Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (CHLEBOWNIK)

Następne hasło: CHLEW »

CHLEBOWY (69) ai

e oraz o jasne.

Fleksja

sg
m	N	chlebowy	f	N	chlebowå, chlebow(a)
	G	chlebow(e)go		G	chlebowej
	D			D	chlebow(e)j
	A	chlebow(e)go, chlebowy		A	chlebową
	I	chlebowym		I	chlebową
	L	chlebowym		L

pl
G		chlebowych
D		chlebowym
A	subst	chlebow(e)
I	m	chlebow(e)mi
I	f	chlebow(e)mi
L		chlebowych

sg m N chlebowy (15). ◊ G chlebow(e)go (1). ◊ A chlebow(e)go (1), chlebowy (1). ◊ I chlebowym (1). ◊ L chlebowym (2). ◊ f N chlebowå (12), chlebow(a) (6). ◊ G chlebowej (4); -éj (1), -(e)j (3). ◊ D chlebow(e)j (2). ◊ A chlebową (7). ◊ I chlebową (3). ◊ pl G chlebowych (3). ◊ D chlebowym (2). ◊ A subst chlebow(e) (5). ◊ I m chlebow(e)mi (1). f chlebow(e)mi (1). ◊ L chlebowych (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Przymiotnik od „chleb” ‘gatunek pieczywa’ (61)
- a. Bezpośrednio związany z chlebem (42)
  - α. Związany z eucharystią (20)
- b. Służący do chleba (19)
2. Wyrażenia: »ofiara, obiata chlebowa« = ofiara złożona z mąki lub innych produktów pochodzenia roślinnego

1. Przymiotnik od „chleb” ‘gatunek pieczywa’; cerealis Cn (61):

a. Bezpośrednio związany z chlebem (42): Y zaż potym nieuznaią wſzytcy ktorży złoſci popełniaią/ ktorźi lud moy pożiraią iako pokarm chlebowy. WróbŻołt 13/4; OrzList b2v; RejAp 114v; tedy wyćiągnę rękę moię ná nie/ y złamię iey laſkę chlebową/ (marg) Co ieſt laſká chlebowa maſz wyżſzey przy roz: 4: wirſz 16. (–) a nápuſzcżę ná nię głod BudBib Ez 14/13.

Wyrażenia: »grzanka chlebowa« (1): ſpal grząnkę chlebową á zetrzy ią ná proch w dunicy SienLek 189v.

»kwas chlebowy« (1): Tedy porozumieli że nie mowił áby ſię ſtrzegli kwáſu chlebowego [fermento panum] ále náuki Pháryzeuſzow WujNT Matth 16/12.

»ośr(z)odka chlebowa« (3): FalZioł I 28b, 123a; Wykróy ſkibkę ośrzódki chlebowéy/ á nátrzy ią co nalepiey ſolą SienLek 167v.

»chlebowa partyka« (1): boć Kápłani ſą ony koſze głębokié/ w ktorich ſchowáné ſą odrobiny oné/ ktoré z chlebowych pártyk kruſzyły ſye w rękách Páńſkich OrzQuin F4.

»skor(k)a chlebowa« [szyk 3 : 1] (4): Crusta [...]. Skorá chlebową. Murm 159; Mymer¹ 40v; BartBydg 37b; Hecta, pustula panis cocti et capitur pro re minimi precii, Skórká chlebow. Mącz 153d.

»stuczka chlebowa« (1): Bo nie mamy wierzyc/ iżby oſobliwie każdą ſtucżkę Chlebową/ właſną Formą pewnych ſłow Pan poświącał KuczbKat 175.

»chlebowy talerz« = naczynie wypieczone z ciasta, używane jako talerz; incisorium Murm; cisorium, incisorium panis, nodogobundium [!], nupagundium BartBydg (6): Incisorium [...] Chlebowy tálerz. Murm 140; BartBydg 28b, 73b, 98b; Na chlebowych tálerzoch/ bes Serwet iadáli BielSat D3v [idem] BielRozm 29.

α. Związany z eucharystią (20):

Wyrażenia: »chlebowe bałwany« [szyk 1 : 1] (2): Iuż ſię znowu onemu zwierzowi y Báalowi kłániáią/ iuż cechy ná ręce ſwe prziymuią/ przed bałwánámi drzewiánemi śrebrnemi/ y chlebowemi klękáią BudNT a4; CzechEp 79.

»chlebowy Bog« (1): Powſtał potym Zwinglius/ ktory Mſzą y z chlebowym Bogiem/ y ze wſzytkiemi przydátkámi iey z grunthu wywroćił GrzegRóżn F4v.

»istnośc (a. istota) chlebowa« (6): KuczbKat 170 [2 r.], 175; Y owſzem iuż żadną miárą chlebem nie ieſt/ poniewaſz nie ma iſtoty chlebowey/ iedno tylko oſoby álbo accidentia WujJud 164; Nád wſzyćiek rozum świeckiey Philozophiey/ odmienia ſię iſtność chlebową/ w iſtność inſzą SkarŻyw 337; LatHar 188.

»chleb owy Krystus« [szyk 1 : 1] (2): GrzegRóżn Iv; przycżyniał do krztu prawdźiwego/ dźiećinne ſwe błazeńſthwo do prawdźiwey wiecżerzey Páńſkiey ſwego chlebowego Kryſthuſá GrzegŚm 7.

»chlebowa osoba« [szyk 4 : 3] (7): Iezu ktorys chlebową y winną oſobą ciało thwoie y krew Zwolennikom ku taięmniczy dał. ſmi. ſie nad nami. TarDuch B8v; KuczbKat 175; WujJud 176v, 250v; SkarJedn 345; LatHar 188, 193.

»smak chlebowy« (2): SkarJedn 345; Bácż co mowi o przemienieniu ábo Tranſſubſtánciáciey y o oſobách widomych/ y o ſmáku chlebowym ktory zoſtáie. SkarŻyw 278 marg.

»własność chlebowa« (1): ábo iż z chlebá ieſt vczynione [ciało Jezusa]/ iáko Ewá z kośći kośćią ieſt názwána: ábo iż ieſzcze ma oſobę chlebá/ y ſkutki y właſnośći chlebowe WujNT 604.

b. Służący do chleba (19):

Wyrażenia: »kosz(yk) chlebowy« = panariolum Mącz, Calep; panarium BartBydg; mactra Calep [szyk 3 : 1] (4): Panarium, chlyebowy kossh, mactra BartBydg 106; Mącz 276a; Panariolum ‒ Szafka, koſżik chlebowi. Calep 751b, 626b.

»łopata chlebowa« [szyk 3 : 1] (4): Infurnibulum instrumentum, quo panes in furno disponuntur. Eyn ſchoſſs Lopátá chlebowa Murm 145; BartBydg 74b; Pala. Szuflá álbo wieyacká/ łopátá/ też chlebowa łopátá. Mącz 276a; Calep 535b.

»chlebowy piec« [szyk 4 : 2] (6): Murm 135; BartBydg 62; Furnus. Chlebowy piec. Mącz 141b; BudBib Ex 8/3; Testus – Chliebowi piecz. Calep 1060b, 443a.

»piekarka chlebowa« = forma do pieczenia chleba (1): Artopta, Piekárká chlebowa. Item, Vas conficiendo pani et coquendo aptum. Dziéża. Mącz 17a.

»polica chlebowa« (1): Panarium, Spiżárnia chlébowa álbo koſz/ wieſzádłá álbo policá chlebową. Mącz 276a.

»spiżarnia chlebowa« (1): Mącz 276a cf »polica chlebowa«.

»szafa chlebowa« (2): Mactra ‒ Sząfa chlebowa vel. koſz chlebowi. Calep 626b; Panarium ‒ Chlebowinia, ſzafa chlebową. Calep 751b.

2. Wyrażenia: »ofiara, obiata chlebowa« = ofiara złożona z mąki lub innych produktów pochodzenia roślinnego; oblatio, sacrificiurn, oblatio sacrificii Vulg [szyk 5 : 3] (7 : 1): Spoſob offiárowánia/ Chlebowey offiáry tho ieſt mąki białey oleiem pokropioney/ Kádzidłá/ Chlebá Pláckow/ y Pierwoćin/ bez kwáſu y miodu. Leop Lev 2 arg; nie zginie mąż od oblicża moiego/ ktoryby offiárował zupełne offiáry/ y palił chlebowe obiáty Leop Ier 33/18, Lev 2/1, 14/10, 19, 21, Deut 18/1, Is 66/3.

Szereg: »zbożny abo chlebowy« (1): DVſſá gdy będzie offiárowáć ofiárę zbożną ábo chlebową Pánu/ tedy iey offiárá będzie żemłá/ to ieſt mąká białła pſſenna Leop Lev 2/1.

Cf CHLEBNY