Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DZIESIĄTOROCZNY

Następne hasło: DZIESIĘCINA »

DZIESIĄTY (317) nm

e jasne.

Fleksja

sg
m	N	dziesiąty	f	N	dziesiątå	n	N	dziesiąte
	G	dziesiątégo		G	dziesiąt(e)j		G	dziesiątégo
	D	dziesiąt(e)mu		D			D	dziesiąt(e)mu
	A	dziesiąty, dziesiąt(e)go		A	dziesiątą		A	dziesiąt(e)
	I	dziesiątym		I			I
	L	dziesiątym		L	dziesiątéj, dziesiąty		L	dziesiątym

pl
N	subst	dziesiąt(e)
G		dziesiątych
A	subst	dziesiąt(e)
L		dziesiątych

sg m N dziesiąty (71). ◊ G dziesiątégo (58); -égo (4), -ego (2), -(e)go (52); -égo OpecŻyw (2); -ego SarnStat; -égo : -ego Oczko (2 : 1). ◊ D dziesiąt(e)mu (2). ◊ A dziesiąty (9), dziesiąt(e)go (1). ◊ I dziesiątym (3). ◊ L dziesiątym (7). ◊ f N dziesiątå (44). ◊ G dziesiąt(e)j (7). ◊ A dziesiątą (23). ◊ L dziesiątéj (2) BielKron, KochFr, dziesiąty (1) RybGęśli; ~ -éj (1), -(e)j (1). ◊ n N dziesiąte (27); -é (3), -(e) (24). ◊ G dziesiątégo (7); -égo (1), -(e)go (6). ◊ D dziesiąt(e)mu (2). ◊ A dziesiąt(e) (1). ◊ L dziesiątym (14). ◊ pl N subst dziesiąt(e) (19). ◊ G dziesiątych (9). ◊ A subst dziesiąt(e) (2). ◊ L dziesiątych (8).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

Liczebnik porządkowy (317)

Liczebnik porządkowy; decimus Murm, Mącz, Calep, Cn; decimanus Calep (317):

Połączenie liczebnikowe (2): Pſalm. Setny dzieſiąty. RejPs 164v; LubPs Z3 żp.

α. W funkcji rzeczownika: »dziesiąta« = dziesiąta godzina (1): Rżekło ſię było wczorá zeyść ſię o oſmey ná pułzegárżu/ a widżę iż ieſt bliſko dźieśiątey/ a ieſcze nic ſię nie poczęlo. GórnRozm E.

a. Ostatni w serii dziesięciu (267): Dzieſiątégo dnia drzéwie wſſytko rokicié ij ziela będą ſie pocitz krwawym potem albo roſę krwawą vkáżą. OpecŻyw 193v, 175, 181, 189, 193v; PatKaz I 10, 11v; PatKaz III 148v; Murm 202; FalZioł V 17d, 67; MiechGlab 10, 69, **6; KłosAlg B; LibLeg 6/80; Otym też ſzoſte y dzieſiąte przykazanie boże vcży SeklWyzn f3; RejJóz P2; SeklKat B2v, Kv, L2, L3, M4v (11); HistAl N5; KromRozm I M4; MurzNT Ioann 1/39; LubPs C2, C2v Żp, C3 żp, hh6; GroicPorz ee3v; RejWiz A7v, 142v [2 r.], 163, 172v; Abowiem dzieſyątego kxiężycá [decimo enim mense] pierwſzego dniá/ ukazáły ſie wierzchy gor. Leop Gen 8/5 [przekład tego samego tekstu BibRadz] Gen 8/5, Lev 25/9, 1.Par 12/13, 25/17, Esth 2/16, Ioann 1/39, Apoc 21/20; RejZwierz 27v [2 r.]; WyprKr 7v, 32v, 34v; ktorą [ziemię] roſkazał Pan rozdáć dźiewięćiorgu pokoleniu/ y połowicy dźieſiątego [ut darem novem tribubus et dimidiae tribui]. BibRadz Num 34/13, Gen 8/5 [2 r.], Num 7/66, Deut 23/2, 3, 3.Esdr 9/16 (14); Rozdźiał Szoſthy Dźieſiątych Kſiąg/ o żeglowániu Amerykuſá Weſpucyá. BielKron 446v, 4, 7, 29v, 30, 38v (42); Decimus, Dzieſiąćy [!]/ ta/ te Mącz 79a, 10c, 79b, 325d, 481b; SienLek a3, 9v, 25, 57v, 148; LeovPrzep b, Ev; RejAp 183; RejPos 194v [2 r.], 215 [2 r.], 216, 274; BiałKat d2, 158v, 171 v, 178v; BielSat D4v; KuczbKat 346; RejZwierc B, B2v, 170v, 182v; BielSpr 12; RejPosWstaw [110³]; BudBib Ex 12/3, Lev 16/29, 25/9, 27/32, 1.Par 12/13 (11); MycPrz II Dv; BiałKaz C2v, D4v; BudNT Ioann 1/39; przeto ich też do zgromádzenia Izráelá ſwego/ do dźieſiątego pokolenia przypuſzcżáć nie dał. CzechRozm 163, 176, 176v, 204v; ModrzBaz 24; SkarJedn 236, 388; Oczko B, 20, 27v; SkarŻyw 133 marg 161, 235, 251 [2 r.], 268 (9); StryjKron 375; CzechEp 184 marg, 372, [378]; KochFr 71; ReszPrz 21, 89; ReszList 192; Iuż to dźieśiąté láto niebo toczy/ Iáko mé ſmutné záwſze płáczą oczy KochPieś 18; BielRozm 32; GórnRozm C3v; Calep 290a [3 r.]; GostGosp 66, 102, 113 żp; GórnTroas 27; LatHar 9, 118, 297, 319, 523 (9); RybGęśli A4, Cv; WujNT 124, 125, Ioann 1/39, s. 504, 751 (9); SarnStat 324, 496, 501, 513, 523 (24); SiebRozmyśl C4 [2 r.], I4v; GrabPospR Nv; PowodPr 26; SkarKaz 346, 419a; KlonWor 63.

W połączeniu z imionami papieży [imię + dziesiąty (45), dziesiąty + imię (1)] (16): Poſłan był Mikołay Wolſki w poſelſtwie do Papieżá Leoná dzyeſiątego od krolá Polſkiego BielKron 412, 172v, 177, 184, 190, 193 (10); SkarJedn 262, 336; SkarŻyw 202, 472; NiemObr 178; LatHar 551.

W połączeniu szeregowym wskazującym na systematyczny wzrost (2): á tym cżáſem zábije záś y drugiego/ y trżećiego/ y dźieśiątego/ á może ták długo bić/ że go y ſámego zábiją. GórnRozm Cv; náiezdnik domowy zábiwszy iednego/ y drugieg^o/ y dźieśiątego/ nie może być nigdy poiman/ y práwá ſię nie boi SkarKazSej 704a.

b. Jeden z dziesięciu (39): [ná pierwſzą expedycyą wypráwuią mu [poddani cesarzowi tureckiemu] dźiewięć dźieśiątego [tj. dziewięciu poddanych wyposaża dziesiątego do służby wojskowej]: ná wtorą expedycyą ośm dźiewiątego: ná trzećią śiedm oſmego WerVotum 15, 6, 7].

Wyrażenia: »dziesiąta część, cząstka dziesiąta« = jedna dziesiąta całości (30): [Judasz] miéſſki maiątz/w ktorych noſil to tzo milému Iezuſowi ſlano a wſſakoż dzieſiątą cżęſtz zawżdy vkrádl OpecŻyw 70, 84; MetrKor 40/815; Leop Lev 14/10, 21, 4.Esdr 7/68; Efá y Bath niech będą pod iedną miárą miedzy wámi/ áby Bath brał w ſię dźieſiąthą częśc Omer [decimum chomer batus]/ á Efá dźieſiątą część Omer BibRadz Ez 45/11 [przekład tego samego tekstu BudBib], Num 15/4, 9, 18/26, 45/11; Mącz 79b; RejAp 94, 95; GrzepGeom P [2 r.]; BielSpr 15; BudBib Ex 29/40, Lev 6/20, 14/10, 21, Ez 45/11 [2 r.], 14, 4.Esdr 14/11 [12]; BudNT Ev marg; ModrzBaz 139; A przedśię y dźieśiątey cżęści tego co tám nápiſano/ Papieżnicy nie chowáią NiemObr 75; WujNT Apoc 11/13; KlonFlis D4.

»dziesiąty dziesiątek« = dziesiąta cząstka różańca (1): Swięty/ etc. Zdrowáś M. Dźieśiąty Dźieśiątek. LatHar [540].

Zestawienia: »dziesiąta część« = dziesięcina, podatek (4): Mącz 155a; ktemu áby ná káżdy rok ná potym pewną ſummę/ to ieſt [...] dźieśiątą cżęść oſzácowánego dochodu dawáli [decimam census aestimati partem numerent]. ModrzBaz 139; SkarŻyw 347; SarnStat 696.

»dziesiąty grosz« = danina, podatek od pieniędzy lub dochodu (4): thilko ſtaroſta zonich rzeczi, ma wzyąncz dzyeſſyąnthą cząſcz abo dzyeſzyanthi groſſz, a zlodzyey przeczye ma bycz obyoſchon [!]. MetrKor 40/815, 34/134, 135; Mym zdániem w niebeſpiecżeńſtwie w ktorym teraz ieſt Rzecżp. náſzá/ nie dźieśiątego groſzá/ nie połowice máiętnośći ſwey/ ale y wſzyſtkiego co kto ma/ náwet y gárdłá ſwego żáłowácby nie miał. GrabPospR N2.

»dziesiąty snop« = dziesięcina w zbożu (1): y zali Pan Bog nieubogáćił Kápłanow nád ſtan Swiecki/ gdy kożdemu pokoleniu Zydowſkiemu przykazał dźieśiąty ſnop dáwác Kápłanowi OrzRozm Hv.

c. Przy numerowaniu punktów wypowiedzi wprowadza kolejny dziesiąty punkt; po dziesiąte (11):

»dziesiąta« z elipsą rzeczownika „przyczyna”, „rozmowa” itp wymienionego na początku wypowiedzi (5):takiem obycżaiem. Naprzod [...] Drugie [...] Cżwarte baczenie [...] Piąte [...] Dziewiąte [...] Dzieſiątą [...] Iedenaſthe bacżenie FalZioł V Iv; PRzyczyny prze ktore Oyćiec Syná z imienia wydźiedźiczyć może/ thy ſą. Pierwſza [...] Dźiewiąta [...] Dzieſyąta/ Ieſliby odſzczepieńcem wiáry Krzeſciáńſkiey był. GroicPorz m; CzechRozm Av, 162; CzechEp 184.

»dziesiąte« (6): OpecŻyw 184; PatKaz III 91, 102v; Znamiona vmarłego [płodu] ty ſą. Pierwſze [...] Oſme [...] Dziewiątha [...] Dzieſiąte gdy z trudnoſcią miewa wody puſzcżanie FalZioł V 32v; MycPrz II C2v; ArtKanc M3.

Cf CZTERDZIESIĄTY, DZIESIĄTNY, DZIESIĄTOROCZNY, DZIEWIĘĆDZIESIĄTY, OŚMDZIESIĄTY, PIĘĆDZIESIĄTY, PUŁDZIESIĄTA, SAMDZIESIĄTY, SIEDMDZIESIĄTY, SZEŚĆDZIESIĄTY