[zaloguj się]

60. Podstawy opracowania.

Podstawą opracowania pochyleń tematycznych są przede wszystkim dane dostarczone przez materiał wyrazu hasłowego. Przy braku danych materiałowych lub ich niecałkowicie przekonywającym charakterze sięgamy do innych źródeł informacji.

a. Dane tekstowe.

Ze względu na charakter danych dostarczanych przez teksty dla kwestii pochyleń, dzielimy nasze źródła na 3 rodzaje: teksty nieoznaczające pochylenia danej samogłoski (lub wszystkich samogłosek), teksty oznaczające pochylenia (danej samogłoski lub w ogóle) ze znacznym stopniem konsekwencji i teksty oznaczające pochylenia niekonsekwentnie.

aa. Teksty nieoznaczające pochyleń.

Tekstów nieoznaczających pochylenia danego dźwięku nie bierzemy w ogóle pod uwagę przy sporządzaniu zestawień statystycznych (tj. w tej partii nie stosuje się liter ujętych w nawias), wskutek czego suma liczb w tej części artykułu będzie zazwyczaj niższa niż ogólna ilość użyć wyrazu hasłowego.

bb. Teksty znaczące konsekwentnie.

Teksty kreskujące konsekwentnie są podstawowym źródłem informacji dla kwestii pochyleń w naszym Słowniku. Jednak i w ich obrębie wykluczamy ze statystyki jako materiał niedostarczający danych zapisy innym, krojem czcionki (wersalikami, antykwą), skróty, regularnie niekreskujące marginalia i samogłoski nosowe na miejscu ustnych.
Na podstawie materiału z tekstów kreskujących sporządzamy w wypadku, istnienia oboczności normalne zestawienia z podaniem źródeł według ogólnego schematu.
Jeżeli w materiale hasła mamy tylko jeden tekst oznaczający dane pochylenie i postać tam zaświadczona wydaje się nam odstępstwem od normy, podajemy normalnie uwagę o pochyleniu, a następnie w klamrze zapisujemy skrót źródła i po średniku uwagę:

o pochylone [Mącz; prawdopodobnie odstępstwo od normy].
W takich wypadkach nie uogólniamy tego pochylenia na paradygmat, ani nie uwzględniamy go w zapisie tej formy fleksyjnej, w której ono przypadkowo wystąpiło.

cc. Teksty znaczące niekonsekwentnie.

Z tekstów niekonsekwentnie oznaczających pochylenia uwzględniamy tylko użycia znakowane, nie bierzemy natomiast pod uwagę materiału z brakiem kreskowania (traktujemy go jako materiał z tekstów niekreskujących, tj. wykluczamy ze statystyki).
W wykazie źródeł skróty tekstów tego typu piszemy poza normalnym ciągiem chronologicznym, poprzedziwszy je wyrazem: też (aby nie sugerować, że w tych utworach panuje bezwyjątkowo samogłoska pochylona), np.:

OpecŻyw (3), Mącz (4), KochFr, SarnStat (2), też RejKup (2), SienLek (2).
Jeżeli w materiale hasła mamy tylko przykłady z tekstów znaczących niekonsekwentnie, i to przykłady z kreskowaniem, orzekamy na ich podstawie o pochyleniu w sposób następujący:
Tekst(y) oznacza(ją) é niekonsekwentnie; tu e pochylone.
U Calep za é oraz a przyjmujemy zapisy ę, ą, jeżeli znajdują się w pozycji dopuszczającej takie odczytanie. W drukach o pisowni archaicznej za ó uważamy zapisy oo, uo itp. Co do innych tekstów por. Wykaz skrótów utworów w porządku alfabetycznym (w przygotowaniu).

b. Dane pozatekstowe.

W wypadku braku informacji co do pochyleń w materiale wyrazu hasłowego, w miarę możności wyciągamy wnioski na podstawie innych materiałów lub wiadomości. Wniosek taki opatrujemy uwagą: prawdopodobnie (po wymienieniu danej litery), np.:

o prawdopodobnie jasne.
Wyklucza to w zasadzie formułę typu:
Tekst nie oznacza ó;
jedynie w wypadku, gdy orzekamy nie o wszystkich nieoznaczonych samogłoskach w wyrazie, formuła ta pozostaje, np. s.v. KLECHOSTWO:
Tekst nie oznacza é oraz ó; oba o prawdopodobnie jasne (tak w -ostwo).
Jeżeli w tym samym wyrazie mamy też samogłoski dostatecznie udokumentowane co do pochylenia, uwagi o nich piszemy in continuo, oddzielając średnikami, np.:
a pochylone; o prawdopodobnie jasne (tak w ...); -é (x), -e (x)
– albo:
e prawdopodobnie jasne (tak w ...); a jasne
– albo:
Oba a jasne; e prawdopodobnie pochylone (tak w ...)
– albo:
o oraz e prawdopodobnie jasne (tak w ... oraz ...); a pochylone
– albo:
o prawdopodobnie pochylone (tak w ...); e pochylone, a jasne
itp.
Trzy ostatnie przykłady mogą dotyczyć haseł, w których samogłoski, o których orzekamy w sposób pewny, przeplatają się w ciągu sylabicznym z samogłoskami niepopartymi materiałem z tekstów znaczących; tak więc możliwe jest tu odstępstwo od kolejności w wyrazie, jeżeli uzyskujemy przez to oszczędniejszą formułę.
W nawiasie zawsze powołujemy się na źródło, które służyło nam za materiał porównawczy; gdy orzekamy o więcej niż jednej samogłosce, powołujemy się w zasadzie na źródło dla każdej z nich z osobna, por. przykład przedostatni.

aa. Inne hasła.

Przede wszystkim, jeżeli to możliwe, wyciągamy wniosek na podstawie materiału haseł należących do tej samej rodziny etymologicznej, np. s.v. GAIĆ SIĘ:

a prawdopodobnie jasne (tak w gaić).
(Nie dotyczy to oczywiście formacji, w których zmieniają się warunki głosowe rzutujące na pochylenie, np. deminutywów ze spółgłoską dźwięczną).
Jeżeli możemy powołać się nie tylko na formację podstawową, ale i na całą rodzinę, piszemy jak np. s.v. CEGŁOWY:
e prawdopodobnie jasne (tak w cegła itp.).

bb. Formanty.

Powołujemy się też na formanty, co do których mamy pewność, że nie występowały w nich wahania pochyleń. Oto dotychczas ustalona ich lista:

  • a jasne: -a (w rzeczownikach żeńskich twardotematowych), -acyja, -ba, -ca, -ina (-yna), -izna (-yzna), -ka; -aki; -asty, -aty, -awy; -ający; -ać niepochodzące ze ściągnięcia;
  • a pochylone: -åk, -ånka, -årka, -åt (w wyrazach łacińskich), -yjå, -arniå;
  • e jasne: -e rzeczownikowe, -ec, -ek, -eczek, -eczka, -ciel-;
  • e pochylone: -ciél;
  • o jasne: -o, -or, -ość, -owic, -owina, -sko, -stwo; -o- (spójka w złożeniu); -owaty, -owski, -owy; -ować, -owanie, -owany.
W takich wypadkach piszemy np.:
e prawdopodobnie jasne (tak w -ek).
W hasłach jednokartkowych (por. 62.) z wyżej wymienionymi sufiksami w zapisie formy fleksyjnej rekonstruujemy pochylenie w podanym tu brzmieniu.
Uwaga: -e w sufiksach rzeczowników odczasownikowych -anie, -enie, -cie traktujemy jako mogące ulegać wahaniom i orzekamy o nim tylko na podstawie danych materiałowych, w części zaś fleksyjnej w N i A dajemy pełne rozliczenie wraz z ilością zapisów niepewnych, tj. wziętych w nawias, nawet jeżeli uwaga u góry brzmi:
Teksty nie oznaczają é.

cc. Inne wiadomości.

W wyjątkowych wypadkach możemy wykorzystywać też inne wiadomości, np. o dialektach lub ogólnych regułach warunkujących powstawanie pochyleń.

dd. Knapski.

Przy braku wszelkich danych z materiału danego hasła lub z haseł pokrewnych i formantów, możemy się posłużyć porównaniem z Knapskim. Piszemy wówczas np.:

Teksty nie oznaczają pochyleń (Cn a pochylone).
Sygnalizujemy również pochylenie z Cn w następujących wypadkach:
  • przy całkowitej równowadze wariantów, np. s.v. KONCERZ:
    -o- (1) SarnStat, -ó- (1) PudłFr (Cn o jasne)
    (w haśle jednokartkowym uwaga ta stoi po formie fleksyjnej, np.:
    N sg kleszczowina (Cn e pochylone))
  • w wypadku, gdy w naszym materiale brak oboczności, a postać pochylenia jest inna niż w Cn;
  • w wypadku, gdy są u nas formy oboczne, a przeważa postać niezgodna z Cn.
Postać z Cn w zasadzie nie upoważnia do uogólnienia tego pochylenia na formy fleksyjne, nawet przy braku naszych danych, a więc dla przykładu:
Teksty nie oznaczają pochyleń (Cn a pochylone)
– zapisy we fleksji będą z a jasnym bez nawiasów. Wprowadzamy je do paradygmatu jedynie w dwu wypadkach: przy równym stosunku oboczności w naszych tekstach (jak s.v. KONCERZ) oraz wówczas, gdy pochylenie z Cn, wbrew naszemu materiałowi, oddaje stan zgodny z normą ogólnopolską.

ee. WujBib.

Jeżeli w haśle mamy materiał z WujNT, wówczas (przy braku innych podstaw ustalenia) powołujemy się na odpowiednie miejsce z WujBib. W haśle wielokartkowym piszemy np.:

o prawdopodobnie jasne (tak WujBib)
w haśle z jedną formą fleksyjną – np.:
N sg komma (WujBib o jasne).