[zaloguj się]
[pdf]

1. TUR (8) sb m

Fleksja
sg pl
N tur tur(o)wie, turzy
G tur(o)w
D turowi
I turem turmi
inne sg G a. A - tura

sg N tur (1). ◊ D turowi (1). ◊ G a. A tura (3). ◊ I turem (2). ◊ pl N tur(o)wie (1), [turzy ]. ◊ [G tur(o)w. ◊ I turmi.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

zool. Bos primigenius; dziko żyjący ssak z rodziny wołowatych (Bovidae), w Polsce od XV w. pod ochroną króla, wymarły w XVII w.; bos sylvestris Cn (8): [Jest tam przy tej wsi łąk wiele, które dla turów sprzątają [...], ale roku 1563 zostało go [tj. siana] beło, co go turmi nie strawiono, brogów 8, ale roku 1564, iż beły łąki wyschłej, nie beło go, tylko brogów 13 1/2. Może go zawsze nad to, co turzy się strawią, każdy rok przedać LustrRaw 63.]
Przysłowie: A niechay kto czo chcze mowij Nieczieſkye rogy thurowij Ymy czo mamy to mamy Choczia czieżko czo dzwigamy RejKup t5v.

W porównaniach (2): Ale pátrzay/ ktorego iuż cżłowieká Pan ná tákiey bácżnośći miewáć nie racży/ iuż ten ieſt iáko báłwan przed Máyeſtatem iego: [...] záwżdy chodzi ſobye iáko Tur potrząſáiąc porożym ſwoim/ á mnima w myſli ſwey iżby tákiego drugiego [...] nie było rownego iemu RejPos 228, [290].

Zwrot: »skakać (a. skoczyć) tura« = być brawurowym, nierozważnym, przeszarżo(wy)wać [szyk zmienny] (3): Bo by grozy nie było/ tá náſzá náturá. Záwżdy iáko z Miedźwiedziem ſkakáłáby turá. RejZwierz 111; RejZwierc 236v; Gdyż ták ſproſnie Bóg zacny [Mars] máło był nie zginął: Lecz ſye nic nie dźiwuię: bo miłość téy mocy/ Ze przed nią námężnieyſzy rycérz turá ſkoczy. PudłFr 58.
a. Przebieraniec w masce zwierzęcia i futrze, postać z pochodu kolędników, która miała budzić przestrach (2):
Zwrot: »chodzić z turem« = być kolędnikiem; tu: przestraszyć z łatwością (1): A on [dworzanin] począl kurem ſtrzęſacz/ A zas lewku ſrom czie teraſz [...] Widzącz one ſproſne bidlo Popadlem kura za ſkrzidło [...] Trzebali lwa ſtraſſicz kurem Mnimal bi to chodzil ſturem Tu ſie nieborak zaplonąl [...] Niewie czo rzecz czo ſie wſtidzi Bo kazdi będzie tim ſſidzicz RejRozm 404.

Iron. (1):

Zwrot: »chodzić z turem« = obchodzić gospodarstwa pobierając daniny: Iużbych ia ták vſnął s kurem/ Ale przedſię chodzić s turem/ Day pobor/ zápłáćże winę RejZwierc 234v.

PP