Fleksja
|
sg |
pl |
du |
| N |
dziåł |
dziåły |
|
| G |
dziåłu |
dziåł(o)w |
dziåłu |
| D |
dziåłowi, dziåłu |
|
|
| A |
dziåł |
dziåły |
|
| I |
dziåłem |
dziåły |
|
| L |
dziåle |
dzieléch |
|
sg N dziåł (42). ◊ G dziåłu (39). ◊ D dziåłowi (3) GroicPorz (2), HistLan, dziåłu (1) SarnStat. ◊ A dziåł (89). ◊ I dziåłem (15); -em (1), -(e)m (14). ◊ L dziåle (22). ◊ pl N dziåły (3). ◊ G dziåł(o)w (6). ◊ A dziåły (14). ◊ I dziåły (3). ◊ L dzieléch (1). ◊ du G (cum nm) dziåłu (1) ZapWar 1519 nr 2185.
1.
Część, udział, to, co się komuś prawnie, według umowy należy w wyniku dziedziczenia, kupna, podziału itp. (najczęściej dotyczy części ziemi lub posiadłości);
sors Vulg, PolAnt, JanStat; pars, portio, possessio Vulg, PolAnt (129):
Iako(m) moy oczyecz szadzyerslal [!] podluk prava swego thentho dzyal gy ya po oyczu mem ZapWar 1521 nr 2264,
1551 nr 2684 [2 r.];
BierEz M2v [2 r.];
BielŻyw 7;
LibMal 1545/99,
1550/156v;
LubPs bbv,
cc6;
nie wezmę ze wſzyſtkich rzeczy ktore thwoie ſą [...] chybá thego co ziedli młodzieńcy/ y działow thych mężow [et partibus virorum\ kthorzy przyſzli ſemną Leop Gen 14/24,
2.Par 31/15;
UstPraw A3;
BibRadz Num 26/54,
33/54,
Ios 14/4,
1.Reg 30/24,
Ez 45/4,
Esth 10/10,
I 6a marg;
BielKron 25,
48,
355;
Tám naprzod rozlicżywſzy ná dwoy dział licżmany/ Podzielili iák przyſzło miedzy ony pány. HistLan F3,
Fv;
StryjKron 517;
WerGośc 221;
GrabowSet T4,
X3;
SarnStat 1048;
CiekPotr 48. dział czyj (32): ZapWar 1519 nr 2185; I dał ią Iozue/ w dzierżáwę pokoleniam Iſráelſkim/ káżdemu ſwoy dział [singulis partes suas] Leop Ios 12/7, Gen 14/23, Lev 8/29, Num 32/32, Deut 18/2; BibRadz Gen 14/24, Lev 7/33, Num 18/20, 30 arg, 34 arg (8); BielKron 11v, 49, 356, 380; RejPos 72v, 354v [2 r.]; BudBib Ios 12/7, Is 57/6, Dan 4/15 [12], 23 [20], Sap 2/9; KochPs 181; WerKaz 299; [rozumny brat] gdyby poźywał/ á brátá by o część prźypráwił/ záraz by y dźiał bratá mężoboyce ſtráćił GórnRozm C4v; SarnStat 707, 1164, 1165.
Fraza: »dział idzie [komu]« = przydziela się [szyk zmienny] (2): ty dochody ták ſą rozmierzone/ iż káżdemu wedle pracey dźiał idźie GroicPorz d3v; ták ſzedł dzyał ná ſtroże oboźne/ iáko na ty ktorzy w potkániu bywáli z łupow. BielKron 68.
Zwroty: »dział brać, wziąć« [
szyk zmienny] (
8 :
6):
RejKup ee2;
LibMal 1550/156v;
GroicPorz ff3v [2 r.],
gg;
Száfarz á exekutor lecż primus to lepſzy/ Ten záwżdy miedzy wſzemi dzyał bierze nalepſzy. RejWiz 48v;
BibRadz Num 26/54;
[Gedymin miał siedḿ synów] ktorym z oſobná rozdał páńſtwá [...] Lubárdus dzyału miedzy bráćią nie wzyął/ iedno máćierzyznę Włodźimierz BielKron 379v;
RejPos 219v,
354v;
HistLan A3v;
BudBib Eccli 50/12 [13];
CzechRozm 203;
WerKaz 299. »naznaczyć dział« (1): Náznáczono działy ſześći Pokoleniu Leop Ios 19 arg.
»dział (po-, roz-)dzielić (a. oddzielać)« [szyk zmienny] (6): byly náznáczeni mężowie ktorzy by oddzieliáli dziáły [qui partes distribuerent] wſſyſtkiey płći męſkiey/ z kápłánow y Lewitow. Leop 2.Par 31/19; BielKron 304, 352, 378v, 379v; Miedzy wſzytki w rowny dzyał ſkárby podzielono HistLan F3.
Wyrażenia: »dział borowy [=
leśny]« (
1):
Zagozdzie, ktore mialo bycz na poly, to mi panovie zakrili dzialem Borowym ZapWar 1551 nr 2684. »rowny, jednaki dział« = aequa pars Vulg [szyk 18 : 1] (18 : 1): Ośieł iáko mąż pobożny/ Ná trzech położył dział rowny BierEz K4; RejKup ee2; LibMal 1550/156v; GroicPorz ff3v [3 r.], gg; Leop 1.Reg 30/24; UstPraw B4v; BibRadz Deut 18/8; BielKron 120v, 304, 352, 378v, 379v; HistLan A3v, F3; któré [szaty] w iednáki dział [quae in aegualem sortem seu portionem JanStat 576] pániéy z dźiećmi przypáść/ y rozdźieloné iſtotnie bydź máią. SarnStat 640, I266.
»dział siedliczny« = uprawna działka ziemi z zabudowaniami gospodarskimi (1): Iako ya nyeotbworzila yemv dw dzialv dzialem swem syedlicznem. ZapWar 1519 nr 2185.
»dział ziemie« = pars, possessio Vulg (2): Kthorych będzio więcey/ tym więtſſy: kthorych mniey/ tym mnieyſſy dział źiemie daż Leop Num 26/54, Num 26/54.
Szeregi: »część i (albo) dział« (
3):
Chcemy/ y ſkázuieiemy/ áby ná iego część álbo dźiał [pariem seu sortem JanStat 559] to było poczytano. SarnStat 707,
1164,
1165.
»(nie) dział i (ani) dziedzictwo« [szyk 2 : 1] (3): KApłani Lewitowie/ y wſzytko pokolenie Lewi/ dźiáłu y dźiedźictwá miedzy Izráelity mieć niebędą BibRadz Deut 18/1, Num 18/20 [2 r.].
W przen (16):
Wſzákoż ſobie zá wdzyęcżny dzyał ten dobrotliwy Pan/ Iakobá ſwego wiernego w dzyedzictwo obrał ſam LubPs gg4;
BibRadz Esth 10/11;
BudBib Iob 31/2,
Eccli 24/12 [16];
Pan część właſnośći pan część méy nagrody/ W opiece iego nie boie ſye ſzkody: Niemógł ná mię dźiał przypáść pożądnieyſzy/ Ani pięk- nieyſzy. KochPs 20;
Nie troſzcż ſie/ doſtáłám dźiáłu koſztownego. W źiemić leży ćiáło/ lecż w ſądny dźień wſtánie WisznTr 34.dział czyj (5): BierEz C3v; Tenći ieſt dźiał człowieká niepobożnego/ á nagrodá od Bogá zá iego bluźnierſtwá. BibRadz Iob 20/29; Y odziedzicży Iehowá lehudę dział ſwoy/ w ziemi świętey BudBib Zach 2/12, Thren 3/24. Cf »dział Jahakowow«.
Wyrażenia:
peryfr. »dział Jahakowow [=
Jakubów]« =
Bóg (
1):
Nie iáko ći (ieſt) dział Iáhákowow [Non est his similis pars lacob Vulg] bo tworcem wſzytkich on (ieſt)/ á Izráel rozgą dziedzictwá iego/ Iehowá Ceweoth imię iego. BudBib ler 10/16. »działem oddany« (1): Zła niewiáſtá złemu człowieku będzie dźiałem oddana [pars dabitur] á pobożna będźie daná temu ktory ſię Páná boi. BibRadz Eccli 26/27.
»rowny dział« [w tym: dać (2), podawać (1), postępuje (1)] (4): Toć ieſt prawdá/ iż Pan opánował niebo y ziemię/ á tobie tu dał rowny dział s ſobą RejPos 72, 164v, 166v, 173v.
Przen: Przeznaczenie, udział;
sors Vulg, PolAnt (7):
bo będzie mu dany wiary dar wyborny/ y dział w kośćiele Bożym [sors in templo Dei] nawdzięcżnieyſſy. Leop Sap 3/14;
BibRadz Is 17/14;
BudBib Ps 16/14;
WujNT Act 26/18.Szereg: »dział i cząstka (a. część)« (3): Práwym dzyedzictwem ſwyádectwá twe przypádły ná mię/ [...] A práwye dzyał y cżąſtká ma to yeſt záwżdy wyecżna LubPs bb4v; BudBib Sap 2/9, Panie/ to dźiał [Portio mea, Domine Ps 118/57]/ y część moiá/ vſtaw twych pilnowáć KochPs 181.
a.
Łan, miara powierzchni pola (11):
Iakom ya nyezaoral czthereeh dzyalow nadzyerzavy czaszczy yago gwalthem podla poszw. ZapWar 1504 nr 2020;
yako then dzal kthori leszy na gymyenyv gąszynye naosznyczy yesth wdzyelnyczy wmoyey polowyczy wedle roszdzalv ZapWar 1534 nr 2360,
1508 nr 2040,
1511 nr 2091,
1519 nr 2185,
1534 nr 2360.
Fraza: »działy dostały się [komu]« [szyk zmienny] (3): Iako Ia tho wyem Isz Stanyslavovy szczesznym doszthaly szya thy dzaly. ZapWar 1516 nr 2123, 1516 nr 2123 [2 r.].
Wyrażenie: »dział pola, rolej« (1 : 1): Licynius Stolon [...] gdy vſtáwił áby żadny Plebeuſz nie dzyerżał roley iedno ſto ſtáian/ [...] gdyż ſam pięć ſet ſtáian roley miał. [...] Przeto ten napirwey ſwym práwem był oſądzon/ gdy mu cżterzy dzyały roley odięto. BielKron 120v; BudBib Ruth 2/3.
2.
Podział, dzielenie (najczęściej majątku lub posiadłości ziemskiej), rozdzielenie;
portio Vulg, JanStat; divisio JanStat, Cn; disertio, disortio, distinctio, distributio, divisus, partitio, sectio aequalis, tributio Cn (98):
Oſłá od działu odrzućił/ Liſzeże z nowu dział porucżył BierEz K4,
K4 [3 r.];
ComCrac 17v;
LibLeg 11/94v;
RejJóz O6v;
Czamlyethi y yedwab yemu przi dzyalie dane powyedzyal yſz thamze na boru zoſtawyl LibMal 1548/146v,
1548/146,
1553/179,
1554/184;
ZapWar 1548 nr 2668;
GroicPorz ff3v;
RejWiz 80v marg,
Cc5;
BibRadz Ios 19 arg;
było w Polſzcże ná ten cżás cżterzy á dwá dzieśćiá kſiążąth/ pocżytáiąc Sląſko/ kthore záwżdy było ku Polſzcże/ ále ſie przez dział brácki kſiążąt Polſkich od nas oderwáło BielKron 364v;
Henrik [Probus] wſzytki poimawſzy oſobno káżdego poſadzał/ mieniąc krzywdę mieć w dziale BielKron 364v,
14,
71,
99,
284,
364v;
A więc ieſzcże y tego ná koniec dotknionio [!]/ Ze ná dziale dáleko nas vpoſledzono. HistLan A4v,
B,
F;
RejZwierc 194v;
NiemObr 58;
Co widząc oni mądrży Mázoſzanie ſtárży/ że do tego zá dźialem prżychodźić miáło/ poſtánowili byli takie práwo GórnRozm I,
K3v marg,
K4;
GostGospSieb +2v;
OstrEpit A2v;
Drugá gdy brát brátu dźiału pozwolić niechce [divisionem consentire non vult JanStat 432] SarnStat 532,
319,
456,
475,
1265,
1304 (
17).
Zwroty: »przez dział brać« =
otrzymywać coś w wyniku podziału (
2):
A tak przes dzialy brali az do granicze Miedzeskiey ZapWar 1551 nr 2684,
1551 nr 2684.
»brać w dział« = otrzymywać coś do podziału (2): w ſkrzynce Przyſyężnicey zoſtáią pięć y dwádźieſćia groſzy/ á s tych potym Przyſyężnicy biorą groſzy dwádźieſćiá/ w ſpolny dźiał GroicPorz bb3v; ZapKościer 1535/61.
»działem dostać się; na dziale dostać (się); dostać się z działu« [szyk zmienny] (4; 2; 1): Iako mnye sz Brathyem szczasznym thy dzaly o kthora nyasz Stanyslaw Bernathovycz pozywa doszthaly szya dzyalem vyecznym ZapWar 1516 nr 2123; RejZwierc 172, 273v; ModrzBaz 48; StryjKron 305; GórnTroas 11; A Słuckie y Kopylſkie/ oycżyſte dźiedźiny. Doſtały mn ſię z działu KołakCath A4v.
»w dział iść« [szyk zmienny] (2): BielKron 355v; A czwartha wloka wrowny dział idzie ZapKościer 1580/6v.
»(przy)puścić w dział, do działu; przypuszczony ku działowi« [w tym: rowny dział (4)] [szyk zmienny ] (3 : 1; 1): GroicPorz ff3v; BibRadz 2.Mach 8/30; inſzy łup od ſkárbow krol Agámenon puśćił w rowny dzyał miedzy Rycerſtwo. BielKron 60, 68; HistLan Dv.
»zrzucić dział« = unieważnić podział (1): Przemyſław Kſiążę Poznáńſkie/ zrzućiwſzy dział kthory miał z brátem rodzonym [...] wźiął mu Káliſz BielKron 361v.
Wyrażenia: »rowny dział« =
aequa portio Vulg (
11):
Leop 2.Mach 8/30;
BibRadz 2.Mach 8/30;
Kazał też Pan Bog rozdzyelić korzyść w rowny dzyał BielKron 43,
60,
355v;
HistLan Dv;
ZapKościer 1580/6v,
1584/52v,
1585/61;
a wſzyſtko to/ co zbędźie/ záchowáć kn równému dźiału między bráćią [inter caeteros fratres aequaliter partienda JanStat 563]. SarnStat 593;
SkarKaz 637a.»spolny dział« (3): Z ktorych win Burgrábiá pierwſzą ná ſwą ſtronę bierze/ Lawnicy w ſpolny dźiał wtorą GroicPorz k3, bb3v; Partiarins, cum quo aliquid commune habemus et partimur ‒ Spolni dział zemna maiąci. Calep 759a.
»dział wieczny« (2): tedj wneth pothem maia s sobą okolo dzialu viecznego namaviacz ZapWar 1548 nr 2668, 1516 nr 2123.
Szereg: »losem abo na dziale« (1): Komu ſie lóſem/ ábo na dźiale doſtánę? GórnTroas 11.
Wyrażenie przyimkowe: »z działu« (5): Konrad Mázowieckie Kſiążę/ [...] wźiął z działu Mázowſze y Kuiáwy. BielKron 358; HistLan E2v; KołakCath A4v; tedy ſkázuiemy/ iż tylko na ono potomſtwo wſzyſtki dobrá oycowſkié cále z drugą częśćią/ która ná nié z dźiału przynależéć będźie [cum alia parte, ipsos in divisione concernente JanStat 575]/ [...] przez wſzelákiégo ſporu niech przypádną SarnStat 639, 1165.
W przen (14):
RejRozpr K3v;
DOwoyno ieden wielkim/ zacnym Woiewodą/ Drugyego oſzukáli/ na dzyale vrodą. RejZwierz 92,
92;
Ow ſię wdźiale/ mym zdániem/ dał oſzukáć márnie/ Co nigdy ſyt niebędźie/ choćia zewſząd gárnie. KochFr 45. Zwroty: »działem dostać się [=
przypaść] [
komu]« (
2):
A to iego wſſytká chćiwoſc Mieć pokoy á ſpráwledliwoſć To mu ſie działem doſtało Nam wſſytko inne zoſtáło RejRozpr G;
LubPs hh4v. »w rowny dział przypuszczać« [szyk zmienny] (7): Bráćiſzkiem ſwym [Bóg] cie zowie/ do rownego cie dzyału przypuſzcża/ Boſtwem cie ſwym zákryć y opánowáć chce. RejPos 145, 30, 74v, 79v, 168 [3 r.].
Wyrażenie: »nierownym działem« = niesprawiedliwie, z krzywdą jednej ze stron (1): Páni płáći iáłowicą Abo ſiemieniem z nabiałem A przedſie nierownym działem Bo iednák czymkolwiek płáći Drugą połowicę tráći RejRozpr H4.
a. Podział, rozrożnianie, rożnica (3): y niebrákuie Pan Bog oſobámi ludzkimi/ y niemáſz v niego żadnego działu/ miedzy żydem/ y miedzy greldem KrowObr 201; Thu iuż rozumiey/ iżći tu działu nie máſz miedzy Bogiem Oicem á miedzy Kriſtuſem RejAp 97, Ff4.
3.
Uczestnictwo, czynny udział, wspólność, związek (10):
dział czyj (5): LubPs D3, N3; á ieſli zemrzećie/ w przeklętſtwie będzie dział wáſz [in maledictione erit pars vestra]. Leop Eccli 41/12; Do ćiebie ia/ boże żywy/ Vćiekam ſye nieſzczęśliwy: Tys nádźieiá/ tyś na źiemi Dział móy między żywiącemi. KochPs 207, 183.
Zwroty: »brać dział [
z kim]« (
1):
Widźiſzli złodźieiá/ nátychmiaſt znim bieżyſz/ á bierzeſz dźiał z cudzołożniki [cum adulteris portio tua] BibRadz Ps 49/18.»mieć dział« [w tym: w kim, w czym (3), z kim (1)] [szyk zmienny] (4): coż zá dział mamy w Dawidzie? ábo co zá dziedzictwo w ſynu Iſzáiego? BudBib 2.Par 10/16, 2.Reg 20/1; WujNT Act 8/21; Miéyćielz iuż dźiał z tą panną/ á przed iéy oczymá/ Wyznayćie dobrodźiéyſtwo iéy miłégo ſyná SiebRozmyśl M2.
Szereg: »nie cząstka ani dział« (1): Nie maſz w rzeczy tey (marg) wł: w tym słowie. Hebr. (‒) cząſtki ani dźiału [Non est tibi pars neque sors in sermone isto]: bowiem ſerce twe ieſt proſte przed Bogiem. WujNT Act 8/21.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}