Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GORĄCKA

Następne hasło: 2. GORĄCO »

1. GORĄCO (89) sb n

Oba o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	gorąco	gorąca
G	gorąca
D	gorącu
A	gorąco	gorąca
I	gorącem
L	gorącu

sg N gorąco (15). ◊ G gorąca (39). ◊ D gorącu (2). ◊ A gorąco (9). ◊ I gorącem (12); -em (1), -(e)m (11). ◊ L gorącu (7). ◊ pl N gorąca (3). ◊ A gorąca (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XIX w.

Znaczenia

1. Wysoka temperatura (87)
- a. Ciepłota jako cecha organizmow żywych (4)
- b. O pogodzie: upał (53)
2. praw. Wyrażenie przyimkowe: »za gorąca« = w czasie popełniania przestępstwa lub natychmiast po jego dokonaniu (2)

1. Wysoka temperatura; aestus Mymer², Cn; calor Calag; ardor, fervor Cn (87): Estus Hicze Gorąco Mymer² 3; Takieſz y dla wielkiego gorąca ktorem ſie brzemienna z pracuie/ takieſz y płod wniey/ tak iż go niemoże zcierpieć. [...] Przeto tę przicżinę brzemienne, maią ſie cżęſtey łaznie warowac. FalZioł V 30v; GlabGad B4; RejRozpr H2; A to ſie wſzytko dzyeie przez dálekość ſłońcá/ Ze ich ſkąpo dochodzą ty iego gorącá. RejWiz 151, 148; Leop Act 28/3; SienLek 10v; Oczko 10v, [41 ]v; Calag 282a; Calep 37b.

Wyrażenie: »gorąco słoneczne« = calor solis Vulg; verbera radiorum solis Cn (3): Przetomći ią ták chodząc ſzcżał/ Bych ſie tych ſzkod vwiárował. Naprzod gorącá ſłonecżnego BierEz B3v; GlabGad B; Leop Bar 2/25.

Szeregi: »ciepło a gorąco« (1): Naprzod iż łaznia/ ciepłem á gorączem ſwym zapala dychanie. FalZioł V 30v.

»(ani) zimno, (ani, a, albo, i) gorąco« [szyk 8 : 1] (9) : Alsiosus dicitur qui algore et frigore infestatur. Eyner den leichlich freuſt. Ktory źymno y gorąco ćyrpy Murm 76; BartBydg 7b; FalZioł V 35; Cżemu miedźi inſzymi koſciami tilko ſame zębi cżuią dotikanie, iako gdy ich zimno dothknie albo gorączo. GlabGad C2v; SienLek 13v, 15v, 31; RejPos 100v; iedno [źrzódło] zbytniégo źimná/ á drugié nieznośnégo gorącá Oczko 4.

Wyrażenia przyimkowe: »od gorąca« = prae caumate Vulg (2): Lekarzſtwo gnoiącze [...] kazi wilkoſci złe ciała/ y też ktoreby były ſpalone [...] albo też inſze ſkażenia od wielkiego gorącza albo ſucha. FalZioł V 102; Leop Iob 30/30.

»z gorąca« (1): Bo iuż ſobie ták ſpopádły Iżby duſſe gęſi iádły A oná ſtego gorącá Nieiádłáby y záiącá RejRozpr B.

»za gorąca« (1): Ono vgońćie záiącá/ Bárzoć ſmácżny zá gorącá. BierEz S.

»w gorącu« (1): Komu by ielitho wychodziło wziąc tego liſtu ſoſnowego á roſparzyc gi w gorączu/ [...] á kazać temu na to ſieſć/ ielitho wtłacża do żywota. FalZioł I 116a.

a. Ciepłota jako cecha organizmow żywych (4): SienLek 139; y przez arterie/ gorącá á dymów przyczyniwſzy/ gorączki rozmáite/ á wſzyſtko práwie ciáło/ od głowy do nóg/ zturbuie Oczko 12v.

Wyrażenie przyimkowe: »z gorąca« (2): Też ieſtliże ieſt tępanie pełne á iakoby vcinał/ owſzeyki ieſt zekrwie Bowiem prętkie ruchanie: z gorącza, á nagłe przeſtawanie: z wiatrow. FalZioł V 12v; SienLek 24.

b. O pogodzie: upał; aestus PolAnt, Modrz, Vulg; sol Modrz (53): RejWiz 142v; BielKron 92, 179v, 269v, 271, 405 (10); Prziucżay ſię gorącu/ i zimnemu niebu KochSat Cv; SienLek 2v; GórnDworz Ov; któré to obiedwie przyczynie/ ták to ná mnie wyćiſnęły/ że w wielkie gorącáy w cżáſy niepogodné/ z W M. ſwym Mi. Pánem v wód tych dni niewiele będąc/ co ſą Cieplice/ y do czego dobré/ vkázáćiem musiał Oczko A2v, 28, 28v; SkarŻyw 142, 403, 452; StryjKron 652; WisznTr 32; Ląká práwie ná zachód pochodźiſta leży: Którą zewſząd rozliczné drzewá otoczyły/ Podawáiąc ku źiemi ćiéń w gorąco miły. KochFrag 28; Y wylał czwarty ánioł czáſzę ſwą ná ſłońce/ y dano mu ieſt gorącem trapić ludźie y ogniem WujNT Apoc 16/8.

W połączeniu szeregowym (1): Cżłowiek był [...] niewcżeſnośćiam przywykły: iáko ieſt/ źimnu/ głodu/ wiátru/ dymu/ prágnieniu/ łáknieniu/ y gorącu. BielKron 387.

Szeregi: »już gorąco, już deszcz« (1): Od pełniey y przez oſtatnią cżwierć/ iuż gorąca iuż dżdże/ iuż gromy przechodzić będą. LudWieś B2v.

»mroz i gorąco« (2): KochSat A2v; Prżeto niektore mchem odźiał/ niektore w ſkorę koſmátą oblokł/ [...] żeby y mroz/ y gorąco ſzkodźić im nie mogło GórnRozm Nv.

»(tak) gorąco, (jako i, i, a, abo) zimno« = frigus et aestus PolAnt, Modrz; sol, frigus Modrz [szyk 7 : 7] (14): MiechGlab 21; Pátrzże záſię tych wiátrow/ iáką tu moc máią/ Ze cżáſem nam gorąco/ cżáſem źimno dáią. RejWiz 149v; BibRadz Gen 8/21; OrzRozm Dv; BielKron 255; SienLek 10v; BielSpr 53v; ModrzBaz 10, 50, 109v; Oczko 29; kto ſie ich robotámi wednie y wnocy/ ná gorącu y zimnie niezbuduie? SkarŻyw A3v; GórnRozm L4v; OrzJan 43.[Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»gorąco i znoj« (1): nie máſz [w krolestwie niebieskim] gorącá y znoiow LatHar 598.

Wyrażenia przyimkowe: »od gorąca« (2): ſiedm kłoſow ćienkich y od gorącá v więdłych [vento urente percussae]/ ſą ſiedḿ lath przyſzłego głodu Leop Gen 41/27; Kto by towárzyſzá związał w drodze á w tym by vmárł/ niema grzechu áni winy: ále gdy by go muchom odkrył álbo źimnem tákież od gorącá vmárł/ winien śmierći. BielKron 465v.

»z gorąca« (1): Ceſarz wzyąwſzy Armeńſkie kráiny/ tám z wielkie^go gorącá wiechał w byſtrą rzekę ná koniu/ porwáłá go wodá/ vtonął BielKron 181 v.

»przed gorącem« (3): bo thrawa nie rośćie przed wielkim gorącem. BielKron 450; KochFr 57; GórnRozm L4v.

W przen (5): ArtKanc F19; Ią drżę/ gorącem inſzy zmordowáni GrabowSet C2v; nie będą więcey łáknąć áni prágnąć/ áni ná nie ſłońce przypádnie/ áni żadne gorąco [neque ullus aestus]. WujNT Apoc 7/16.

Wyrażenie: »w gorącu ochłodzenie« (2): W prácách odpocżynienie/ w gorącu ochłodzenie/ á w płácżu pocieſzenie. ArtKanc H13 [idem] LatHar 367.

2. praw. Wyrażenie przyimkowe: »za gorąca« = w czasie popełniania przestępstwa lub natychmiast po jego dokonaniu (2): TEgo Sądu trzy ſą właſnoſci przy złoczyńcy. Pierwſza/ iże poimány zá gorącá/ nie może być dan ná rękoiemſtwo. GroicPorz m4v, v4v.

Synonimy cf GORĄCOŚĆ.

Cf GORĄCOŚĆ, GORĄCZKA, 2. [GORKOŚĆ], GORZAŁOŚĆ