[zaloguj się]
[pdf]

BY (7014) cn, av i pt

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. W funkcji spójnikowej (5926):
1. Wprowadza zdanie podrzędne okolicznikowe (4121):
A. Warunkowe: gdyby; si Mącz (1576): By záwżdy ludzie milcżeli/ Więceyby pokoiu mieli. BierEz D2 (30); Y ktoby mie żalowál/ bys ty mnie zalowatz niemiala? OpecŻyw 81v (23); ForCnR D3v (2); PatKaz I 6v (2); PatKaz II 71 (2); PatKaz III 141v (8); FalZioł V 34 (3); BielŻyw 170 (2); March2 D4; połnocne krainy [...] ſą ſtrony barzo zimne, tak iż by ſie nie chowali wkożuchach [...] Nikakie by nie zetrwali od zimna. MiechGlab nlb 7; BierRozm 24 (2); KłosAlg A2; LibLeg 7/41v (6); WróbŻołt dd5v; RejŁas 411; RejPs 161 (16); LibMal 1543/69 (5); RejRozpr G (9); SeklWyzn c2; By to ſlo o czo inſzego [...] Nie tak by mi cięſzko było Gdy by mi tći nie ruſzyło RejJóz H2v (24); SeklKat Q4 (2); RejRozm 403 (3); RejKup k5 (37); HistAl K3 (2); HistAlHUng A4; KromRozm I Pv (5); MurzHist T4v (3); miaſto mięſa abo mleczna/ wolno ieſt by chcieli i ſamego ſzatana póſzrzeć MurzNT 111 (2); KromRozm II a4 (5); KromRozm III K2 (8); Diar 72 (11); DiarDop 100; BielKom Ev (5); GliczKsiąż E6 (9); LubPs ee (6); Corá ieſliby też zá wolą Oycowſką niechćiáłá idź zá Mąż/ ále by ſye vdáłá ná Fryie/ też może być wydźiedźiczoná. GroicPorz m (13); KrowObr 15 (7); RejWiz Dd4 (48); OrzList e2 (6); Bym ſie ieſzcże ludziom podobał/ Chryſtuſowym bych ſlugą nie był [Si adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem]. Leop Gal 1/10 (11); UstPraw A2v; LeszczRzecz A4; RejFig Dd3v (5); RejZwierz 122 (19); BibRadz Gen 31/42 (3); OrzRozm N4 (7); bych miał miecż zábiłbych cię. BielKron 42v (86); GrzegRóżn Gv (6); KochSat B3v; Si coniunctio [...] subiunctivis quoties conditionalis et incertus est sermo, veluti, si facies Iesli vcziniſz. Si faceres, Byś był vczinił. Mącz 390d (45); OrzQuin N4v (16); SienLek 16v (4); LeovPrzep B3 (3); RejAp 35 (14); Pewnie/ kiedyby nie były krzywdy/ niebyło by ná ſwiecie ſpráwiedliwośći: áni by było mężnych/ by nie byli nieſmieli GórnDworz H8 (36); HistRzym 20v (13); RejPos 30 (94); BiałKat 53v (3); BielSat H2 (3); HistLan B3v (6); RejZwierc 245 (59); BielSpr 38 (3); WujJud 134v (4); RejPosWstaw [414]; BudBib Ps 106/23 (2); HistHel C3v (2); MycPrz I Cv (4); Strum G; WierKróc A3; BiałKaz C3v (8); BudNT Mar 14/21; CzechRozm 239 (3); PaprPan C2v (36); KarnNap Dv; ModrzBaz 42v (3); SkarJedn 102 (10); KochOdpr B4v (2); owſzem by być mogło/ áby táka dietá béłá [...] byłoby dobrze Oczko 24 (4); Lekki narod ieſt człowieczy [...] By ná wagę náſtąpili/ Pióráby nie przeważyli. KochPs 89 (8); SkarŻyw 269 (44); StryjKron 66 (4); Choćiaż ſię bárzo przećiw mnie X. K. śierdźi/ y drapániem nákoniec páznoktámi odpowieda/ by mu tego kápłáńſtwo dopuśćiło CzechEp x3v (20); NiemObr 26 (7); KochFr 70 (6); GórnRozm G2 (13); KlonŻal D4v; KochMRot B3; KochMuza 27; ReszPrz 69 (3); ReszHoz 139; ReszList 149 (3); WerGośc 221 (2); WisznTr 7 (3); BielSen 16; BielSjem 7 (2); KochPieś 27 (10); KochSob 67 (2); KochTarn 75 (2); PudłFr 29 (10); ArtKanc Q5 (4); BielRozm 5 (2); KochWr 24; PaprUp Cv (7); ZawJeft 43; by się był z Pragi nie umknał wie to Pan Bog co by znim było ActReg 160 (15); GostGospSieb x4; GórnTroas 51 (6); GrabowSet B2 (5); KochFrag 22 (2); OrzJan 131 (7); WyprPl B2v; LatHar 731 (2); KołakCath C4v; WujNT 875 (27); WysKaz 11 (4); JanNKar Bv (2); JanNKarGórn D4; SarnStat 1052 (2); SiebRozmyśl H3; KmitaSpit A2 (4); PowodPr 41 (4); Y nie bylibyſmy ludźmi/ by duſzá ſpraw ſwoich przez ćiáło nie czyniłá. SkarKaz 454a (26); CiekPotr 71 (18); GosłCast 47 (7); PaxLiz E3 (2); SkarKazSej 661a (7); KlonFlis H3 (4); SapEpit B3v; KlonWor 10 (2); PudłDydo B3v (3); RybWit Cv; SzarzRyt D2 (2).

Powtórzenie spójników: by ... by (2): Baczę z kim mówię/ bym z onemi teraz mówił/ którzy rozum w nożnách/ á rádę w rękách [...] chowáią [...] Bym z tákiemi ludźmi teraz mówił/ to bym vczynił OrzQuin F2v; KochWr 34.

Przysłowia: Aleć by to było podiable By to miało być tak naglie RejKup c5.

Był by ſwiat prawe gody bi nie prżigody RejJóz I7 marg.

Połączenia: »by ... a« (10): OrzList c4; byś tego miał thu w téy ċháłupie zátáić/ á cóż byś inégo vczynił OrzQuin D4v; RejAp 63v; RejPos 149v (2); RejZwierc 114 (3); GórnRozm D; By wſzyścy rządźili/ á ktoby ſłuchał? SkarKaz 606a.

»by ...ano, by ... owo« (1 : 1): RejPs 189; by nie Vrzędy Złoczewskie owo bych vpadł ActReg 165.

»by ... iście (pewnie)« [szyk 8:1] (9): RejRozpr G2; RejJóz H4v; RejKup h4; RejWiz 13 (2); OrzList f4; RejZwierz 20; O wſzechmogący á miłośćiwy Pánie/ byś dziſieyſzych cżáſow tu też ſam sſtępić racżył [...] iſcie pewnie żébychmy też tyſz ſłowá vſłyſzeli RejPos 288; KlonKr A4 przedm.

»by ... jeszcze« (8): OpecŻyw 85 (2); LubPs O; RejPos 334v (2); By ſie też iáko oni/ tey ſpráwy chwyćili/ Ieſzcżeby ſwoiey rzecży nie źle popráwili. BielSat G3 [idem] BielSen 16; SkarKaz 517b.

»by ... już« (27): BierEz A4; PatKaz I 7; RejJóz G4; RejKup s8v; RejWiz 111v (5); RejZwierz 103; Mącz 440d; RejPos 292 (5); RejZwierc 151v (2); CzechRozm 95; PaprPan G3v; By nie Rzymſki kośćioł/ iużby chrześćiánie dawno z heretycżawſzy ſpogánieli SkarJedn 151 (2); KochPs 189; PaprUp F4v; KołakCath B3; PaxLiz B4; KlonFlis H4v.

»by ... owszeki« (2): by śię był miernie miał/ A lekarſtw dobrych pożywał: Owſzeki by długo żyw był BierEz K2v; MurzHist B.

»by ... pewnie(ć)« (30): by beł obiecał pewnieć by to był wypełnił KrowObr 19; RejWiz 153v (6); RejFig Cc7v; RejZwierz 64 (2); OrzRozm K3; GórnDworz G8v; RejPos 243v (2); HistLan D2v; RejZwierc 251v (7); SkarJedn 227; SkarŻyw 127; CzechEp 62; PudłFr 69; ActReg 173; GrabowSet X; GosłCast 5. Cf »by iście«.

»by ... (a) sna(dź) (a. snadnie)« [szyk 29 : 13] (42): OpecŻyw 94v (2); LibLeg 7/98; RejPs 192 (4); On/ by vmiał/ ſnadzby płakał RejRozpr I2v; RejJóz E2 (4); SeklKat K4; RejKup m4v (2); BielKom D6v (2); RejWiz 5v (2); Leop Ioann 5/46; BielKron 364v; Mącz 121d; RejAp 200v (3); RejPos 184v; HistLan F5; A ſnadźby to máło álbo nic koſztowáło/ by to rozdano ludziom Rycerſkim RejZwierc 186 (9); PaprPan S2v (2); WisznTr 35; GrabowSet B2v; Byśćie mię ználi/ ſnaćbyśćie y Oycá mego ználi [si me sciretis, forsitan et Patrem meum sciretis]. WujNT Ioann 8/19; KmitaSpit B4.

»by ... tedy(ć)« (73): FalZioł IV 43d; WróbŻołt oo7v; RejPs 83v (2); LibLeg 11/40v; LibMal 1545/103v; RejJóz F2v; RejKup g5v; Bo by był czárt ná nye [...] pogánow nye poburzył/ tedy by byli męczennicy korony nyedoſtali. KromRozm I L2v; GroicPorz ee4v (5); KrowObr 25; RejWiz 193v; RejZwierz 20; BibRadz I 138d marg; BielKron 213v; Mącz 510b (2); OrzQuin I2; SienLek 60 (2); RejAp 173; GórnDworz M4v (2); HistRzym 60v (2); RejPos 67 (17); BiałKat 311; KuczbKat 110; oy by był Bog nie chciał tedybych ia był nie był złodzieiem RejZwierc 5v (12); BielSpr 67v; BudBib 1. [3.] Reg 8/33 (2); Strum D13v; ModrzBaz 30; GórnRozm A2v (2); WujNT Ioann 15/19; SarnStat 599 (4); KmitaSpit C6v.

»by ... to(ż)« (3): Chyba by go znowu skrzeſił Toż by mię ſmętna roſſmieſzył RejJóz B7v; HistAl F5; KochSat A3v.

»by ... wier(z)ę(ć)« (15): RejRozpr H4v (2); RejKup dd6v; RejWiz 139v; RejFig Ddv; [Heraklites] by dziś z martwych wſtał/ wieręby ſie rośmiał RejZwierz 19 (3); RejAp 15v; RejPos 325v; RejZwierc 133; PaprPan K; Oczko 30v (2); by świádom był: á to by co cżyni cżynił: wierzę żeby to przećiw ſumnieniu ſwemu cżynił CzechEp 11.

»by ... wżdy(ć) (a. wżdam(ci))« (9): Byſcie mie milowali/ wżdybyſcie ſie weſelili ijże iá ijdę ku oyttzu [!] OpecŻyw 96v; RejKup Dv; LubPs O; KrowObr 37 (2); bo by z nas byli/ wżdamći by byli z nami trwáli [si fuissent ex nobis, permansissent utique nobiscum] Leop 1.Ioann 2/19 (3); SkarŻyw 520.

»by ... zaprawdę« (3): OpecŻyw 96; by tákowe rzecży v nás były widziany/ záprawdęby były bárzo koſztowne. HistAl L7; LubPs dd6.

»chyba, by« = nisi Modrz (8): KromRozm III L2v (2); ModrzBaz 58 (2); Oczko 25v; CzechEp 54; q My nievzzywąmy Polacy/ chybáby kto Moſquę ták chĉiall piſáĉ JanNKarGórn G4v; JanNKarKoch G2v.

»wyjąwszy, by« = ni, nisi Mącz (56): LibLeg 6/157; Sędźia o dług ktory ze gry rofćie nie ſądźi/ wyiąwſzy by kto potym zápłáćić obiecał GroicPorz d (15); UstPraw B3v; BibRadz 1.Cor 15/2; KwiatKsiąż M3 (9); Ego hinc abeo, nisi quid velis, Ia ztąd ydę wyyąwſzybyś czego chćiał. Mącz 247d (8); SarnUzn F5v; SienLek 11; WujJud 3v; CzechRozm 231 (5); ModrzBaz 43v; CzechEp 68 (5); OrzJan 79 (3); JanNKar F4v; SarnStat 463 (3).

Konstrukcje eliptyczne (11): RejJóz I7 marg; Alie bi mnie nie ta krata Poznal bi wnet literata RejRozm 395; GórnDworz Bb7v (2); RejPos 357v; BielSat I4; WujJud 173v; SkarŻyw A4; KochSob 67; Stałby [koń] zá ſto talerów/ by lepſzey vrody. WyprPl B3v; By w mè/ rychlèybym ie [ó] piſał oto ták JanNKar Fv. Cf Przysłowia.

a. Warunkowo-wyłączne, zazwyczaj w połączeniu z wyrazami „jedno”, „tylko”: byle; modo Modrz (119): Iużbych o ſie nic niedbáłá/ Bym ćię zdrowego widziáłá. BierEz Q2; Nad proch tych niedzwiadkow nicz lepſzego może być: by mogł mieć ſwieży FalZioł V 111v; RejKup h7v (3); KromRozm III E8; RejPos 245v; SkarŻyw 582; SkarKaz 638b; PaxLiz C2v; ZbylPrzyg A4.

Połączenia: »by (...) je(d)no« (81): ForCnR D; KlerPow 4; FalZioł V 30; KłosAlg A4v; RejPs 161 (4); Ano by iedno co dano Iadłby przędſię [!] choćia ráno RejRozpr I2 (3); RejKup N (2); KromRozm III H6; BielKom B2v; LubPs G4; KrowObr 194; RejWiz 71; UstPraw C3v; RejZwierz 110v; BibRadz Deut 28/13; OrzRozm T; BielKron 459 (8); GrzegRóżn C2v; SarnUzn D5; GórnDworz Ff6 (8); HistRzym 63; RejPos 301 (3); BielSat B3; RejZwierc 266 (6); BielSpr 25; WujJudConf 256; MycPrz I B4; WierKróc B3v; CzechRozm 81v; Mogą też dźiećiam niebronić iázdy ná koniu [...] y inſzych tym podobnych gier/ by iedno tego miernie vżywáły [Neque vero equitatio ... nec alia exercitationum genera pueris sunt omittenda, modo haec sint moderata] ModrzBaz 11 (5); SkarJedn 256; SkarŻyw 83; GórnRozm F (2); ReszPrz 43; ReszList 174; ArtKanc J4v (2); BielRozm 12; ActReg 4; OrzJan 123; LatHar 110 (4); WujNT 167 (2); SarnStat 1272; Prágnę ćię/ byś iedno chćiał GosłCast 58; PudłDydo B4v. Cf. »by jedno ... tedy«, »by jedno ... to«, »by jedno tylko«.

»by (...) tyl(k)o« [szyk 17 : 3] (20): GlabGad K4; niebo dla cżłowieka Ieſt ſgothowano od wieka Thilko by ſię ſąm kthemu miał RejKup Q; MurzHist I2v; GliczKsiąż P6; KrowObr 31; BibRadz Eccli 32/14 (2); GrzegRóżn Bv; GórnDworz Fv (2); RejPos 215v (2); KuczbKat 430; WujJud 169v; CzechRozm 115v (3); CzechEp 259; PaprUp I4; Bych ſię tylko dotknęłá ſzáty iego/ będę zdrowá [Si tetigero tantum vestimentum eius, salva ero] WujNT Matth 9/21. Cf »by jedno tylko«.

»by jedno tylko« [szyk 1 : 1] (2) ſnádnieby mu ſie iuż przypátrzyć y przyſłucháć mogli/ iedno by tylko ſámi chcieli. RejPos 260 (2).

»tylko by.... tedy, by jedno ... tedy « (1 : 2): tilko bismy myely od niego zeznanie yakie na pyſſmye [...] tedi na tim doſſicz miecz bedziemi. LibLeg 11/81; GórnDworz L3; RejZwierc 111v.

»by jedno ... to« (2): A ciebie by iedno nos záświrzbiał to iuż płáczeſz RejZwierc 152v; PudłFr 76.

B. Przyzwolone: choćby, gdyby nawet; często w połączeniu z wyrazami „też”, „dobrze”, „i”; etiamsi, etsi Vulg, quantumvis Modrz (1022): Kożdyć po żenie ſkromnieyſzy/ By przedtym był nabuynieyſzy BierEz S (5); OpecŻyw 117 (11); PatKaz I 6v; PatKaz II 20; PatKaz III 147v (4); zachowa ſie od morowego powietrza by też miedzy zarażonemy ludzmi mieſzkał. FalZioł I 118c (5); BielŻyw 93 (4); LibLeg 7/31v (4); RejPs 133v (22); RejRozpr A2v (11); SeklWyzn b4 (7); RejJóz Hv (7); SeklKat S3v (2); RejRozm 393; Niepomozeć [...] Nic vmazlemu [!] kadzydlo Albo zes go wodą ſkropył Bys go ſnac wniey y vtopyl. RejKup 14 (24); HistAl G7 (4); KromRozm I O4 (14); MurzNT 76 (3); MurzHist G3 (2); KromRozm II p2v (6); By też dobrze nic wedle vrzędu nyeſpráwował/ doſyć iż [...] vrzędnicze myeyſce dźyerży. KromRozm III L3 (15); Diar 24 (3); BielKom G3v; GliczKsiąż M7v (2); LubPs X4v (3); GroicPorz a2 (4); áby ich żadny káráć nieśmiał/ by go teſz dobrze y z Zoną ſwą záſtał. KrowObr 124v (21); RejWiz 57v (61); one nędzniki ktorzy by też więc byli przed Tátáry rzecż ſwą prowádzili/ oſądzono by ie było niewinnemi [miseros autem, qui, etiamsi apud Scythas causam dixissent, innocentes iudicarentur] Leop 2.Mach 4/47 (9); UstPraw G4v (4); LeszczRzecz A4v; RejFig Dd7v (8); RejZwierz 118v (21); BibRadz I 5v (5); OrzRozm H3v (5); by ie nabarźiey kto poráźił/ rzeką iż oni poráźili. BielKron 429 (16); GrzegRóżn C2v (2); KochSat Bv (2); Mulieri ne credas ne mortuae quidem, Nie wierz niewieście by też y martwa byłá Mącz 235d (4); OrzQuin Y3v (7); Prot A2v (3); SarnUzn G7; A to téż dobré okłádánie puchliny/ by byłá choć po wſzyſtkim ćiele SienLek 132v (5); RejAp 173 (11); GórnDworz Cc8 (9); GrzepGeom C2v (2); HistRzym 79; kto wierzy w mię/ by też dobrze y vmárł/ żyw będzye RejPos 353 (65); RejPosWiecz3 97v; BielSat B3 (5); RejZwierc 100 (76); RejZwiercTrzec [276]v; BielSpr 73; WujJud 106; WujJudConf 8v; BudBib I cv (2); MycPrz I B4 (2); Strum Mv (4); BiałKaz F2 (2); CzechRozm 68 (2); PaprPan F (12); gdyż v nas niegodźi ſię kmiećiowi/ by też y naywiętſzą krzywdę miał/ ſkárżyć ná Páná ſwego [cum non liceat apud nos colono, quantumvis iniuria affecto, queri de domino suo] ModrzBaz 46v (4); SkarJedn 236 (7); Oczko 2 (7); KochPs 44 (5); SkarŻyw 278 (26); MWilkHist C2 (2); czego ſie vſtrzedz nie może [...] Corrector/ by miał ſto oczy w głowie StryjKron 792 (3); CzechEp 51 (15); CzechEpPOrz xxv (2); KochJez A4; NiemObr 95 (3); DAy czegoć nieubędźie/ byś nawięcéy dáłá KochFr 55 (5); GórnRozm D2v (3); KochBr 151; KochDz 107 (2); KochSz C2v (3); ReszPrz 24 (8); ReszList 185; WerGośc 226 (3); WerKaz 288; Bym ſie ſkrył w źiemię przepáśći/ Choć w iáſne żorze/ Choć w buyne morze/ Záwżdyć będę w gárśći WisznTr 26 (4); KochPam 82; KochPieś 29 (10); KochSob 63; KochTarn 75 (2); PudłFr 58 (4); ArtKanc P15 (2); BielRozm 25 (6); PaprUp L3 (3); ActReg 184; GostGosp 4 (3); Phil I (2); GórnTroas 56 (3); GrabowSet Hv (6); KochFrag 20 (3); by téż dobrze iuż y ná Kráków ſzturmował [cesarz turecki] nie rzecze áby ná nas mieczá dobywał. OrzJan 12 (7); LatHar 244 (9); KołakCath C3v; KołakSzczęśl A3; WujNT 817 (16); WysKaz 25 (2); SarnStat 1101 (11); KmitaSpit C4v; PowodPr 25 (6); SkarKaz 44a (14); VotSzl E2v; CiekPotr 53 (2); CzahTr I3 (5); GosłCast 65 (5); SkarKazSej 701b (3); KlonFlis H5; SapEpit A3; KlonWor 8; PudłDydo B4v (2).
Przysłowie: ty bys ſwego [ojca] nye nálazł/ bys go s ſwiecką ſwyećił GliczKsiąż B2.

Połączenia: »by ... ale« (6): OpecŻyw 97v; RejWiz 64v; By ſie też wſſyſtcy zgorſſyli: ále ia nic [Etsi omnes scandalizati fuerint in te, sed non ego]. Leop Mar 14/29; SkarŻyw 273; ActReg 110; PudłDydo B.

»by ... ali(ć)« (2): Pátrzayże záſię iż onego pozłoćiſtego by też [...] nie vmiał y Kozie ogoná záwięzáć/ álić go ná vrzędy ſadzáią RejZwierc 70v; PudłFr 74.

»by ... jednak« (15): RejKup ee8 (2); KromRozm II g2v; KromRozm III D4v; BibRadz I 6; Mącz 249d (2); Prot C4; GórnDworz E3v (2); By też ten świát pełen Diabłow był [...] Jednák ſię go nic nie boimy ArtKanc K7; Phil P; WujNT 369 (3).

»by ... już« (21): RejJóz E3 (2); RejWiz 89 (2); RejAp 80 (3); RejPos 164 (9); RejZwierc 135v (3); Byś był mężny iák Neſtor iuż cie náſz pochodzi. PaprPan C2 SkarJedn 401.

»by ... pewnie« (8): Owa ſerce by też więc y kámienne było/ Pewnieby ſie w roſkoſzach onych odmieniło. RejWiz 179v (4); RejZwierc 15v (4).

»by ... przedsię (a. przecię) (jednak)« (37): RejKup r3v; GliczKsiąż G6 (3); LubPs R4v marg; Ale byś był namędrſzym/ byś był y ányołem/ Przedſię bez Páńſkiey łáſki záwżdy będzyeſz wołem. RejWiz 137v (8); bym też był omyty y ſnieżną wodą [...] Przedſie ty mnie w ſmrodziech ponorzyſz [Si lotus fuero quasi aquis nivis ... tamen sordibus intinges me] Leop Iob 9/30; RejZwierz 105v (2); GórnDworz R8v; RejPos 201v (3); HistLan D4v (2); KuczbKat 305; RejZwierc 220 (2); ModrzBaz 58v (2); SkarJedn 358; SkarŻyw 47 (2); GórnRozm E3 (2); PudłFr 6 (2); KochWr 24; OrzJan 110; złośliwi by też dobrze zdáli ſię/ że wſzemi rzecżámi opływáią/ przedſię iednák w wielkiey nędzy [...] żyią WysKaz 9.

»by ... tedý(ć) (jednak, przedsię)« (142): FalZioł IV 3a; BielŻyw 133; March2 D3; LibLeg 10/152 (2); RejRozpr E3v; by tez ſuknią zaſtawić/ tedy ſię muſi w ſwięto vpyć SeklKat G3 (2); KromRozm I M4v; KromRozm II p2 (2); Diar 39 (2); LubPs R3 (2); KrowObr 117 (16); RejWiz 159 (7); OrzList b4v; Leop Matth 26/35 (2); UstPraw Gv (2); RejFig Cc3; BibRadz Num 22/18 (3); OrzRozm O2v (6); BielKron 457v (4); GrzegRóżn B2v; Bym nie chćiał/ tedy to vczynić muſzę OrzQuin H3 (4); RejAp 156; GórnDworz X8 (5); widamy/ iż by pokrzywę nabárziey kropił y żegnał/ tedy iednak káżda párzy RejPos 305 (14); by go nawiętſze ſzcżęſcie potkáło/ tedy on przedſię iákoby o tho nic nie dbał RejZwierc 87 (26); BudBib I 371d marg; Strum K3v; BudNT c5v; SkarJedn 4 (3); Oczko 30v; SkarŻyw 487 (5); MWilkHist K2v; KochFr 25; GórnRozm E4 (4); PudłFr 26; ActReg 96 (2); łotr by miał nawięcey dobrey roley/ tedy mu nie pomoże. GostGosp 8 (2); SarnStat 1114 (4); PowodPr 23 (2); SkarKaz 204b (3); CzahTr I3v; SkarKazSej 705a.

Konstrukcje eliptyczne (10): Bo by nierad tedy muſi RejRozpr F (3); RejKup f2; RejWiz 2; dziś z nim przez nogę/ by y brát rodzony. RejZwierz 83v; BielKron 403v; ModrzBaz 123; by nawięcéy/ łákomému máło. KochPieś 6;GostGosp 164.

C. Celowe: aby; ut Vulg (1282): BierRaj 16; March1 A4v; Nie mow pyſzno/ być ná złe nie wyſzło. BierEz 4v (69); OpecŻyw 161v (35); PatKaz I 5; PatKaz II 49; PatKaz III 149v (7); HistJóz Cv (6); mieſzay nie przeſtaiącz by nie przypalił. FalZioł V 114v (8); BielŻyw 44; GlabGad H (3); March2 D4; BierRozm 21 (6); KlerWes A2; March3 V6 (2); WróbŻołt 49/22 (6); WróbŻołtGlab A5; LibLeg 10/61v (3); RejPs 166v; Káżdy buia by ludzi poráził Zeby komu ſpráwiedliwoſć ſkáził RejRozpr K3 (5); SeklWyzn g2; RejJóz C3v (14); LibMal 1547/124v (2); SeklKat N3; RejRozm 407; RejKup b3 (37); HistAl C7v; KromRozm I E4v; MurzNT Luc 4/11 (5); MurzHist ktv; KromRozm II k; Diar 82 (2); Krocąc ſzalone ludzi/ by ſie obacżáli BielKom B3 (28); GliczKsiąż Iv; LubPs N4v (67); SeklPieś 6v (2); KrowObr A (3); RejWiz 6 (55); Niech o tym Ionátás nie wie/ by ſie lepak nie záfráſował [Nesciat hoc Ionathas, ne forte tristetur] Leop 1.Reg 20/3 (61); UstPraw C2; Piſzcżkowie by mu gráli/ przyſzli wnet do niego. RejFig Dd7v (18); RejZwierz 31 (41); BibRadz I ktv (34); BielKron 214 (83); BielKronCies Mmmm3; GrzegRóżn Nv (3); KochZg B; Mącz 405a; OrzQuin Zv; Prot D4v (2); Po iedzeniu czoſnku by z vſt nie śmierdźiał/ iedz rutę SienLek 75 (17); LeovPrzep E3v; RejAp 67v (2); GórnDworz O8v; HistRzym 92v (10); nie przyſzedł by mu ſłużono/ ále áby on ſłużył/ á iżby dał duſzę ſwą ná odkupienie wiela ich [bibl.: Matth 20/28] RejPos 312 (11); RejPosWiecz3 98; BiałKat 378v (6); BielSat B4 (13); HistLan B2 (10); KuczbKat 325 (4); RejZwierc 80 (32); BielSpr 67v (20); WujJudConf 90; RejPosWstaw 44; przeſtańże by ćie ſnadz nie zábito [Cessa tibi, ut quid percutient te] BudBib 2.Par 25/16 (2); HistHel B2 (4); MycPrz I A3v (8); Strum M3; WierKróc Bv (6); BudNT Ioann 3/16 (6); StryjWjaz C2v (5); CzechRozm 214v; PaprPan F4 (9); KarnNap D2; ModrzBaz 94v (6); ModrzBazStryj 2v (2); SkarJedn 286; Oczko 27v; Dźiwnych dróg ſzukáli/ By dobré tepáli KochPs 91 (2); SkarŻyw 358; Byś nie wźiął bartą po głowie O wárá wárá. MWilkHist B4v (9); StryjKron 622 (6); CzechEp 115 (3); CzechEpPOrz xx4; NiemObr 24; KochFr 54 (2); GórnRozm D2v; KlonŻal C4; KochMRot C; KochSz B4 (2); WerGośc 258; WisznTr 7 (3); BielSen 19; DO Moſkwićiná poślem by nam zamki wroćił BielSjem 20 (20); KochPieś 26 (5); KochSob 68; PudłFr 67 (6); ArtKanc A3v (92); BielRozm 13 (6); ZawJeft 6 (6); ActReg 29 (4); GostGosp 90 (2); GrochKal 14; GórnTroas 22 (2); GrabowSet K4v (64); OrzJan 33 (11); OstrEpit Av; WyprPl B3 (2); LatHar 704 (2); KołakCath C2; RybGęśli B; WujNT 11 (15); WysKaz 11; JanNKar D2v (3); JanNKarGórn H (2); SarnStat 1280; SiebRozmyśl Bv (15); GrabPospR N4v; KmitaSpit Av (4); PowodPr 43 (2); SkarKaz 161b; KlonKr Dv (2); CiekPotr 76 (4); CzahTr D4v; Chudźiaſzek przed pánem/ by mu co dał/ klęczy GosłCast 54 (13); brwi przymuſkiwáć trzebá by ſie łſnęły PaxLiz D2v (8); KlonFlis G3v (10); SapEpit B3 (5); KlonWor 38 (6); PudłDydo A4 (2); RybWit A3 (3); ZbylPrzyg ktv (2); SzarzRyt B3.
Przysłowie:gdźie cie nieświrzbi/ nieceſz/ byćz ſie nie ziątrziło ForCnR D.

Połączenia: »by ... tedy« (1): Ale by ſnadź ktorzy ku przyięćiu tey Swiątośći leniwymi niebyli [...] tedy trzebá Chrześćijány cżęſto vpomináć KuczbKat 185.

»dlatego (...) by« (18): OpecŻyw 46v; FalZioł I 64b; RejJóz P6v; Leop Cv marg; pomowiono/ by były vrodzone [Anna i Edwiga] nie z właſney żony Káźimierzowey/ dla thego by zá kogo wielkiego ktora nie ſzłá BielKron 377; SienLek 107v; HistRzym 86; MycPrz I B2v; PaprPan Dd4v; Dla tego ſię pokrzćili by ſię odrodźili ArtKanc N16 (6); GosłCast 71 (2); KlonWor 30.

»k(u) temu ... by« (6): GroicPorz C4; RejWiz 91 (2); OrzQuin R3; ZLa Proſerpiná/ ktemu ſie vdáłá/ By mą poćiechę dáleko zágnáłá WisznTr 24; ArtKanc A12v.

»na to ... by« (12): RejRozpr A3v (2); Bom ia ieſt nato ſtworzona By przes mię prawda mowiona. RejKup d8v (3); LubPs S5; RejWiz 162 (3); HistHel A; KochProp 4; GrabowSet B3.

»przeto(ż) (...) by« [szyk 29 : 2] (31): A przetoż oſłá kijem bił/ By ſie w drogę rychley śpieſzył BierEz R2v (4); OpecŻyw 84v (2); PatKaz I 13; PatKaz III 134; BielKom C7v; RejWiz 17v; BielKron 426v (3); HistRzym 35v (4); BielSat C3; bych miał pod tym cżáſem wolnieyſze ſumnienie/ Przetom teraz vcżynił tho poſtánowienie. HistLan E3; WierKróc B3; CzechEp ktv; KlonŻal D4; ArtKanc N16; BielRozm 10 (2); GrabowSet Pv (4); SarnStat 128; PudłDydo A4v.

a. Pozornie celowe, o treści ujętej ironicznie lub sprzecznej z oczekiwaną (4): Bo przed ſię pić muſi y ieſć By ná koniec zbiałego z ſieſć RejRozpr Ev; RejZwierz 107v; To miáſto świát zwalczywſzy/ y śiebie zwalczyło/ By nic niezwalczonego od niego nie było. SzarzRyt D2v.

Polączenie: »dlatego ... by« (1): [Zbójca] dla tego kradł/ zbiiał/ by ſromotnie zginął. KmitaSpit A3v.

b. Celowo-wyłączne, zazwyczaj w połączenia z wyrazami „jedno”, „tylko”: byle; dummodo Vulg (33): PatKaz III 123v; pánu młodemu záwżdy ſie chce tego/ Gdzye wzyąć tu wzyąć by nigdy nie odmieniał pſtrego. RejWiz 88v.

Połączenia: »by ... je(d)no« [szyk 20 : 3] (23): iákiś mi dźiw dał Iedno by ſie ze mnie náśmiał. BierEz B4; FalZioł I 86d; RejRozpr D4v (2); RejKup g6v (3); RejWiz 163 (3); RejZwierz 140v; BielKron 314 (2); ledá co cżáſem mowią/ by ſie iedno mowiło GórnDworz K3; HistRzym 67; RejZwierc 234c (2); ModrzBaz 116v; PaprUp G2; GrabowSet D4; PowodPr 25; CiekPotr 90; KlonWor 79.

»by (jedno) tylko (a. telko)« [szyk 7 : 1] (8): BierEz N3; Nye żałuye prace áni dálekyey drogi/ by tylko kupyą dobrą á pożytecżną odzierżał. GliczKsiąż M; StryjKron 255; iże ſię nic nie obawiał wiecżney háńby [...] zoſtáwić/ by iedno tylko iáko táko ſtolice Piotrowey w Rzymie dowieść NiemObr 52; PaprUp G4; Phil S; KołakSzczęśl A4; Ale zá nic ſobie tego nie ważę [...] bym tylko dokończył biegu mego [Sed nihil horum vereor ... dummodo consummem cursum meum] WujNT Act 20/24.

D. Skutkowe (92):
a. Z odcieniem celowym; nie istniejący jeszcze skutek ma wyniknąć z czynności zawartej w zdaniu glównym: żeby; ut Vulg (69): Co nadáley odemnie odeydź. Bych ćię nigdy nie widziáłá BierEz Nv (3); PatKaz I 14; FalZioł V 35 (3); BielŻyw 20; Czem że ſobie mogę pomoć Bych wſdy niedan Czartowi wmoć. RejKup f5 (4); BielKom Gv (3); LubPs aa5 (6); RejWiz 30 (2); Y ktoſz zwiedzie Achábá krolá Iſráelſkiego by miał wyiácháć do Rámoth Gáláád/ żeby tám zginął? [Quis decipiet Achab ... ut ascendat et cadat in Ramoth Galaad? Kto zwiedzie Achaba ... że pójdzie i upadnie w Ramoth Galaad? Wuj] Leop 3.Reg 22/20 (3); RejFig Dd3v (2); RejZwierz 75v; BibRadz Eccli 22/10; Mącz 237a; SienLek 49; RejAp 200v; MycPrz I [A3] (2); StryjWjaz Cv; CzechRozm 206; MWilkHist G2; WisznTr 31 (3); GrabowSet C3.

Polączenie: »tak (...) by« (23): Ktory by ćię ták miłował/ By ſie nád tobą zmiłował. BierEz K3v (3); MetrKor 46/118; LudWieś A3; RejRozm 401; RejKup g2; LubPs B3v (2); RejWiz 148v (3); MycPrz I [A3]; WierKróc B3; ábyſcie ták żyli/ Byſcie ſwoią mądroſcią proſtych nie krzywdzili. PaprPan Cc3v; ModrzBaz 92v; ArtKanc J19v; GrabowSet O (3); RybGęśli C2 (3).

α. Z odcieniem konieczności, nie istniejący jeszcze skutek musi wyniknąć z czynności zawartej w zdaniu głównym, które jest pytaniem retorycznym; ut Vulg (4): LubPs O2; I záſz może człowiek ſkryć ogień w łonie ſwoim/ by ſzáty iego niemiáły gorzeć? Abo chodzić po ogniſtym węglu/ by niemiáły ſie ſpálić ſtopy iego? [abscondere ignem ... ut vestimenta illius non ardeant? aut ambulare super prunas, ut non comburantur plantae eius?] Leop Prov 6/27‒28 (3).
b. Ze skutkiem nierealnym, z powodu przeczenia w zdaniu głównym: żeby; ut Vulg (21): HistJóz D4; RejKup z8v; Nie ſcyągną ſceptrum ſwego ludzye nye pobożni/ By myeli ſpráwyedliwym być w cżym kyedy groźni LubPs cc5 (5); Co to ieſt bych zrozumiał/ nikt właſnie nie powie. RejWiz 84v (3); lutowáć ſie niebędzie/ ábowiem nie ieſth człowiekiem by miał litowáć [neque enim homo est ut agat poenitentiam; bo nie jest człowiekiem, żeby miał żałować Wuj] Leop 1.Reg 15/29 (2); BibRadz Mar 4/12 (4); BielKron 454; ZawJeft 8; GrabowSet S3; WujNT Act 5/39; CiekPotr 52.
c. Ze skutkiem nierealnym z powodu nieadekwatnej przyczyny w zdania głównym: żeby (2): Iuż my niedoſtawa mowy Bych odpowiedzyala ſlowy. RejKup 15v; Názbyt ſczęśliwy [...] zdałeś ſie bydź Bogu Rádźwile/ byś był [...] progu Swych lat oſtátnich doſzedł KochFrag 52.
E. Sposobowe (119):
a. Porównawcze: jakby; ut Mącz (116): RejPs 79v (2); RejJóz N4v (2); RejRozm 398 (2); Mowiż jako prawy Michał Proſto bys też plew naſypał RejKup Bbv (7); BielKom B8; GliczKsiąż G2v (5); chodzą zwieśiwſzy twarz iákoby pomdleli/ Pátrząc ná ſię żáłoſnie by pozdycháć mieli. RejWiz 26 (23); RejFig Cc7; RejZwierz 106 (8); [Duch Pański] rozdárł go by więc miał rozerwáć koźlę [divisit eum ut dividitur hoedus] BibRadz Iudic 14/6; OrzRozm M2; BielKron 146 (4); Ruit in dicendo, Prętko mówi by 1eciał Mącz 361c (3); RejAp 199v; GórnDworz L; HistLan F3v; RejZwierc 227v (7); StryjWjaz B2v; KochPs 18; StryjKron 421; plakal bi ſam wlaſnie na ſmierc mial bic oſadzon. PaprUp D; ActReg 169; KołakSzczęśl C3v; GosłCast 42; SzarzRyt B2v.
Przysłowie:bieży/ by miał ſzyię złomić. RejZwierz 41.

Połączenia: »tak ... by« [szyk 12 : 2] (14): RejJóz F5 (2); by mie był zwiazał Takom barzo był obcziezal RejKup r4 (3); MurzHist C; RejWiz 183 (2); RejZwierz 71v; BielKron 416; Os humerosque Deo similis [...] ták piękny by bogiem był/ álbo yáko my mówienny [!]/ yákoby go mátká boża vrodźiłá. Mącz 393d (2); RejZwierc 243v; SkarŻyw A3v.

α. Porównawcze, przy bezosobowej potocznej frazie, z formą 3 sg m praet w orzeczeniu: jakby (17): FalZioł I 56a; RejJóz C7v; RejKup aa8v (2); GliczKsiąż D7v; To ſie wnet zápłonęłá by we krwi rozmocżył RejWiz 40v (3); Ad normam respondere, Práwie yáko ma być odpowiedzieć/ by wyrznął słuſznie odpowiedzieć. Mącz 410b (5); RejZwierc 235a; BudBib I 289a marg; Ktora [woda] ſie rozſtąpiłá/ po brzeg by vmierzył. HistHel D3; Calag 45a.
Przysłowia: Poydzieć wſzytko by wianki wił RejJóz E7v; [idem] RejKup s8; wſzythko mu przydzie iáko powiedáią by wianki wił. RejZwierc 107 [idem] 231b.
β. Wprowadza równoważnik zdania porównawczego: jak (2): RejWiz 60; By Gęśi trawę ſkubąc ná zięmię pátrzymy RejZwierc 246v.
b. Łączy zdania współrzędne wynikowo-porównawcze: jakby (1): Wyſzłá páni s páłacu by ſie roświećiło RejWiz 25v.
c. Porównawcze stopnia: niżby (2): By cie źimną wodą zlał bárzyey ſie przelęknieſz. RejWiz 22; ciebie ſámego/ y [...] powinowáte twoie ogárnie [...] táka pociechá nierowno ſnadź więtſza byś wſzytki trąby zebrał y wſzytki bębny potłukł ſwiátá tego. RejPos 297.
F. Stopnia i miary: żeby (30): Niemaſs czężkiey tey ſrogoſczj By wniey nienalazł 1itoſczj RejKup dd6 (2); RejWiz 84v.

Połączenie: »tak ... by« [szyk 26 : 1] (27): zaby był tak twardy bys takowégo vdręcżeniá ſyna bożégo [...] nieżałowál OpecŻyw 29; RejŁas 411; RejJóz F6 (2); RejKup x6; LubPs Y6 (2); RejWiz 182v (2); RejAp 199v; HistRzym 14 (2); Nie máſz ták zamku s twárdego żelázá/By przezeń kurwá s kotką nie wylázłá. RejZwierc 220v; Strum C9v; KochFr 103; WisznTr 33; Ktoż ieſt ták mocny by w to tráfić vmiał? ArtKanc L12v; GrabowSet T2 (3); OstrEpit A4; RybGęśli B; ieźliżem ia też w niey był iáko zábłądźił. Tedy nie tákby miáło ſzkodźić pocżćiwemu/ Memu CzahTr G2v; SzarzRyt A2v (4).

2. Wprowadza zdanie podrzędne dopełnieniowe (1525):
A. Z odcieniem modalnym optatywno-imperatywnym; ut Modrz (1067): Myſz żáby bárzo prośiłá/ By z nią ná wiecżerzy byłá BierEz G4v (87); OpecŻyw 44v (13); PatKaz III 154v (3); KlerPow [7]; TarDuch C7v; BielŻyw 20 (3); March2 D; KlerWes A2 (2); LibLeg 8/26 (3); mandas salutes Iacob [...] prżykazuieſz by było wybawienie ludu od Iacoba poſzłemu. WróbŻołt 43/5 (2); RejŁas 411; RejPs 51 (3); RejRozpr A4v (7); RejJóz E2 (7); Pamiętay to tobie wiele/ by ſwiecił ſwiętą niegziele [!]. SeklKat B3; RejKup Cv (29); HistAl E8v; KromRozm I P3; Diar 55; Pomni ná to cżytedlniku miły/ By ſie według miáry wierſze cżćiły BielKom nlb 7 (10); Day vſtam mym by wymyſłow 1udzkich nye mowiły/ Ale áby ſłow ſwyętych twych záwżdy pilne były LubPs D3v (29); GroicPorz C4 (2); SeklPieś 15 (5); RejWiz 28 (42); y przykazał ſlugom ſwoim by kopáli ſthudnią [praecepitque servis suis ut foderent puteum]. Leop Gen 26/25 (15); RejFig Cc5v (19); RejZwierz 26 (45); BibRadz 3. Esdr 6/12 (3); BielKron 123 (37); Mącz 253c (2); OrzQuin M2v; Prot A3 (3); SienLek 154 (4); LeovPrzep G (2); BielSat C2 (7); HistRzym 81 (4); RejPos 311v (3); HistLan D3v (5); RejZwierc 232c (11); WujJud ktv; wzywałem do tego onych mężow [...] proſząc áby [...] pracę tę ábo wſzytkę ná śię wzięli/ álbo by wżdy mnie rátowáli BudBib I Bv (4); HistHel C2v (2); MycPrz I B4 (9); Strum M2 (2); StryjWjaz A2v (4); PaprPan A3 (20); ModrzBaz 62 (4); Oczko 17; KochPs 80; SkarŻyw 107 (2); MWilkHist A4 (2); winſzuiąc Krolowi/ By vciekał StryjKron 602 (6); CzechEp 363; BielSen 6; BielSjem 9 (5); KochFr 108 (2); KochMRot B4v; KochSz C2v (2); WisznTr 18 (2); KochPieś 10; PudłFr 65 (9); day byſmyć posłuſzni byli ArtKanc M19 (58); BielRozm 26 (5); KmitaPsal A2v; ZawJeft 44 (11); ActReg 54 (2); GostGosp 169; GórnTroas 13 (4); By ie Bog ſkroćił o to ia nie proſzę GrabowSet A4v (71); KochFrag 29 (2); OrzJan 70 (4); OstrEpit A2 (2); LatHar 362 (2); KołakCath C2v; RybGęśli B2 (4); WujNT Act 8/22 (2); JanNKar A4v; SarnStat 72; SiebRozmyśl Gv (7); WitosłLut A6v; KmitaSpit C3 (2); KlonKr A4; CzahTr C4 (4); By to ná mię nie pádło/ życzę ſobie tego GosłCast 33 (24); PaxLiz A3v (4); SkarKazSej 658b; KlonFlis D4v (4); SapEpit ktv; KlonWor 15 (2); PudłDydo A4v (6); RybWit A3 (2); ZbylPrzyg A4 (3); SzarzRyt A4 (5).

Powtórzenia spójników w tym samym zdaniu: aby ... by (3): LibLeg 11/135; prośimy tedy/ áby [...] dochody/ ktore Biſkupi v nas ná Papieżá wybieráią by dány do Ceſárſkiego ſkárbu BielKron 199; to roſkázáć racżył/ áby káżdy ktoby weń vwierzył/ by był okrzcżon ArtKanc G16v.

Przysłowie: Pátrz by inemu tego nie dziáłał/ Cżegoby ſam nie rad widział BierEz N3.
Frazy poprzedzające zdania z „by”: »daj (to) (moj) (Panie) Boże, (Panie) Boże daj (to), tako Bog daj« (17 : 17 : 1) : Bárzoć mi ſie dobrze ſniło/ Day to Boże by ták było. BierEz A3v (2); PatKaz III 132; RejJóz M3; RejKup i3 (2); KromRozm I B (2); LubPs hhv; BielKron 94v; Utinam mihi esset pars aequa amoris tecum [...] Boże day to by ty ták mnie miłowáłá yáko yá ciebie. Mącz 281b (4); HistLan C4v; RejZwierc [282] (2); SkarJedn 349; Amen táko Bog day/ byſmy poſzli wſzyſcy w ray SkarŻyw 358; CzechEp 65; KochFr 19‒20 (2); WisznTr 7; PudłFr 52; ArtKanc T8v (2); KochWr 36 (2); Day to móy Boże/ bym weſelſzą miáłá Nowinę ZawJeft 9; KochFragJan 3; RybGęśli C; CzahTr G4v; PaxLiz D4; SapEpit A4v (2).

»dałby to (był) (Pan) Bog« (8): WujJud 157v; Dałby to Bog/ żebych tu álbo ia ſkłámał/ álboby tákowe ſchadzki nigdy niebywáły [Deus faceret, ut aut ego hic mentirer aut tales coetus nunquam fierent]. ModrzBaz 54v; NiemObr 143; GórnTroas 75 (3); OrzJan 47; RybWit C2v.

»zdarz Boże, zdarz to miły Pan Bog« (2): Zdarz Boze, wſzycy [!] by tácy bywáli KlonKr F2; RybWit C2v.

a. W połączeniu z wyrazami „jedno”, „tylko” zawiera jedyne, wyłączne życzenie (13): RejWiz 114; Telko ćię proſzę bym wytrwał ćierpliwie. CzahTr B3.

Połączenia: »by (...) je(d)no« [szyk 6 : 4] (10): BielŻyw 30; RejKup m4; Nie chce nie iedno bychmy tu pocżćiwie żyli RejWiz 50v (2); BielKron 303; GórnDworz G3; RejPos 325v; By mi iedno ſzkodźić/ ná to pieczą máią. KochPs 82 (2); SiebRozmyśl A2v.

»tylko by« (1): Nieprágnę więcéy/ tylko bym był żywym ZawJeft 11.

b. Wyrażające zakaz i obawę po vb timendi et prohibendi: żeby (262): Gdy ſiędźieſſ wſtołu patrzay by ty pirwey wmiſſę nieſyęgał. March1 A4 (3); BierEz E3v (3); OpecŻyw 24 (5); PatKaz I 14v (2); HistJóz E4; FalZioł V 31v (2); BielŻyw 82; March3 V2 (3); LibMal 1543/76v (4); RejRozp C2 (3); LudWieś B5v (2); ia muſzę wzdy ſtrzedz tego Bych nie lzyła ſtanu ſwego RejJóz C8 (2); RejKup n4v (2); BielKom E; LubPs cc3v; RejWiz 132 (10); wáruy byś kiedy grzechowi nieprzyzwolił/ á żebyś nie przeſtępował przykazánia [cave ne aliquando peccato consentias et praetermittas praecepta] Leop Tob 4/6 (15); RejZwierz 137 (6); BibRadz II 44d marg (4); broniąc by nie ſzedł [król Egipski] przez zyemię Iudá. BielKron 91 (50); Mącz 284d (2); SarnUzn H2v (2); SienLek 65; GórnDworz E7v (2); HistRzym 115v (4); RejPos 101 (3); BiałKat 66; BielSat C; HistLan F5 (3); KuczbKat 295 (2); pánie Vrzędniku/ Strzeż byś kiedy nie był w łyku RejZwierc 234c (9); BielSpr 39 (3); MycPrz I A4v (2); BudNT Gal 4/11; Ia ſie boię bych nie był fałſzywym Prorokiem StryjWjaz C4; PaprPan Ff3v; ModrzBaz 56 (2); BielSjem 9 (2); CzechEp 16; KochJez A4v; Bácżćież by kto nie był/ ktoryby was złupił NiemObr 79 (3); KochFr 5 (3); KlonŻal C4; ReszPrz 7 (3); WisznTr 32; KochPieś 9; KochTarn 76; PudłFr 69 (2); ArtKanc P9 (3); BielRozm 9 (3); KochWr 18 (2); ZawJeft 21; ActReg 51 (5); KochPij C4; GrabowSet F4 (4); OrzJan 132 (14); OstrEpit A3v; RybGęśli B3v; WujNT 2.Cor 11/3 (7); SarnStat 1269; SiebRozmyśl Mv; WitosłLut A3; VotSzl B3 (2); CiekPotr 58 (5); CiekPotrHerb )?( 3v; CzahTr H3 (3); By to ná ćię nie pádło/ ſtrzeż ſie co nadłużéy. GosłCast 37 (10); PaxLiz A3v; PudłDydo B2 (2).
Frazy poprzedzające zdania z „by”: »Boże uchowaj [szyk zmienny], Boże zachowaj« (3 : 1): odpowiedzýał Iozef boże zachowaý bych ták miał tzyńýć HistJóz D3; BielKron 247; były dobre obycżáie [...] Boże vchoway by był miał ieden drugiemu w on cżás co przykrego powiedzieć GórnDworz H7v; PudłFr 21.

»nie daj (tego) Boże, Boże tego nie daj« (3 : 1): RejJóz A7v; Tá rzekłá/ nie day Boże/ bych w dom twoy plugáwy/ Miáłá iść RejZwierz 46 (2); HistRzym 116.

»strzeż (Panie) Boże« (6): RejZwierc [193v]; MycPrz II Cv; multitudo medicorum occidit principem. Strzeż Boże/ by o náſzéy rzeczypoſpolitéy tegóż niemówiono KochWr 37; ActReg 149; VotSzl A2 (2).

B. Oznajmujące (458):
a. Po vb dicendi et sentiendi zawiera stwierdzenie albo przypuszczenie, pewne lub prawdopodobne ze stanowiska zdania głównego: jakoby, że (211): March1 A4; Druga [dziewka] rzekłá by ſen miáłá BierEz B3v (11); OpecŻyw 32 (14); HistJóz C4; FalZioł IV 32d (2); [Epikurus] powiadał by też duſza ſpołu z ciałem ginęła. BielŻyw 103 (2); GlabGad G8; LibMal 1543/ 76v (6); RejRozpr A3 (2); RejJóz A7 (5); SeklKat Zv; RejRozm 401 (3); RejKup q8 (11); HistAl A4v; BielKom D8 (2); GliczKsiąż H7v; LubPs N3v; GroicPorz x2; Káżdy by wiecżnie żyć miał tuſzyć ſobie racży. RejWiz 86 (13); coſz ábo mnimaćie byzmy co ziedli Krolewſkiego/ cżyli że nam dáry dano? [Nunquid comedimus aliquid ex rege, aut munera nobis data sunt?] Leop 2.Reg 19/42 (3); RejFig Ee2v (10); RejZwierz 6 (3); Dokthorowie pomowili by przezyąbł BielKron 387 (30); GórnDworz G (8); Zápomniałem byś ma corká byłá HistRzym 7v (9); RejPos 301; BiałKat 146; GrzegŚm 29; on nieborak mnima by w łáźni był/ á iżby go bárwierz golił RejZwierc 61 (5); BielSpr 27; Strum K3v; WierKróc B2; PaprPan V2v (2); SkarŻyw 501 (2); MWilkHist Hv (2); StryjKron 279 (2); NiemObr 99 (3); WisznTr 31; KochPieś 26; PudłFr 9; ArtKanc P3; GrabowSet C3v; KołakSzczęśl C2v (2); błądźiſz/ gdy rożumiéſz/ by ſłowá co mówim/ Zywot ták ſtánowiły/ iáko więc wyſłowim. GosłCast 47; PaxLiz E3v; KlonFlis B2; SapEpit [B2v]; KlonWor 59 (3); PudłDydo A3v.

Powtórzenie spójników w tym samym zdaniu: by ... iżeby (1): mnimiał by káżdego komu ſklankę dano/ Iżeby go y s przodkow tym náleiem zwano. RejFig Cc7v.

Konstrukcje eliptyczne (31): nalaſli Cuſzkę ſſamotrzeczego wkarczmie mnymayancz bi kogo dobrego proſchil go o pomocz LibMal 1543/67; RejJóz H8; Kupiec powieda ysbý wierził by prawda. RejKup m8v (2); RejWiz 4 (2); RejFig A8; RejZwierz 115v (3); zábił podle krolá Kánclerzá [...] mnimáiąc by krol BielKron 106 (10); KochSat B; Mącz 285a; RejPos 72v; RejZwierc 211; BielSpr 67 (2); WierKróc B; GosłCast 49; Mniema by wſzyſcy ślepi KlonWor 58 (3).

b. Zawiera treść podaną w wątpliwość, niepewną, często przy zaprzeczonym zdaniu głównym: jakoby, że, czy, czy by; an Mącz, Modrz, quod Vulg (154): kto śię nádział/ By Ezop ták kłámáć vmiał BierEz G2v (5); OpecŻyw 131v (3); HistJóz C4; GlabGad P5; Ia niewiem by Gryffowie byli gdzie na ſwiecie. MiechGlab 63 (2); BierRozm 12 (2); RejJóz H6 (8); RejKup n2v (9); KromRozm I Cv (2); KromRozm II d4v; DiarDop 107; GliczKsiąż K6; LubPs G (2); ieſliby mu ſtroná wiáry wtym niedáłá/ by miał być Goſćiem GroicPorz m2 (4); KrowObr 219v (2); RejWiz 149v (6); OrzList f2v; nie wierzę by wyſluchał głos moy [non credo quod audierit vocem meam], Leop Iob 9/16 (3); RejFig Cc3 (2); RejZwierz 140v (8); BielKron 210 (2); Mącz 392b; Prot B3v; niewiem by iáko żyw był ná bieſiedzie. GórnDworz S (10); HistRzym 134; maczaſz kraty by nie oſłábiáłá/ pociągaſz kłotki. RejPos 138v (3); HistLan B3 (4); RejZwierc 238b (11); BielSpr 40v; MycPrz II B (2); CzechRozm 68; PaprPan Q3 (6); niewiem by nie to było przycżyną wielu woynam [haud scio, an haec sit causa multorum bellorum] ModrzBaz 116 (2); BielSen 8 (2); CzechEp 82 (3); niemam wpámięći/ Bych ćię [...] Y przez ſen kiedy widźiał KochFr 87; ReszPrz 69; WerGośc 223; WisznTr 13 (6); KochPieś 14; PudłFr 56 (3); Y ktoryż to cżłowiek słychał/ by ſię ták ſam BOG zniżyć miał ArtKanc B6 (2); ZawJeft 34; ActReg 89 (2); GórnTroas 9; GrabowSet G3v; OrzJan 37 (2); tą wypráwą náſzą/ wątpię by wſkuráli WyprPl A3v (3); RybGęśli B (2); CzahTr G4v (4); GosłCast 4; PudłDydo Bv (2).

Konstrukcje eliptyczne (6): Contigit tibi quod haud scio an nemini, Podkáłá cie przigodá nie wiem by kogo táka. Mącz 245b; CzechRozm Av; krwie niewinney/ niewiemby nie więcey niż pijawká/ prágnącego CzechEp 164 (4).

c. Zawiera treść uznaną za niemożliwą, ze stanowiska zdania głównego nieistniejącą, nieznaną przedtem, nieistotną (zdanie główne zawsze zaprzeczone): jakoby, że; quod PolAnt, quia Vulg (93): Animći ia o tym wiedział/Bȳ w więźieniu dziś śiedzieć miał BierEz D3v (2); HistJóz B4 (2); BielŻyw 71 (2); RejPs 74v; Ocży ſćirpieć nie mogą by łzy nie płynęły RejJóz O2 (3); RejKup ee2v (4); LibMal 1551/164v; LubPs N2 (2); RejWiz 136v (3); To iuż teraz rzec niemożeſz/ by to nie był Bog żywy [Ecce nunc non potes dicere, quia iste non sit Deus vivens; Oto teraz rzec nie możesz, żeby ten nie był Bóg żyjący Wuj] Leop Dan 14/23 (8); LeszczRzecz A4; RejFig Aa5v; RejZwierz 54; Zgrzeſzyłem/ ábowiemem nie wiedźiał byśmi był miał záſtępić drogę [Peccavi; quia non sciebam, quod tu stares in occursum mei in via] BibRadz Num 22/34; tho zá niepodobną rzecż ná ſwiećie máią/ by miał Ocean vmarznąć BielKron 461 (11); GrzegRóżn [N3]v; SarnUzn H5; SienLek 107 (2); RejAp 33; GórnDworz Ff7 (5); HistRzym 13v (3); RejPos 355v (4); RejZwierc 60; PaprPan B3 (3); gdy raz duſzá ćiáłá Odbieży/ prozno czekáć/ by ſye wróćić miáłá. KochTr 24; BielSjem 29; WisznTr 24 (2); ZawJeft 35; bym się miał dac wypchnąc [...] tego się wm niespodzieway nigdy ActReg 163 (2); GrabowSet T4; RybGęśli D3v; [Walek] záprzał by Idźiégo ránił. SarnStat 621; PowodPr 56; CzahTr H2v (2); GosłCast 20 (4); PaxLiz E4v; KlonFlis F2v; Nie vſłyſzyſz tám nigdy by chwalono cnotę KlonWor 8.

Konstrukcje składniowe (4): nie rzkąc, by (2): A boday drugi iuż miał i kielichy ſpełna Nierzkąc by mu ſzła z owiec poſtaremu wełna. KochSat B; CzechEp 199.

nie rzkąc, by ... ale; nie rzkąc, by ... lecz (1 : 1): [złe dzieci] nierzkąc by miáły dbáć ná ſwe powinnośći/ Ale ſzydzą z rodzicow HistLan B2v, F4v.

Konstrukcje eliptyczne (5): RejWiz 151 (2); gdy mu porodźiłá ſyná/ nie wierzył by iego/ zábił ią. BielKron 378 (2); PAtrzay [...] iáka to niedbáłość [...] iuż nie mowię by złość. RejZwierc 246v.

3. Wprowadza zdanie podrzędne podmiotowe (128):
A. Z odcieniem modalnym optatywnym: żeby, gdyby; si Vulg (56): Słuſzećiem to ná mądrego/ By nie ſtráćił gárłá ſwego. BierEz S3v (2); OpecŻyw 94v (4); PatKaz I 5; mowyąc iżby mu to wdziętzno było by go chcyała myetz za męża HistJóz B3v; MetrKor 46/175v; BierRozm 11; March3 V7v; RejPs 123 (2); lepiey bis milcżała RejJóz H3v (4); RejKup c2v (2); KromRozm I Kv; LubPs V2; to byłá wola mátki moiey/ Bych tu do ciebie zbieżał RejWiz 35v (4); RejFig Aa6v; RejZwierz 6 (2); OrzRozm P2; BielKron 31 (2); HistRzym 86 (2); HistLan D4v (3); RejZwierc 273 (2); BielSpr 28v; WierKróc B3; A to ieſt naprzednieyſza powinność Praw/ áby nietylko kaźni okázowáły grzeſzącemu/ ále by też to wludźi wmawiáły że ſię niegodźi grzeſzyć [Est autem id munus vel praecipuum legum, ut non tantum poenas proponant peccanti, sed etiam persuadeant peccare minime licere] ModrzBaz 70; WerGośc 221; Godziło ſie tedy bym ſobie wytchnęłá WisznTr 31; BielSjem 20 (3); ArtKanc T6 (2); KochWr 37; GórnTroas 27; 1epiey mu było/ by ſię był człowiek on nie národźił [Bonum erat ei, si non esset natus homo ille]. WujNT Mar 14/21; SiebRozmyśl H3v; GosłCast 16.

Powtórzenie spójników w tym samym zdaniu: aby ... by (1): ſluſſalo aby ta panną ktora myala boga porodzycz [...] nygdy by byla nyezgrzeſzyla PatKaz III 90.

Konstrukcja składniowa: nie tylko, by ... ale i: kogobyſcie inákſzego poználi/ nie tylko byſcie go ſłucháć mieli/ ále y ná drodze niech nie ma od was żadnego pozdrowienia. RejAp 18y.

a. Zawierające wyłączne życzenie: byle (1):

Połączenie: »by jeno« (1): Snadźbý lepiéy/ by ieno nieczuć żalu ſwégo/ Twárdą ſkáła gdźie ſtánąć śrzód morzá hucznégo KochFrag 53.

B. Oznajmujące (72):
a. Zawiera stwierdzenie albo przypuszczenie, pewne lub prawdopodobne ze stanowiska zdania głównego: żeby (32): RejJóz E2v; Snáć ſię wąm zda bym żartowáł RejKup Tv (2); nie wádzi bychmy też y o tym wiedzyeli. RejWiz 41v (12); RejZwierz 143 (2); HistLan F3 (2); RejZwierc 245 (4); HistHel D; Oczko 37v; WisznTr 31; PudłFr 10; GrabowSet C (2); KochFrag 16; Bych winnym nie zſzedł z świátá/ to tylko w méy mocy. GosłCast 74.

Powtórzenie spójników w tym samym zdaniu: gdy ... by (1): boćby tho byłá ieſzcże więtſza ſromotá twoiá/ gdy iuż w tych ſzedziwych leciech ſwoich będącz [...] byś miał ſproſnie [...] z drogi zbieżeć RejZwierc 130.

b. Zawiera treść podaną w wątpliwość, niepewną, często przy zaprzeczonym zdaniu głównym: żeby (15): Miſtrzu możeli być/ By mogł ieden morze wypić? BierEz D4 (2); RejRozpr E2v; acz to ieſt trudna rzecż By ſie ſercze żałoſci/ iuż tey miało oſtrzedz RejJóz B6v; RejKup n3; MurzHist K2; BibRadz Eccli 26/35; A wżdy rzadko by ktory był ruſzon tą cnotą HistLan B2v; NiemObr 175; trudno bych ia ćiebie Miłowáć miáłá PudłFr 28; ArtKanc P15v; GrabowSet Y2 (2); CzahTr G2v; to nie częſto bywa/ by w igrzyſká tákié Mężczyzny wywabiáły białégłowy iákié GosłCast 50.
c. Zawiera treść uznaną za niemożliwą, ze stanowiska zdania głównego nieistniejącą, nieznaną przedtem, nieistotną (zdanie główne zawsze zaprzeczone): żeby; ut Vulg (25): toć niepodobna/ By niewiáſtá byłá zgodna BierEz C (2); OpecŻyw 181v (2); PatKaz III 97; BierRozm 4 (3); Nie twoy to vrząd Ozyaſſu/ byś miał pálić wonny zápal Pánu Bogu [Non est tui officii, Ozia, ut adoleas incensum Domino] Leop 2.Par 26/18 (3); BielKron 460v; KochSat B4v; HistLan F6; Hoyny gdy wſzytko ſtráći nie może być/ By ſpełná ſławy miał poććiwey vżyć. RejZwierc 217; MycPrz II Bv; BielSjem 6; ZawJeft 43; ActReg 5; GrabowSet T4v; ZbylPrzyg B3v.

Konstrukcja składniowa: nie tylko (...), by ..., ale (3): RejWiz 10; proſząc go áby nieco vlżył brzemieniá [...] Powiedzyał/ nie tylko by miał vlżyć/ ále ieſzcże przycżynić ſrogoſcią. BielKron 82v; RejZwierc 252.

Konstrukcja eliptyczna (1): Acż niektorzy powiedaią/ iż wzyął s ſobą oyce ſwięte do niebá/ ále nie ſtoi v Proroká by oyce ſwięte [...] ále wiodł więźnie RejPos 136v.

4. Wprowadza zdanie podrzędne przydawkowe (121):
A. Z odcieniem modalnym optatywnym: żeby (55): BierRaj 16v; Godzien Ezop cżći tákowey/ By go wypuśćił z niewoley. BierEz E4v (7); FalZioł V 31v (2); BielŻyw 148; BierRozm 24; RejPs 147; tákye ſerce rácż we mnye przypráwić/ Bych ſie pilnoścyą zakonu twego tu mogł báwić. LubPs bb5v (3); RejWiz 19 (3); RejZwierz 12v (2); ogoliwſzy poſłowi głowę/ wytłocżył ná ſkorze piſmo/ by od krolá Perſkiego odſtąpili BielKron 116v (3); RejPos 224 (2); Piękny to zwycżay ſtárſzy nam oddáli/ By o nieprawdę w gęby ſie pláſkáli. RejZwierc 216; WierKróc B2; PaprPan Yv; MWilkHist I2v; BielSjem 12; KochSob 61; ArtKanc N7v (7); Téy kaźni nie przyczyniay byś nas miáłá zdrádźić. GórnTroas 61; OrzJan 137; LatHar 499, SiebRozmyśl H2; CzahTr I3v; SzarzRyt B2v.

Powtórzenie spójników w tym samym zdaniu: iż ... by (2): BierEz Lv; A wſzakęm ſlyſzał decret czo gi ſtarſzy wydał Iz gdzie by był nalezion by ten więzniem zoſtał RejJóz O4.

a. Z odcieniem przyczynowym, wyrażające obawę po vb timendi itp.: żeby (8): Z bojaźnią idzie do łoża, By tam nie namacał noża BierRozm 13; RejFig Dd4; BibRadz Act 5/26; bo ſie obawáli żołnierzow/ by im tákich ſzkod niecżynili BielKron 229v; Mącz 220b; NiemObr 94; ActReg 86; Duſzę mą trapią [...] Stráchem/ by vcżáiony Wąż/ nie brał chluby iákiey GrabowSet L.
B. Oznajmujące (66):
a. Zawiera stwierdzenie albo przypuszczenie, pewne lub prawdopodobne ze stanowiska zdania głównego: który by, żeby (10): BierEz Qv; OpecŻyw 35v (2); RejKup g3v; RejWiz 144v; RejZwierz 67v; Thákiegobych miał práwie zá mądrego/ By iáko ſiebye ſzácował káżdego. RejZwierc 219v (2); Mamy nádźieię ná twoie cżekánie/ Byś nas obronił wielowładny Pánie. KmitaPsal A2; OrzJan 90.
b. Zawiera treść podaną w wątpliwość, niepewną, często przy zaprzeczonym zdaniu głównym: który by, żeby (21): A zaż kogo by nam pomogł namnieyſzego mamy RejJóz M (2); RejKup b5 (2); BielKom C3 (2); LubPs O4; rzadkie by ſpokoiem było kſiążąthko BielKron 255; GrzegRóżn Ov; RejZwierc 229v (2); tákich ia nie cżuięby im [Wolskim] byli groźni. PaprPan G2v; ArtKanc N18; niewiem o żadnym ſpoſobie/ By mnie rátował GrabowSet I4 (5); z któryċh [ludzi szlacheckich] máłoby ſie nálázło/ by mieli mieć chuć y doſtátek vczyć ſie náuk SarnStat 192; CzahTr Kv; GosłCast 37.
c. Zawiera treść uznaną za niemożliwą, ze stanowiska zdania głównego nieistniejącą, nieznaną przedtem, nieistotną (zdanie główne zawsze zaprzeczone): żeby (35): BierEz A4v; ktorégo nigdy niewidáno by ſie ſmiál/ ale plakatz cżęſto OpecŻyw Cv; RejJóz G6 (2); LibMal 1548/142v; Niemozeć być chory taky. By mu czo nimialo pomoć RejKup f7 (5); LubPs H; RejWiz 80v (3); RejZwierz 54; ieſzcżem niewidział żadnego znich by ſie ktory polepſzył/ iedno káżdy pogorſzył. BielKron 206v; RejPos 122v; RejZwierc 250 (3); StryjWjaz Bv; PaprPan Y4; KochPs 141; Bom ſtrácił wſzytkę nádźieię: By mię rozum miał rátowáć KochTr 18; KochPieś 37; GrabowSet I3v (8); SiebRozmyśl H3; CzahTr Cv.
5. Wprowadza zdanie podrzędne orzecznikowe: żeby, co by (25): BierEz I3v; Iuż cżás ieſt bych ſie przywrocil ku oyttzu OpecŻyw 172v (3); PatKaz I 15; A takiem iuż na tym ieſt bis więzienie ćirpiał RejJóz I3; RejKup 5; táka Boża wola byłá/ By ty ſemną w ſpołecżnośći żyłá. BielKom G6; LubPs ccv; RejWiz 69 (3); Sędzia ma być by nie brał RejZwierz 18v; RejPos 288v; KuczbKat 140; RejZwierc 214v; BudNT Ioann 6/39; Byś ná wſzem był fortunny będzye me wołánie PaprPan B2; GrabowSet B (2); Kto táki/ by nieżyczył ſczęśćia tego ſobie? OstrEpit A2v; WujNT Ioann 6/39; ZbylPrzyg ktv.

Konstrukcje eliptyczne (2): Dość nią [sprawiedliwością] kuptzono. Cżás by przeſtano. WierKróc B2v (2).

** Bez wystarczającego kontekstu (4): Ni [...] Ieſli nie/ wyyąwſzy bych. Mącz 246c; WujNT 369 (3).
** Dubia (2):

W zdaniach anakolutowych (2): rozmyſliwſzy ſie ná to/ iż by nie ten dobrotliwy Pan/ ktory ná ſię przyiął thákie ciáło [...] zá cię to wſzytko ćirpi RejPos 106; ActReg 166.

II. W funkcji przysłówka (592):
1. W porównaniu (587):
A. Wyrażającym podobieństwo sposobu zachowania, czynności, cechy, przedmiotu do konkretnego przedmiotu etc.: jak; quasi Vulg, tanquam Modrz, ut Mącz (468): [Kalendula ziele] ſiemiącżko ma [...] ſkrziwione trochę by trąbki FalZioł 71a; ony o chrzesczyani nicz niedbayą bi o sobaky LibLeg 11/44v; LibMal 1543/70; RejRozpr B3v (6); LudWieś B5; RejJóz F3v (2); RejRozm 397; ſtobą zawſdy klopoty By wiednim worze dwa koty. RejKup g4 (10); BielKom Fv; Owa dziecię yeſt by małpá GliczKsiąż Ev (17); LubPs N2; KrowObr 83; RejWiz 158 (115); A będzie mocność wáſſá/ by perz zgrzebi/ á ſkutek wáſz iáko iſkrá [Et erit fortitudo vestra ut favilla stuppae, et opus vestrum quasi scintilla; I będzie moc wasza jako perz z zgrzebi, a dzieło wasze jako iskra Wuj] Leop Is 1/31 (15); RejFig Dd2 (12); RejZwierz 77v (46); zboża źiárná ſłońce ſuſzy by ogień. BielKron 267v (10); Mulseus sapor, Słodeczny ſmák by s miodem Mącz 236a (23); BielSat D2v (6); GórnDworz P3 (4); Głowy niewinne by kápuſtę ſieką. RejZwierc 228 (46); KochMon 35; BudBib 1.Par 12/8; WierKróc A3; A głos iego/ by głos wod mnogich [Et vox illius tanquam vox aquarum multarum]. BudNT Apoc 1/15 (4); PaprPan X4v (4); ModrzBaz 108v (2); KochPs 173 (7); Głos iego/ by piorunowy KochFr 130; KochPhaen 9; WisznTr 3 (2); BielSjem 6 (5); fráſunek podlany/ Táie by śniég zágrzany. KochPieś 28 (2); PudłFr 10 (5); ArtKanc P18v (2); BielRozm 15 (4); PaprUp Gv; Calep 97b; GrochKal 20; OrzJan 19 (2); JanNKar C4; SiebRozmyśl F4; CzahTr Iv (2); GosłCast 6 (3); moẃ co krzecży/ nie ſtoy by niewiáſtá. RybWit B3v (2); ZbylPrzyg A2v; SzarzRyt Cv.
Przysłowia: Solitus est versus fundere ex tempore, Zwykł ták wierſze piſáć prętko by z proce bez rozmysłu. Mącz 398d; On záraz by z bicżá/ ze dwu iedno vcżynił ſłowo GórnDworz P7; coć ſye zda w téy mierze? A ón proſto by z bicżá PudłFr 13.

déſcz leie by cébrem PudłFr 50.

my ná ſwey woley by ná lepie ptacy/ Bez rozmyſłu giniemy RejWiz 37 [idem: 22, 104].

chodzi by Paw hárdo. RejWiz 188 [idem: RejZwierc 231a].

gdy według oney przypowyesći/ dziećię ma ſie v oycá by pącżek w máſle/ nic nye vćirpi/ nic nye vzna GliczKsiąż E4.

Prawie by piany płotu RejKup s8v; rádzęć dzierz ſie cnoty by piyány muru RejZwierc 29v.

głupi by ſádło/ przipowieść. Mącz 423d.

Pochmurno poglądáiąc/ by wilk ná káżdego. RejWiz 167.

By o żeláznym wilku o niey ſobie báią. RejZwierc 250v.

Połączenia: »nie inaczej (a. inak) (...) by« (11): z ziemie barzo obfitey nie inak by z raiu RejJóz M2v; GliczKsiąż I6 (2); RejWiz 133v (7); będą zniſſcżeni nie inácżey by źbło bárzo ſuche [consumentur quasi stipula ariditate plena; będą zniszczeni jako słoma suchości pełna Wuj]. Leop Nah 1/10.

»prawie (...) by« (6): RejWiz 159v (3); nogá záboláłá/ Ták iż iuż byłá práwie by wągl pocżerniáłá. RejZwierz 38 (2); RejZwierc 235v.

»tak (...) by« [szyk 17 : 4] (21): RejJóz E7v; dybiecze tak leniwo By więcz ſkiem [lege: z kijem] na złe Piwo RejKup t2; GliczKsiąż H4v (2); RejWiz 178v (4); Wężam by ty kiełbáſy ták długiego zábił. RejFig Ee2v; RejZwierz 143 (3); Mącz 476b (3); RejZwierc 212v (2); PaprPan V4 (3); PudłFr 5.

a. W porównaniu wyrażającym podobieństwo do postaci lub rzeczy mitologicznych, baśniowych, literackich: jak; tanquam Modrz (4): Bo ſie on iuż ſobie zda by Iupiter práwy. RejWiz 48; ktorzi by osłowie Kumáńſcy (wedle ſtárey báśni) gdy znich cudzą ſkorę zedrą/ w ſwoiey ſię okázáć muſzą [qui tanquam asini Cumani (ut narrat fabula) aliena detracta in sua ipsorum pelle conspiciuntur]. ModrzBaz 135 [cf osłem Kumáńſkim onego zową/ gdy śie kto głupi zá mądrego popiſuie ModrzBaz 135 marg]; KochFr 124.

Połączenie: »nie inaczej, by« (1): nyeinácżey by z onego rogu kozy Amáltij ktora Iowiſſá karmiłá/ wolno á łácno będzye doſiąc cżegoby chcyał GliczKsiąż N.

b. W porównaniu wyrażającym podobienstwo sposobu zachowania, czynności, cechy, przedmiotu do kogoś (czegoś) bliżej nieokreślonego: jak; quasi Modrz, tanquam PolAnt (33): Wſzakoż by cżego złego Chroń ſie dnia gorącego LudWieś B5v; Prawdáć yeſt iżći náuká yeſt by yáki hándel á kupyectwo GliczKsiąż M6 (6); LubPs R2 (2); Mieſiąc/ Słońce/ y gwiazdy iáko ſłużą iemu/ Swiecąc we dnie y w nocy by komu dobremu. RejWiz 50 (5); A gdy ie ták związáne tu do nas przywiedli [...] iákoby iákie niewolniki/ á owſzem by iákie zdrayce á łotry [Qui et vinctos adducentes eos ... tanquam mancipia, potius autem tanquam proditores PolAnt] Leop 3.Mach 7/4; RejZwierz 137; Mącz 231c (2); Prot C; GórnDworz I7v; BielSat D [idem BielRozm 24]; áza ſię niedawa znáć by iákim zniebá znákiem [quasi coelesti signo] ModrzBaz 79v; MWilkHist E3v (2); rzemieśnicżek by co vcżonego/ Spiewa rymy KlonŻal A2; BielRozm 24; OrzJan 25; płynie ſobie by co ſtátecżnego/ Iák Boſman KlonFlis E4; SzarzRyt B3.

Połączenie: »nie inaczej (...), by« (4): zuchwálſtwem y roſpuſtą/ nye inacżey by rdzą yáką zápſowáne GliczKsiąż F6 (4).

B. W ogólnym określeniu podobieństwa okoliczności, jakości, stanu: jak; instar Mącz, quasi Modrz (115) : RejRozm 405; Kolaczes by wiec wpuſty dom RejKup e4 (4); BielKom B2; co ich kolwyek w myeſcye było/ zebrawſſy ſie by ná gwałt álbo ná ogyeń runęli ſie GliczKsiąż H7 (4); Choć mu ſie [chłopu] ze łbá kurzy/ by o ſwiętym Ianie. RejWiz 192 (33); będzie weſołe ſerce ich by od winá [laetabitur cor eorum quasi a vino] Leop Zach 10/7 (2); RejZwierz 4v (7); wołáiąc by ſzaleni BielKron 456v (6); Instar adverbium, Ná ten xtałt/ yákoby [...] Instar mortis, By śmierć. Mącz 171b (13); GórnDworz E8; BielSat C4v (2); KuczbKat a2; RejZwierc 247 (7); BudNT Apoc 1/17 (2); PaprPan Aa3v; Bo był niektory Senator/ ktoremu ſię zdáło/ żeby w Rzeczypoſpolitey by iednę zbożnośći gorę zbudowano [Erat enim non nemo, qui quasi „Montem Pietatis” extruendum e republica esse putaret] ModrzBaz 121 (2); SkarŻyw 599; MWilkHist D; KochFr 23; WerGośc 226 (2); WisznTr 23; Spię/ á myślę by ná iáwi. KochSob 60; PudłFr 41 (3); BielRozm 33 (2); GrabowSet Q2; OrzJan 101 (2); On/ by ná złość/ kazał mi wſzytkié kramy ſkupić WyprPl A2v; JanNKar Cv; SarnStat *6; CzahTr I4v; GosłCast 25.

Połączenia: »tak(ci) (...) by« [szyk 3 : 2] (5): Tak ći chodzy by ſzalona RejJóz C5; RejWiz 130; By ná gwałćie ták wołamy. MWilkHist C4v; SarnStat 1306; GosłCast 15.

a. W określeniu rzeczy fałszywej, o pozorach prawdy: niby (3): Będzyeć ſie łgarz zdał by Anyoł ſwiátłośći RejZwierc 217; O cżym tám zgołá BOg nic nie mowił [...] iáko to X.K. by prawdę iſtą twierdźi. CzechEp 293; KochFr 130.
C. W określeniu podobieństwa ilościowego: tyle co, jakby (4): tám tych wſzędy pełno/ by w ſzpiżárni ſzcżurkow. RejWiz 164v; RejFig Aa4v; Co rozumku by náplwał/ ále go tu doſyć RejZwierz 71; więcey niżli ſto domow by iákie miáſtecżko zbudowáli BielKron 288.
2. Wprowadza wyraz określający rzeczywistą rolę charakter kogoś (czegoś) wcześniej wymienionego: jako; velut Vulg (5): NIewiáſtę złą by Swinię/ záwżdy málowano RejZwierz 118v; Stał ſie Pan by nieprzyiaćiel [Factus est Dominus velut inimicus] Leop Thren 2/5; BudBib Ez 33/31; Chłopi nas [niewiasty] zniewolili/ ieſteſmy by ſłudzy BielSjem 11; iż ſie náyduie ſłów niemáło, gdźie ſie /i/ by conſonans okázuie, iáko tu/ Wiem ia JanNKar E4v.
III. W funkcji partykuły (493):
1. Żądającej (230):
A. W zdaniu pojedynczym lub jednym ze zdań współrzędne złożonych: niechby, oby; z odcieniem modalnym irrealnym: gdyby; utinam Mącz (191): Páni liſzko by wiedziáłá: Rodziſz liſy trzy álbo dwa/ Iać [lwica] iednego ále wżdy Lwá. BierEz K4v (6); OpecŻyw 113 (3); LibLeg 7/97v (2); RejPs 177; RejRozpr I; SeklKat A4v (3); bylesz yusz w viezy ale iescze bendziesz w nyey gnyl do woley do nassey y na ostathek bycz się czo gorssego iescze nyeprzidalo. ZapWar 1548 nr 2656 (2); RejKup p2v (2); MurzHist Rv; KromRozm III N3; Ach bych mogł wiedzyeć pewny czás dni moich vbogich LubPs K4v (3); GroicPorz ii4; RejWiz 78v (12); Leop 2.Par 32/4 (3); RejFig Cc4 (5); RejZwierz 12 (2); OrzRozm Qv; BielKron 149v (4); O admirantis, o utinam, O by to ták było/ o boże day to Mącz 256a; Si cum scientia sociaverint diligentiam, By ku vmiętnośći [!] przidáli pilnośći. Mącz 398b (15); OrzQuin D2 (2); SienLek 72 (2); RejAp 24v; GórnDworz S7; HistRzym 63; RejPos 197v (5); BielSat H2v (2); HistLan E2v; Oy byś thy hárnáſz ſzorował RejZwierc 233v (12); KochMon 22; RejPos Wstaw [1103]; HistHel Bv; MycPrz I A3 (3); WierKróc B2; CzechRozm 164v; PaprPan Ff3 (2); SkarJedn 167; SkarŻyw 225; BielSjem 19 (5); w tym grobie Leży [...] Białagłowa vczćiwa/ y ſercá wielkiégo/ By v śmierći okrutnéy było co ważnégo. KochFr 53; KochPieś 36; ArtKanc N17v (3); ZawJeft 41 (2); GrabowSet R3v; KochFrag 17; SkarKaz 551b; CiekPotr A3 (2); GosłCast 36 (4); SkarKazSej 668a; Bodáy nas powietrze porwáło [...] By nas pędźiło z letniego zachodu/ Do miłey Polſki KlonFlis H4; SkorWinsz A3v (3); SapEpit B3 (3).

Powtórzenie partykuł w tym samym zdania: by... aby (1): Tákżeby też ći ſtanowie [...] ieſliby ſie niechcieli bać oney ſrogiey licżby z włodárſtwá soiego [!]/ áby nie tylko ſobie y pátrzyli/ y myſlili RejPos 281.

Przysłowie: kiedy kto iedno z drugim/ nie bárzo trefnie ſpoi [...] iáko owo mowią/ By práwi cznotá tu byłá/ a ſobola cżapká. GórnDworz R8v.

Połączenie: »(o) Boże, by« (11): Dobrze ſie nam przi oytzu wodziło/ Boże bý tak przi ſinie býło KlerPow 11; WujJud 215; PaprPan B3; oná rzecże: Boże bych byłá przed dwiemá láty lepiey o ſobie rádziłá. SkarŻyw [237] (2); ZawJeft 7; SkarKaz 351b (3); BOże by iák narychley tego ſmutku pozbyć PaxLiz B3; SkarKazSej 671a.

Frazy: »by to Bog dał« (1): by to Bog dał, ábyś ſię zdrow wrocił CiekPotr 46.

»by wiedzieć« (1): rzecże/ by wiedzieć práwi/ co to zá pará GórnDworz R8.

W pozdrowieniu (1): DObry wiecżor W.M. moy Pánie Doktorze [...] BYśćie zdrowi ná długość w zaiem Pánie bráćie PaxLiz B4v.

W zaklęciach dobrych (8): optantis vel testantis, Ita me Deus amet. Bych ták pánie boże zdrów był. Mącz 175c; Byſmy ták zdrowi byli yáko go z yego dárem wybiyę precz z domu. Mącz 338d (5); OrzQuin C; Wrodźiłeś ſię płćią by ty zdrow w niego [ojca] RybWit C2v (2).

W zaklęciach złych, przekleństwach (4): OpecŻyw 112v; by ty zabit odraną ForCnR D; coż cżyniſz/ by cie vtopiono RejFig Aa6v; Nie byłći by go zábito RejZwierc 236.

a. W połączeniu z wyrazami „jedno”, „tylko” wprowadza w zdaniu twierdzącym życzenie wyłączne, w zdaniu zaprzeczonym usilne życzenie „negatywne”: byle; modo Mącz, Modrz, si quidem Mącz (27): Bychmy iedno ná lewicy Y z kxiędzem niebyli wſſytcy. RejRozpr A2v; RejJóz Ov; By też iedno przełożeni ſłuſznym opátrzenim ná godne ludźi bácznoſć mieli GroicPorz B4v; Leop 4. Esdr 4/39; Si quidem istuc impune habueris [...] byś ſie yedno sucho ztąd wywiósł. Mącz 489b (7); OrzQuin M2 (2); HistLan F6; RejZwierc 84 (2); proſzę/ on to przekład miey zá cżiy chceſz/ iednoby nie zá moy. BudNT d; trzebá w tem wſzelákiemi ſpoſoby/ by iedno vcżciwemi/ przekáżáć [impediendi sunt omnino quibuslibet, modo honestis, rationibus] ModrzBaz 103; CzechEp 92 (3); KochFr 33 (2); PaprUp F3; ZawJeft 32; GórnTroas 56; PowodPr 34.
B. W zdaniu wtrąconym: niechby, oby (5): LibLeg 11/142; (bych kogo nie obráźił) BielKron 183; táką miárką byś mi iedno wierzył/ Káżdemu tám odſypą/ iáką też tu mierzył. RejZwierc 271; WujNT 2.Cor 11/16; ZLODZIEIE záś/ byś wiedźiał/ rożnego ſą y ći Cechu KlonWor 5.
C. W zdaniach podrzędnie złożonych na początku drugiego z kolei zdania, nadrzędnego, lub przy odpowiednim spójniku tegoż zdania: niechby, oby (34): Coć Bog dał/ by nátym przeſtał. BierEz N4v; OpecŻyw 38 (2); RejJóz K5; RejKup Ev; iżby tám odpoczywáłá głowá ſwyętobliwoſci/ gdźye byłá głowá zabobonow á gdźye kſyążętá pogánow przebywáły/ támby kſyążętá koſcyołow myeſſkáły KromRozm III O3; LubPs ii; RejWiz 14 (2); Leop Matth 18/6; Poki nie mam bych cudzey ſkory nie ſzácował. RejFig Cc6; RejZwierz 2v (3); SienLek 194; BielSat L4v [idem BielSjem 28]; RejZwierc 248; WierKróc B3; BudNT 1.Thess 4/1; iáko żyto/ y mokre rzecży wedle pewney miáry przedawáią/ ták by też mięſo/ ſyry/ másło [...] ná wagę przedawano. ModrzBaz 33 (5); MWilkHist D3v; Ktory wſtąpi ná vrząd by pálcy popráwił BielSjem 28 (3); ArtKanc N4 (3); ActReg 105; SkarKaz 516b; GosłCast 60.
2. Ograniczającej (151):
A. W zdaniu twierdzącym: bodaj, chociaż; vel Modrz (14): GlabGad L; vſtąpienie ná lewo/ by o włos/ wiecżną ſromotą pachnie GórnDworz D5; HistRzym 65; Strum O4; PaprPan Tv; ſkoro by namnieyſza o woynie nowiná pocżnie powſtáwáć [Ubi vero vel minima apparent belli fama] ModrzBaz 102; CzahTr H2v.

Połączenie: »by namniej« (7): Salomon bybył kiedy w tyi toniéi był [...] abo to bynamniéi poznał/ co śię dźiś zemną dźieie/ nigdy by tego/ nie powiedźiáł. MurzHist O4v (2); RejWiz 56v (2); pátrzay co tho ieſt zácżąć w ſobye by namniey wiáry RejPos 278; HistHel D3; PaprPan T3.

B. W zdaniu przeczącym: ani, ani nawet (136): przemowitz niemogla byiednégo ſlowa. OpecŻyw 113v; PatKaz II 70v; PatKaz III 95v; SeklKat Z3v (2); RejKup bb3; RejWiz 147v; Zaden ſnich niemogł mu ná tho odpowiedzieć by ſlowá [Et nemo poterat ei respondere verbum] Leop Matth 22/46; BibRadz Ps 34/21; Somnum hac nocte non vidi, Nie vſypiałem by drobiny tey nocy Mącz 494a (2); HistLan A3; Strum O4; dla niego by namnieyſzey ſzkody podiąć niechcemy WysKaz 12.

Połączenia: »by kąska (a. kęsa)« (9): zołci w ſobie niema by kęſa FalZioł IV 4b; Minime gentium, By kąská ná świecie nic. Mącz 222d (5); GórnDworz E3v; práłatowi by kąſká nie miło KochFr 25 (2).

»by krzyny« (2): Minime omnium [...] By krziny Mącz 222d; nie każę obłokom puſzcżáć dżdżá by krzyny ArtKanc K6.

»by trochy (a. troszki)« (3): Bos ty o Zakon by troſſky Niedzbał [!] RejKup dd3v; A wżdy ſie ich nie lęka [...] by trochy. PaprPan Bb4 (2).

a. W zdaniu przeczącym lub przeciwstawnym w połączeniu z przysłówkiem „namniej”: wcale nie, ani trochę; minime Mącz, Modrz, non Vulg (109): naydzie mnogie ludzie woniey nie cżuiące by namniey GlabGad B7v; MurzHist R (8); wielé punctów nad literami/ druku bynámniéi niechedożą [!] MurzOrt B; LubPs N2 (8); RejWiz 24v (2); RejFig Cc; BibRadz I 4 (2); Minime gratum spectaculum, By namniey Mącz 222d (6); HistLan D4v (2); WujJud 24v; to mi ſię by namniey niepodobáło. BudBib I c2; MycPrz I C2v; WierKróc B2v; CzechRozm 99 (6); PaprPan I3 (9); ná cudze wyſtępki názbyt przedárli ocży: á ná ſwe by namniey [in aliorum erratis sunt nimium oculati, in suis minime] ModrzBaz 140v (4); Tej podobno tá powieść gmyſli: mnie by namniej. KochOdpr C2v; CzechEp 236 (6); KochPhaen 2; KochSz C; WerGośc 222 (3); BY namniey w tym nie wątpię WisznTr 9 (3); BielSen 18; KochPieś 52; WyprPl C2; Ná cżterech ſię zmyſłách omylił y Izáák [...] tylko ná piątym/ to ieſt/ ſłuchu/ bynamniey. LatHar 386 (6); RybGęśli D3; mowią/ że nádzieiá náſzá wſpiera ſię tylko ná obietnicách Bożych/ á bynamniey ná vczynkách náſzych. WujNT 540 (2); SiebRozmyśl K3v; CiekPotr 35 (2); CzahTr C4v (5); PaxLiz C4; ZbylPrzyg B4v (5); SzarzRytLeśn ktv.

W odpowiedzi przeczącej (13): A Antichriſt/ izali [...] ieſt oſpáłym/ żeby nie miał bronić kroleſtwá ſwego? by namniey. Owſzem ſie ták o ſie ſtára [...] CzechRozm 255v (4); Zali kiedy wilká owcá prześláduie? by namniey: ále wilk owcę. CzechEp 37 (5); Mniemaćieſz ábych przyſzedł dáwáć pokoy ná źiemię? Bynamniey/ mowię wam: owſzem rozłączenie [Non, dico vobis, sed separationem] WujNT Luc 12/51 (4).

3. W funkcji partykuły koncesywnej: nawet, choćby, często w połączeniu z wyrazami „też”, „i”, „dobrze”; vel Mącz, quantumvis Modrz, licet Vulg (105): [Baranek] gdy od matki zabłądzi by też w tyſiączu Owiecz/ tedy ią po głoſie pozna. FalZioł IV 2a (4); BielŻyw 41 (2); GlabGad K4 (3); konie by tez na wrzedliwſze chocia zdechłe [...] za nalepſzą zwierzynę maią. MiechGlab 22; WróbŻołt Glab A3; RejRozpr D4v; SeklWyzn C; RejJóz Q (2); RejKup n5 (2); MurzHist T3 (5); MurzNT 78v (2); KromRozm III A3v; Diar 27; DiarDop 115; By nawiętſzy zuchwálec przed nią precż vciecże BielKom F5; LubPs aa3v; KrowObr 142; nigdy nie zábłądzi by w nagłębſzym leſie. RejWiz 129v (3); RejZwierz 80 (2); BielKron 239 (2); Ego illa non caream [...] vel totum triduum, Ter. Yabych ſie przes niey nie miał otrzimáć [...] by też y przes cáłe trzy dni Mącz 38c; GórnDworz H6v (4); RejPos 48v (7); BiałKat 371; RejZwierc 62 (5); BielSpr 62 (2); WujJud 109 (3); WujJudConf 102; RejPosWstaw [1434]v; PaprPan T4 (2); bez ktorego pomocy żadna moc by nawiętſza/ żadna rádá by nalepſza nam niepomoże [sine cuius ope nullae vires quantumvis magnae, nulla consilia quantumvis bona nobis proderunt], ModrzBaz 127 (8); Oczko 2v (3); KochPs 19; ktoby chćiał być dobrym Chriſtyáninem/ nie ma nikomu/ by też y heretykowi [...] złorzecżyć CzechEp 101; KochPieś 51; ZawJeft 21; GostGosp 34 (3); LatHar 117 (3); oczkolwiek prośić będźieſz damći/ by też połowicę kroleſtwá mego [quidquid petieris dabo tibi, licet dimidium regni mei]. WujNT Mar 6/23 (3); Roki Wiślickié máią bydź ſądzoné/ by téż y cáły tydźiéń/ áż ſie odpráwią SarnStat 724 (7); GrabPospR K3v (3); PowodPr 37; Młodemu też by namędrſzemu/ nie przyſtoi ſtáre náuczáć SkarKaz 42b; CiekPotr 51; CzahTr H2 (2); GosłCast 23; KlonWor 8.
4. W funkcji partykuły wskazującej możliwości (5):
A. Alternatywne: bądź – bądź, czy to ‒ czy to (3):

Połączenia: »by ... albo« (1): ktory co pierwey poſtrzeli z łuku to iego/ by nabogátſzy álbo naubożſzy cżłowiek BielSpr 68.

»by ... by« (1): przykazvye abisczie [...] siie dowiadowali o poddanich Krolia polskiego ktorzi będą zawiedzieny wniewolia, bi skoroni polskiey bi y sbraczlawia LibLeg 10/57.

B. W połączeniu ze spójnikiem „leć” wskazuje jedyną możliwość: chyba (2): Bo żaden cżeladnik niema bycz od rzemieſła odrzuczon, lecz by dlia ſwei niewiernośczi albo niecznotliwego zachowania przecziwko panu Miſtrzowi swemu. ListRzeź; thylko od pułnocy przyſtęp [do Pesztu] ále w rowni/ przeto ſie bliſko niedádzą położyć woyſku/ lećby zá ſzańcámi BielKron 314v.
5. W funkcji partykuły pytajnej: czy (2): Pánie pátrz by then tho święty ktorego ſzukáią nie był náſz pielgrzym HistRzym 125; Przećiw ſobie widzyałeś kiedy miecż dobyty [...] Bá rzecżeſz iżem widzyał/ by iedno przyſtoynie [...] Nie przyſtoi mądremu wydzyeráć cudzego PaprPan B3v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): RejPosRozpr b3v; WujNT 39.
*** Dubium (1): Tu narazie oto Dzierzawy ktore mu się nawiecznosc daley by nie moze diligentia zeby było to do skutku nie przyszło, wiec y Pany Bathore przypomnieć ActReg 79.

Cf 2. BYĆ, BYŻ

MK