[zaloguj się]
[pdf]

CZARTOWSKI (160) ai

a oraz o jasne (w tym w a 5 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg
mNczartowski fNczartowskå nNczartowski(e)
Gczartowski(e)go Gczartowski(e)j Gczartowski(e)go
D Dczartowski(e)j Dczartowski(e)mu
Aczartowski, czartowski(e)go Aczartowską Aczartowski(e)
Iczartowskim Iczartowską Iczartowskim
L Lczartowski(e)j Lczartowskim
pl
N m pers czartowscy
subst czartowski(e), czartowskié
G czartowskich
D czartowskim
A m pers czartowski(e)
I m czartowski(e)mi, czartowskimi
inne formy
pl I f i n - czartowskimi

sg m N czartowski (6). ◊ G czartowski(e)go (3). ◊ A czartowski (2), czartowski(e)go (2). ◊ I czartowskim (4). ◊ f N czartowskå (9). ◊ G czartowski(e)j (19). ◊ D czartowski(e)j (2). ◊ A czartowską (11). ◊ I czartowską (10). ◊ L czartowski(e)j (2). ◊ n N czartowski(e) (6). ◊ G czartowski(e)go (15). ◊ D czartowski(e)mu (1). ◊ A czartowski(e) (4). ◊ I czartowskim (3). ◊ L czartowskim (1). ◊ pl N m pers czartowscy (2). subst czartowski(e) (11). ◊ G czartowskich (11). ◊ D czartowskim (5). ◊ A m pers czartowski(e) (2). subst czartowskié (22); -é (1), -(e) (21). ◊I m czartowski(e)mi (1) LubPs, czartowskimi (1) WujNT. f i n czartowskimi (5).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

Przymiotnik od rzeczownika „czart”:
1. Diabelski, szatański; daemonicus, diabolicus Cn (135) : Bo kto boiázń bożą zakladá/ ij odrzutzá/ dlugo w dobrym nietrwá/ ale rychlo w ſidla cżartowſkié vpádá. OpecŻyw [192]v; Gdyby krwią Dudkową głowę cżłowieka ſpiączego pomazał/ tedy miewa cżartowſkie á ſtraſzliwe widzenie. FalZioł IV 26d; MiechGlab *5, *5v; RejPs 98; Iakie ſzalenſtwo/ y czartowſkie zaſlepięnie/ yż proſti kaplan moze ochrcić dziecie SeklKat V2; A nyetylko Auguſtyn/ ále y Ambroży S. tákye złączenye cudzołoſkim obcowánim á czártowſką kuczą zowye. KromRozm I C2, E2v, I4v, M4 marg; KromRozm II a2, n4 [2 r.], v4; DZiwna yeſt chćiwoſć Czártowſka ná zágubyenye ludźi KromRozm III Av, A2v, A6v, A8v, B, Bv, C4, L3; á záwżdy od cżártowſkich ſrogośći [...] bywał vtrapiony/ vćiśniony/ á przeſládowány. LubPs A4; Wylicżánye przeſládowánia cżárthowſkich pokus LubPs ee4v marg, O marg, Ov, V marg, cc4 [2 r.]; iżem tho vtzynił/ nie zmiłośći krześćijáńſkiey/ ále [...] s pychy tzártowſkiey KrowObr 1, 1, 98, 118v; RejWiz 150v marg, Cc5v; Leop *A3v; Aby wybáwieni będąc z śidła cżártowſkiego [Et resipiscant a diaboli laqueo]/ w ktorym ſą poimáni/ obacżyli ſię ku cżynieniu woley iego. BibRadz 2.Tim 2/26, I 88d marg, 114d marg; BielKron 25 marg, 36, 138v, 155v, 196 (9); Abowiem tho byli duchowie czártowſcy/ cżyniący znáki RejAp 134, 23v, 30v, 147, 186; RejPos 2, 2v, 69v, 88, 115v marg (13); ábychmy nie byli rządzeni duchem ćiáłá náſzego złym á popędliwym/ áni duchem Cżárthowſkim niecżyſtym GrzegŚm 65; BudNT przedm c2v; CzechRozm 223; á świátłość w ſercá ludzkie poſyła/ áby ſproſność Cżártowſką obacżyli SkarŻyw 75, 35, 59, 74, 193, 226 marg (14); widzę że ſztukámi cżártowſkimi przez cżárnokśięſtwo Papieże Rzymſcy ſtolice tey doſtawáli. CzechEp [412], [400], [409], [412], [413] [2 r.], [415]; ktorzy tę cżártowſką pychę w Papieżách Rzymſkich/ gánili/ y przećiwko iey piſáli NiemObr 154, 94, 156; Tákże też pokuſy od właſnego ćiáłá/ Nuż by cżártowſka złość też mieyſcá nie miáłá. WisznTr 32; ArtKanc P5, T5v; WujNT 728, Xxxxx4v, Yyyyy4v; SkarKaz 5b, 121a.

W charakterystycznych połączeniach: czartowska(-ie) chytrość (4), figle (3), mieszkanie (3), niewola (niewolstwo) (5), poduszczenie (5), pokusa (5), pycha (6), sidła (3), sztuka (3), wymysły (2).

Wyrażenia: »barwa czartowska« (1): [Apollo] rozgniewał ſie ná Kruká iż powiedzyał/ odiął mu białość bárwę Anyelſką/ á dał cżarność barwę Cżártowſką. BielKron 22.

»książę (a. ksiądz) czartowski(e)« (4): przez Beelzebubá kśiędzá cżártowſkiego [in Beelzebub principe daemoniorum] wygania cżárty. BudNT Luc 11/15 [przekład tego samego tekstu WujNT]; WujNT Matth 12/24, Mar 3/22, Luc 11/15.

»moc czartowska« [szyk 6 : 5] (11): RejKup bb2v; w ktorym bywamy prze grzech w moc cżártowſką podani. LubPs Y5 marg; Co mu ſzyroko rozwodził Solon Philozoph/ o náturze y o mocy cżártowſkiey od Bogá nádáney RejWiz A7v; BielKron 132v, 142; RejPos 2, 36v; SkarŻyw 230, 262, 356, 396.

»czartowska nauka« [szyk 4 : 2] (6): BielKron 175v [2 r.], 445; RejAp 166v; RejPos 64 marg; odſtąpią niektorzy od wiáry/ przyſtawáiąc do duchow obłędliwych (marg) zdrádzieckich. G. (‒) y náuk czártowſkich [doctrinis daemoniorum] WujNT 1.Tim 4/1.

»czartowska sprawa« [szyk 2 : 2] (4): tedi karcżmarze albo młynarze vmieią z cżártowſkiey ſprawy przedać wiatr y pogodną wozbę zegluiącim MiechGlab *5v, [90]; BielKron 451; RejPos 27 marg.

Szereg: »(więcej) czartowski albo (a nie, niż) boży« [szyk 2 : 1] (3): á ſnać ſię tego więcey naucza od ſwoych rodziczow [...] niſli od kogo ynego/ brae nadaremnie ymię Boże/ albo czartowſkié. SeklKat F3; BielKron 211v; Pogáńſką ſtronę trzyma Krześćiány zdradza/ Więcey woli cżártowſkiey niż Bożey vgadza. PaprPan Ff.
W przen (5): y chytrość też y niezbożność tych nowych Kátholikow/ o ktorych to I. M. X. K. piſze iż oni okázowáli to być fałſzywym piaſzcżytym fundámentem/ y rzeſzotem cżártowſkim CzechEp 109.
Wyrażenia: peryfr. »klasztor czartowski« = może dom publiczny (1): [Maryja Magdalena] wydáiąc ſie ná obłudność ſwiecką/ klaſztor cżártowſki záłożyłá. BielKron 144v.

»czartowski syn(ek)« [szyk 2 : 1] (3): BielKron 194v; WujNT Ddddddv; Zły człowiek/ zdrády pełen/ ten czártowſki ſynek GosłCast 61.

2. Pogański; w odniesieniu do bałwanów, bogów pogańskich (25): y mátce ſwey Mááthán w tym nie przepuśćił/ popalił iey ołtarze/ modły/ y ſzkáráde obrázy/ pryápy/ iáſkinie cżártowſkie BielKron 83v; Krol im też był powinien przodkiem chwałę boſzkow rozmnażáć/ żywnoſcią opátrzyć ſługi ich/ ták mniſzki iáko kapłany cżártowſkie BielKron 99v, 84, 90, 92v, 101, 460v; on [...] zoſtał w Hierápolu [...] woląc miedzy Chrześćiany rzemieśnikiem być/ niſzli ſię do bogátego Oycá/ y domu/ w ktorym ſłuſzbá Cżártowſka/ y grzechy kwytnęły/ wroćić. SkarŻyw 74; ludzie od Cżártowſkiey ſłuſzby odwodził/ y wſzytkę ziemię do Chryſtuſa náwroćiwſzy [...] w poſt wielki záchorzał. SkarŻyw 231; StryjKron 400.
Wyrażenia: »bałwan(ek) czartowski« [szyk 6 : 3] (9): Acżkolwiek był Hieu báłwány cżartowſkié zburzył/ ále Cielcow nie BielKron 86v; Na then cżás ieſzcże Słowacy báłwány cżarthowſkie chwalili BielKron 338v, 28, 51, 78v marg, 90, 128v, 151v, 154v.

»słup czartowski« (1): ktory [Zacharyjasz] ie vpominał á wyſtrzegał/ áby przeſtáli ſłupom cżártowſkim ſłużyć BielKron 87.

»czartowska sprawa« [szyk 1 : 1] (2): A było tákich niewiaſt pirwey wiele v pogan/ ktore też dawáły odpowiedzi/ niektore cżártowſką ſpráwą BielKron 132, 274.

Szereg: »pański i czartowski« (3): Nie możećie pić kielichá Páńſkiego/ y kielichá czártowſkiego [daemoniorum]: nie możećie być vczeſtnikámi ſtołu Páńſkiego/ y ſtołu czártowſkiego [daemoniorum]. WujNT 1.Cor 10/21, s. 27.

Synonimy: 1. diabelski, szatański; 2. bałwański, bałwanowy.

Cf CZARCI, CZARTOW

AL