Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [INSTRUMENCIK]

Następne hasło: INSTYCYJONARZ »

INSTRUMENT (131) sb m

e jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	instrument	instrumenta
G	instrumentu	instrumentów
D		instrument(o)m
A	instrument	instrumenta, instrumenty
I	instrumentem	instrumenty, instrumentami
L	instrumencie	instrumenci(e)ch, instrumentåch

sg N instrument (22). ◊ G instrumentu (6). ◊ A instrument (10). ◊ I instrumentem (12); -em (4), -(e)m (8), skrót: instru. (1) ◊. L instrumencie (7). ◊ pl N instrumenta (14). ◊ G instrumentów (7); -ów (1), -(o)w (6). ◊ D instrument(o)m (1). ◊ A instrumenta (21) [w znacz. 1 i 3], instrumenty (4) [w znacz. 2]. ◊ I instrumenty (11), instrumentami (2) GrzepGeom, CzechRozm. ◊ L instrumenci(e)ch (12), instrumentåch (1) KwiatKsiąż.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Narzędzie, przyrząd do wykonywania jakichś czynności (84)
- Przen: Środek, człowiek lub zjawisko, dzięki któremu coś się ma stać (38)
- a. Narząd, część organizmu ludzkiego (2)
2. Przyrząd służący do wydawania dźwięków muzycznych (46)
3. praw. Akt urzędowy, dokument (1)

1. Narzędzie, przyrząd do wykonywania jakichś czynności [instrumentum ‒ naczynie Mymer¹ 14; instrumentum artis ‒ naczynie BartBydg; instrumentum ‒ naczynie, środek a wszelaka rzecz, przez którą k czemu przychodzimy i też którą co sprawujemy, czynimy. Mącz 423a; ‒ narząd, rynsztunek Calep; aparat; narzędzie; sprzęt; statek, naczynie – instrumentum Cn] (84): Theż może być takowym paniam vcżyniona Kliſtera z polewki [...] y Inſtrumentem w nie w lać. FalZioł V 19b, V 77, 85v; LibMal 1552/166v; Mącz 132b, 158a, 194b, 373d; bárwierz inſtrumentá zbiera/ á máśći chowa GórnDworz S8 [idem WerGośc 251]; Archimedes vczyniwſzy ſobie do tego narzędy/ tákié iákié rozumiał: záłożywſzy liny/ ſam ieden przez óny inſtrumentá ćiągnął po źiemi Okręt ze wſzytkim nakłádem/ bez trudnośći GrzepGeom B, B, N3 [4 r.], N3v; RejZwierc 79; Kiedy będźieſz chćiał wáżyć tym Inſtrumentem/ tákże go przypraẃ/ ku ważeniu/ iáko tu ſtoi. Strum C3v, C3 [2 r.], C3v, C4 [2 r.], C4v, D [2 r.], G4; StryjKron 155; WerGośc 251; Sciatheras – Inſtrument gwiazdarski ktori zczienia godzini y wiatr pokaſuię. Calep 953b, 78a, 996b; Zywność iágły/ káſze/ w becżkách to wſzytko pierwey odebráć/ ſtátki/ powrozy/ laſki/ poiázdy/ y wſzyſtkie inſtrumentá ſzkutne napierwey do ſzkut woźić. GostGosp 92, 12; Przyidźie Woyt z łáwicą ſwą/ á tudzieſz zá nimi Kát ogniem vzbroiony z inſtrumenty ſwymi. KlonWor 38.

instrument do czego (4): GrzepGeom N3v; ſą inſzé Inſtrumentá do Wagi/ iáko Krokwicą/ ſznurem/ Wirguły/ Spekuły. etcet. álbo y inſzé których Puſzkarze vżywáią Strum C4v; Discerniculum – Inſtrument do dzielenią włoſſow. Calep 329a, 997a.

W porównaniu (2): Trzecie/ iáko okrutnikom/ ktorzy ſą iáko inſtrumentá zgothowáni ná przeſládowánie wiernych/ zoſtáwiona też ſroga á okrutna pomſtá á zapłátá ich. RejPos 27v; WujJud 100v.

Szeregi: »instrument a (albo) naczynie (wozowe)« (2): Sufflamen, Inſtrument á naczinie wozowe ktorym koło zadzierżano gdy z wyſokiey á ſprzikrey gory wós ſpuſzczáyą. Mącz 131a; Są tedy Inſtrumentá álbo Naczynié rozmáité/ których mądrzy Miſtrzowie do miáry vżywáią Strum B5v.

»instrumenta albo statki a naczynie« (1): Krzeſt záśię/ á potym Pokutá ſą iáko inſtrumentá álbo ſtátki á nacżynie/ ktorymi vſpráwiedliwieni bywamy. WujJud 100v.

Przen: Środek, człowiek lub zjawisko, dzięki któremu coś się ma stać (38): oto [Pan] ſobie obrał inſtrument Ianá ſwiętego/ ktorego duchá brał w záchwyceniu iego áż przed Máyeſtat Boſtwá ſwoiego RejAp 2v, 66, 82, 99, 120, 138v (11); RejPos 26 marg, 130, 131; grzech á gniew Páńſki záſlepił ocży náſze/ y zámieſzał inſtrumentá/ ktoreby tego y Pánu y Rzecżypoſpolithey pomágać mieli RejZwierc 193v, 199v [2 r.]; Bog wſzechmocnym będąc/ nacżynia do vcżynkow ſwych nie potrzebuie: á ktemu iż ten inſtrument ktoryby ſam káżdą robotę odpráwił/ byłby Bogu niż nacżyniu podobnieyſzy) CzechEp 182.

instrument kogo, czego (18): y źwirzętá y ludzie/ y wody/ y gory/ y ziemiá/ y powietrze/ thedy záwżdy ſą inſtrumentá gniewu Bożego RejAp 131v, 23, 100, 104, 104v, 131v, 167; ábychmy ſię ſtrzegli/ żebychmy tymi inſtrumenty nie byli cżárthá ſrogiego RejPos 27v, 26, 100, 131v, 167 [2 r.], 251, 317 [2 r.]; śmierć ćieleſna/ inſtrument ieſt/ przyſłego żywotá/ y przyſlego zmartwywſtánia. BiałKaz D2; krzeſt zbawia te/ ktorzy gi przyimuią/ y ieſt przyczyną y inſtrumentem zbáwienia: á nie ſámá wiárá. WujNT 804.

instrument do czego (2): ták iáko tá beſtia záwżdy byłá y ieſt inſtrumentem do przeſládowánia Koſciołá Páńſkiego á ſwiętey woley iego/ tákże y dziś ieſt RejAp 107, Ff4v.

instrument ku czemu (1): iáko przez Moiżeſzá álbo przez ine ſwięthe ludzie wiele Pan ſpráwowáć ráczył ná ziemi/ thákże też y ná niebie ma inſtrumentá ſwoie ku ſwięthym ſpráwam ſwoim RejAp 133v.

Szereg: »instrumenta a złe naczynie« (1): [Jan] z dopuſzcżenia Páńſkiego wzburza inſtrumentá á złe nacżynie tego ſwiátá RejAp 23.

a. Narząd, część organizmu ludzkiego (2): Iuż ſmyſły vſtawáią co rozum znácżyły/ Iuż vſzy nie doſłyſzą/ ocży ſie záćmiły. Iuż właſnego rozſądku rozum mieć nie może/ Gdyś ſkáźił inſtrumentá vbogi nieboże. RejWiz 119v; A tu wnet obacżyć káżdy może iáko ieſth duſzá rozumna ſkoro będzie do ciáłá wpuſzcżona/ tákże y w máłym dziecięciu/ iedno iż nie ma inſtrumenthow ieſzcże zroſłych/ przez ktoreby on rozum iey y oná nie ſmiertelność okazáć ſie miáłá. RejZwierc 2.

2. Przyrząd służący do wydawania dźwięków muzycznych; fides Mącz, Cn; armamenta cantus, organum Cn (46): RejPs Ff7v; Ná rozlicżnych przypráwách będę cye wyſławyał/ Ná wdzyęcżnym inſtrumencie ku ćći twey przygrawał LubPs ee5V, H4v, S4v, V6v, gg, gg marg; weſſli w zamek [...] z chwałą/ y z roſſcżkámi pálmowemi/ y z lutniámi/ y z cymbały/ y z inſtrumenty rozmáitemi [et nablis] Leop 1.Mach 13/51, 2.Par 7/6; BibRadz 1.Par 23/5, I 291 marg, 306 marg, Ps 68/26, 144/9; BielKron 48v; KwiatKsiąż P3; Mącz 126c, 167d, 366c; potrzebá ku temu áby [dworzanin] był muzykiem/ iżby ábo ſpiewáć/ ábo ná lutni/ ábo ná iákim Inſtrumencie gráć vmiał GórnDworz Hv, H2v; TRąbá ácż ieſt inſtrument od ludzi zmyſlony/ Ale ná wiele przycżyn potrzebny ſpráwiony. Trąbą ludzi Hetmáni budzą ku dzielnośći/ Trąbá w káżdą potrzebę dodawa chćiwośći. RejZwierc 120, 214v; CzechRozm 109v, 113; KochPs 122; SkarŻyw 507; o żadną inſzą przyczynę [...] Tymoteuſzá ſławnégo muzyká z Athén nie wygnano/ ieno iż był iednę ſtrónę do ſwégo inſtrumentu przyczynił KochWr 39; Calep 214a, 418b; Theolog Ian Gerſon tę pioſnkę názwał nie zle inſtrumentem o dźieśiąći ſtrunách. LatHar 66.

instrument z czego (1): A Dawid y wſzyſtek dom Izráelſki/ gráli przed Pánem/ ná wſzyſtkich inſtrumenćiech z drzewá CzechRozm 109v.

W charakterystycznych połączeniach: grać (grawać, przygrawać) na instrumencie (9); grać w instrumenty.

Wyrażenie: »instrument muzyczny, muzyki« (8:5): A kápłani lepak ſtáli przy ſwych powinnośćiách y vrzędzieeh / á Lewitowie przy orgániech á inſtrumenćiech Muzyki Páńſkiey [in organis Carminum Domini] Leop 2.Par 7/6; BibRadz 2.Par 23/13, I 313v marg, 52/18, Am 6/5; Sambuca Nieyáki inſtrument muzyczny ſtrunámi náciągniony o trzech grániách. Mącz 366c, 78d, 153b, 230c, 436d; BudBib 2.Par 29/26, 29/31; Opiſuie Dawid żałobne nárzekánie Izráelcżykow: iż gdy ich w niewolą Pogáńſką wiedźiono: tedy ná ſtánowiſkach powieſzáli ná drzewach inſtrumenty muzyki ſwey. PowodPr 75.

Szereg: »gędziebne naczynie albo instrument« (1): Psalterium Czworogránne gędziebne naczinie álbo Inſtrument o dźieſiąći ſtrunách. Mącz 328c.

3. praw. Akt urzędowy, dokument; auctoritas, instrumentum, litterae publicae, monimentum, testimonium publicum Cn (1): Przywileie/ Inſtrumentá/ [privilegia, instrumenta JanStat 867] przedawánia/ kupowánia/ vchwalenia/ ſądy/ Skázowánia/ obrony/ y dekréty z łáſki przećiwko Zakonowi náſzému ná źiemie przerzeczoné przez Papieże Céſárze/ Króle/ Pány/ Kśiążętá/ Márgrábie/ [...] vczynioné/ ſkazáné/ pozwoloné/ nikczemné czynimy SarnStat 1089.

Synonimy: 1. naczynie, przyprawa, statek; 2. »gędziebne naczynie«.