym rycerz [...] rzekł im: Niewierzyćie li temu/ podźćie á oglądayćie mieyſce gdzie go pogrzebłá. HistRzym 56; PaprUp I4; Calep 322b, 533a; OrzJan 115; Y rzekł Ieſus: Kto ieſt co ſię mnie dotknął? A gdy wſzyścy przeli/ rzekł Piotr/ [...] WujNT Luc 8/45; A temu záś któryby przał/ á nie byłyby nań świádectwá doſtáteczné/ przyśięgá ćieleſna ſkazána bydź ma. SarnStat 270, 250 [2 r.], 276, 621, 625, 800, 826, 827; [dwor y ogrod przerzeczony wzyąl mi y dzyerzy przes wſſelkyego vrzedv. Ktorego dworv y ogrodv ſwego (yeſliby ſtroná przálá abo przecz chczyála) thedy to yeſt rzecz przes wſſelikyego dowodv, wſſythkim wam [...] yawna, y zem byl zawzdy oth liath yedenaſcye wſpokoynym dzyerzenyv, yakom kvpil, y zaplaczyl, aſſ dotego czaſv ZapWpolActCon 1531 122 luźna karta nlb].

[przeć komu: Iż ſługá blizſzy ieſt myto ſwe otrzymáć/ gdyby mu go dźiedzic/ bądź zá cáły rok/ bądź zápuł roká przał SzczerbSpecSax 257 (Linde).]

cum A cum inf (1): Pán mily Iezus/ anij przál bytz ſie ſynem bożym/ ani téż wyznáwál/ ale ſwiętym piſmem odpierál mowiątz. [...] OpecŻyw 37v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (1); iż, że (6), aby (1)] (7): UstPraw I4; Convenit mihi cum adversariis matrem esse interfectam a filio, Znam to weſpołek z pozwáną ſtroną że mátkę ſyn zábił/ ábo nie przi tego przećiwna ſtroná że mátká od ſyná zábita yeſt/ w tym nie máſz żadnego ſporu. Mącz 481c; Wálko lepak obwiniony/ ácz o miecz y o kálétę zna ſie/ y powiáda iż to wróćił: wſzákże przy/ áby miał oné trzy ſkóty wźiąć. SarnStat 704.

~ Ze zdaniem dodatkowo zaprzeczonym [przeć, iż, że nie] (4): A ieſli przypowieſczony ſtánąwſzy przałby/ iż niewiedźiał o pozwie/ á powód z przygody nie miałby Woźnégo ku świádczeniu przed ſądem: [takowy...] SarnStat 800, 800, 825, 827; [Bo którzy przéli że ćię nie ználi niezbożni/ mocą rámieniá twego byli karáni/ nowémi wodámi/ y grády/ y dżdżámi przeſzládowánié ćiérpiąc WujBib Sap 16/16 (Linde)]. ~

W połączeniach szeregowych (2): Fateor, Znam ſie k temu/ Wyznawam/ Nie przę. Mącz 119c; Tenze Prziwilei Krola Alexandra kril oponowal mu ſie y przal go wmetrice. PaprUp I3v.

W przeciwstawieniach: »przeć ... znać (się) (5), wyznawać, zeznać« (7): OpecŻyw 37v; ZLoczyńcá [...] ná wtorey męce gdy by nie zeznał/ ále sſtale przał/ iuż trzeći raz niema być męczon. GroicPorz ii3; obwiniony [...] poki Sąd trwa/ odpowiedáć/ to ieſt znáć álbo przeć powinien/ o co będźie obwinion GroicPorz i4v, i4v; Iam ait iam negat, Iuſz ſie zna yuſz záś przi. Mącz 244d, 227c; SarnStat 704; [W káżdey ſpráwie oprocż ſzránkowey kiedj ná kogo ſkárżą/ zárazem powinien znać/ álbo przeć. SzczerbSpecSax 6 (Linde), 426 (Linde)].

Szeregi: »nie przeć a nie kłamać« (1): Otho then kámień/ będzie wam ná ſwiádectwo/ żeśćie ſłucháli wſſyſtkich ſłow Páńſkich kthore wam mowił: byśćie lepak potym tego nieprzeli/ á nie kłámáli Pánu Bogu wáſſemu [ne forte postea negare velitis, et mentiri Domino Deo vestro]. Leop Ios 24/27.

»przeć i taić« (1): Goſpodarz [...] Ieſli cżego przed domem/ ná roli odeydźie: Przed tymi ſię ſzukáyły nie ze wſzytkim zeydźie. Choć da wołáć ná rynku/ choćia y w kośćiele: Przećię tego zły cżłowiek przy y tái śmiele. KlonWor 72.

»przeć, (a) nie znać się« [szyk 4:2] (6): Ire inficias, Nie znáć ſie/ Przeć Mącz 115c; Inficiator, Ten który przi á nie zna ſie ku długowi álbo ynſzey rzeczy/ Lgarz. Mącz 115c; Pernego, Bárzo álbo ocziwiście przę/ żadnym ſie obyczáyem nie znam. Mącz 244d, 119c, 178c, 244d. [Ponadto w przeciwstawieniach 5 r.]

Synonimy: negować, przeciwiać się, przeczyć.

Formacje współrdzenne: przeć się, zaprzeć, zaprzeć się; pierać się, podpierać się, zapierać, zapierać się.

Cf PRZĄCY, PRZENIE

JR