Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: FILAKTERYJA

Następne hasło: FILAROWANIE »

FILAR (78) sb m

fi- (77), phy- (1).

a pochylone.

Fleksja

	sg	pl
N	filår	filåry
G	filåru, filåra	filår(o)w
D		filåróm
A	filår	filåry
I	filårem	filårmi, filårami
L	filårze	filårz(e)ch

sg N filår (15). ◊ G filåru ReszPrz (2), filåra (1) CzechEp. ◊ A filår (1). ◊ I filårem (21); -em (1), -(e)m (20). ◊ L filårze (1). ◊ pl N filåry (9). ◊ G filår(o)w (8). ◊ D filåróm (1). ◊ A filåry (6). ◊ I filårmi (6) Krow Obr, CzechEp (2), NiemObr (2), SarnStat, filårami (4) LatHar, WujNT (3), filåry (2) HistAl, RejPos. ◊ L filårz(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z tych samych przykładów) ‒ XVII (z Cn) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Podpora architektoniczna pionowa (często również o charakterze dekoracyjnym), rodzaj słupa, kolumny (76)
- Przen (52)
  - a) Czołowy przedstawiciel, ostoja (najczęściej na określenie apostołów, ojców i doktorów Kościoła katolickiego oraz świętych); columna Vulg (32)
  - b) Podpora, podstawa (najczęściej na określenie Kościoła katolickiego) (20)
- a. Obelisk, cokół kolumna pamiątkowa (3)
2. górn. Część pokładu zawarta między chodnikami, pozostawiona dla ochrony stropu i powierzchni (2)

1. Podpora architektoniczna pionowa (często również o charakterze dekoracyjnym), rodzaj słupa, kolumny; columna Mącz, Calαg, Cn; pilastrum BartBydg; basis, columen, sustentamentum Mącz; anta, columna structilis, monolithos, monolitha columna, pila Cn (76): BartBydg 115v; W dworze onego páłacu były filary złote/ międzi ktoremi były Iáwory złote HistAl Hv; Filary onego páłacu y łożnić były s kámienia Porphirikowego HistAl L6v; [stolec] był bárzo koſztownie y bárzo miſthernie ſpráwion/ ná dwánaſcie filarzech złotych/ ktory máieſtat ony slupy tylko rękomá trzymáli/ á nád káżdym obrázem álbo slupem były nápiſane imioná dwunaſcie kſiążąt Alexandrowych HistAl M7y, Hv; Columen, Słup/ Filar/ Podporá/ Pomoc. Mącz 60c; Filary kſtałthowne trzymáią ná ſobie w koſcielech wyſokie ſklepy/ y nie mnieyſza s tego ieſt ocżom vciechá/ niż pożytek koſciołowi. GórnDworz L16; RejPos A5, 259; [kościół Diany] w ktorym było 127 filarow/ [...] 34. łokiet ná zwyſz: á z nich 60. litych ábo z miedźi vlanych. WujNT 479; GDźie cztérzy filary dom iáki ná ſobie noſzą, tám muśi bydź dom tęn mocny y trwáły. SarnStat 550.

W połączeniu szeregowym (1): iż iedni chwalili wody/ drudzy drzewá piękne/ źwirzęthá/ węże/ ognie/ y ine rzecży. Záſię iuż my poſlednieyſzy vnieſlichmy ſie zá obrázy/ zá ſłupy/ zá filary/ zá dymy/ zá zioły/ ſzukáiąc Páná ſwego po ſwiáthu iákoby gołothy á nie oſiádłego. RejPos A5.

W porównaniu (1): Vcżynić dwie cżele máłe iáko dwa filary/ ktore máią zákryć lud wielki zá ſobą ná tyle/ poſtáwiwſzy ná przodku co naſprawnieyſze męże BielSpr 32.

Zwroty: »stać jako mocny filar« (1): ták iż on ták ozdobiony [stałością] cżłowiek będzye ſtał iáko mocny filar RejZwierc 73.

»jako żelaznego filaru się trzymać« (2): ábyśćie ná to pomnieli/ iż nie máſz nie mocnieyſzego trwálſzego/ nád Kośćioł Boży/ y dla tego ſię go/ iáko żeláznego filaru trzymáli. ReszPrz 4, 8.

Szereg: »słup, (albo, i) filar« [szyk 5 : 1] (6): Wſzedſzy Alexander w páłacz Poruſow/ nálazł tám [...] cztherzy ſthá ſlupow álbo filarow złothich z gałkámi złotemi bárzo miſternie ſpráwionemi HistAl Hv; BielKron 263v; Columna, Słup/ álbo Filar z cáłego kámieniá albo drzewá. Mącz 60d, 23c; Saul. Słup. Filar. Statua, columna. Calag 403b; Dla tegoć ia to Miáſto [Rzym] zálecam/ y wyſławiam/ nie dla kámiennych filarow y ſłupow álbo dla inſzych ludzkich fántáziy/ ále dla tych ſłupow Kośćiołá Bożego. ReszList 180. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Przen (52):

a) Czołowy przedstawiciel, ostoja (najczęściej na określenie apostołów, ojców i doktorów Kościoła katolickiego oraz świętych); columna Vulg (32): KrowObr 5v; Y czemu ty proſtaku nie wyznawaſz wiáry/ Iáko Ian/ Piotr/ y ine Kosćielne filary? Prot C2; Pan wſkázuie/ iż kto mu wytrwá w ſtałośći ſwoiey iże go chce vcżynić wielkim filarem w koſciele iego. RejAp BB8v, 40v, 41 [4 r.], 41v; A przycżyniay ſie też iáko práwy filar Polſki do tego/ áby tá ſwięta á ſławna oycżyzná náſzá/ [...] byłá na lepſzey piecży v tych Polſkich ſynow twoich. RejZwierc 240; Był ten Cyryllus wielką podporą wierze S. Katolickiey przećiw Arryanom/ [...] ktorzy znáiąc go być wielkim filarem Katholickiego/ [...] wyznániá: na ſeymiku ſwym niezbożnym/ iego z Biſkupſtwá z łożili y mocą wygnáli SkarŻyw 278; Ktore [patresy] ma [X. K.] zá filary Kátholiki ſwoiey Rzymſkiey CzechEp 52, 27, 35, 52, 54, 97, 195, 259; Okazałem też z Auguſtyná y z Hieronimá/ náoſtátek y z Grzegorza wielkiego (ktorych trzech oni [papieżnicy] pospolićie filarmi názywáią) niektore rzecży NiemObr 175; Tyś [Hektor] był filarem oyczyzny ſtráconéy/ Prze ćię leniw był koniec wywróconéy Troiéy GórnTroas 14; O Pánie IEzu Chryſte/ [... ] ktoryś święte Apoſtoły twoie/ przednieyſzymi filarámi y náucżyćielámi Kośćiołá twego vcżynić racżył LatHar 428, 376; A poznawſzy łáſkę mnie dáną/ Iákub y Cephás y Ian/ ktorzy ſię zdáli być filarámi/ dáli mi y Bárnábie práwice ſpołecznośći WujNT Gal 2/9; [święci] ſą filarámi w kośćiele Bożym/ podpieráiąc gi WujNT 845, 647; SarnStat 58; Oni [doktorowie] ſą iáko filary prawdy y świece ná świeczniku w puł domu poſtáwione/ áby wſzytkim co wchodźą [!] świećili. SkarKaz 43a, 609b marg.

Szeregi: »filar i fundament« (1): Obieráć miał P. IEZVS filary y fundámenty budowánia kośćiołá ſwego/ dwánaśćie mężow: ktorzyby máłą liczbą/ ále wielką śiłą podźwignąć świát mogli SkarKaz 609b.

»filar i podpora« (1): Gdyż to Pan Bóg zrządźił, moi M. Pánowie, że [...] W. M. dwu Brátów rodzonych, iáko filarmi y podporą téy Rzeczypoſp. vczynił, y wywysſzyć raczył SarnStat 848.

»słup i filar« (1): Ale podobno vćieką ſię [papieżnicy] do onych przednieyſzych Oycow/ ktore ſłupámi y filarmi kośćiołá ſwego powſzechnego názywáią NiemObr 175.

b) Podpora, podstawa (najczęściej na określenie Kościoła katolickiego); columna Vulg (20): KuczbKat 35; A niewiem áby miedzy wſzytkimi nie byłá naprzednieyſza prawdá/ bo iſcie wiele ná tym zacnym filarze inſzych cnot ſie zbudowáło. RejZwierc 82; A przetoż [Kościół] filarem prawdy bywa miánowan/ y zbłądźić niemoże WujJudConf 120v; CzechEp 129, 261.

Szeregi: »filar a (i) (mocny) grunt (prawdy)« = columna et firmamentum veritatis Vulg (2): WujJud 32; Dla tegoż Páweł ś. zowie tenże kośćioł filarem á gruntem prawdy. PowodPr 29.

»filar i podpora prawdy« = columna et firmamentum veritatis Vulg (1): Bo rzecz niepodobna/ żeby kośćioł wſzytek Chrześćijáńſki (ktory ieſt filarem y podporą prawdy) przez cáłe tyśiąc lat nie miał mieć práwego przekłádu piſmá ś. WujNT przedm 9.

»filar i umocnienie prawdy« = columna et firmamentum veritatis Vulg (6): ten to kośćioł/ ktory święty Páweł zowie Domum Dei, columna^m et firmameⁿtu^m veritatis, domem Bożym/ filarem y vmocnieniem prawdy ReszPrz 13, 9, 108; WujNT 31, 519, 726.

»filar i utwierdzenie (prawdy)« = columna et firmamentum veritatis Vulg (6): Gdyż zborowym filarem y vtwierdzeniem ieſt Ewánielium y duch żywotá CzechEp 129; ábyś wiedźiał iáko ſię maſz ſpráwowáć w domu Bożym/ ktory ieſt kośćioł Bogá żywego/ filar y vtwierdzenie prawdy. WujNT 1.Tim 3/15, s. 334, 532, 1.Tim 3 arg, Bbbbbb2v.

a. Obelisk, cokół kolumna pamiątkowa (3): około grobu/ tyle wyſokich filarow ſtáwiano/ ile on pogrzebiony/ głow zámordował. GórnDworz Hhv; ABowiem to nieſzcżęſny cżłowiek/ czo iáko bydlę w márnym prożnowániu cżáſy ſwe ſproſnie tráći/ á ieſth tylko iáko on ſtároſwiecki mármorowy filar/ á ná nim chłop s ſpiże vlany/ co tylko wroble álbo gołębie ná nim ſiadáią/ á w niwecż ſie nie przygodzi. RejZwierc 160v.

Szeregi: »słup albo filar« (1): Iako Alexander przykazał podnieſć slup álbo filar marmurowy ná známię zwycięſtwá. HistAl K5v.

2. górn. Część pokładu zawarta między chodnikami, pozostawiona dla ochrony stropu i powierzchni (2): Tákże filary ſolné áby były ſpiſáné: á tych áby żaden dźierżawcá Zup nie śmiał vmnieyſzáć y niſczyć. SarnStat 339 [idem] 393.

Synonimy: 1. fal, słup; a. kolumna.