Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KADZĄCY

Następne hasło: KADZICIEL »

KADZENIE (85) sb n

a jasne (w tym 3 r. błędne znakowanie); teksty nie oznaczają é.

Fleksja

	sg	pl
N	kadzeni(e)
G	kadzeniå
D	kadzeniu
A	kadzeni(e)	kadzeniå
I	kadzeni(e)m, kadzenim
L	kadzeniu

sg N kadzeni(e) (22). ◊ G kadzeniå (23); -å (22), -(a) (1). ◊ D kadzeniu (12). ◊ A kadzeni(e) (16). ◊ I kadzeni(e)m (3), kadzenim (2); -(e)m FalZioł (2); -im BudBib; -(e)m : -im Mącz (1 : 1). ◊ L kadzeniu (1). ◊ pl A kadzeniå (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Palenie wonności (66)
- a. Jako pewien rodzaj modlitwy względnie ofiary błagalnej lub dziękczynnej (48)
- b. Owiewanie kogoś lub czegoś dymem (17)
  - α. Jako zabieg leczniczy (14)
  - β. Jako sakralne oczyszczenie, odegnanie złych mocy, wyświęcenie (2)
2. Kadzidło, mieszanina pachnącej żywicy i aromatycznych ziół (19)
- a. Spalane na ofiarę Bogu (18)
- b. [Używane w celach higienicznych]

1. Palenie wonności (66): Suffimentum ‒ Wſzelka rzecz do kadzenią dobra. Calep 1026b.

a. Jako pewien rodzaj modlitwy względnie ofiary błagalnej lub dziękczynnej; suffimentum PolAnt, Cn; lustratio Mącz; incensum Vulg (48): KromRozm II 1v; kthore podnoſzenie rąk y kádzenie/ nie inſzego niebyło y nieznámionowáło/ iedno modlitwy Páná Kryſtuſowe y wſzyſtkich wiernych KrowObr 91v, 91 [2 r.], 91v [3 r.], Ssv; BibRadz 1.Mach 1/58; Lustratio, Cziſcienie/ kádzenie. Mącz 200c, 190d; BudBib Ex 30/8; wezmi rychło kádzielnicę/ á idz prętko nábierz ogniá z ołtarzá y vcżyń kádzenie a modl ſię zá ten lud SkarŻyw 492, 455; IA ná káżdy dzień ofiárę cżynię/ nie z dymu kádzenia/ áni z wołow rycżących mięſá LatHar 194, 686; Y wſtąpił dym kádzenia [fumus incensorum] z modlitew ſwiętych z ręki ánielſkiey przed Bogá. WujNT Apoc 8/4, Luc 1/10, Apoc 8/3; SkarKaz 455b.

kadzenie czego (1) : Powiedz mi ſkąd ten Lew Papieſz to kádzenie obrázow y Ołtarzow wymiſlił? KrowObr 91.

kadzenie komu (1):także y ty Ieruzálem obrzydłycheś ołtarzow náftawiáło podług liczby vlic twych/ ołtarzow ku kadzeniu Báálowi [aras ad suffiendum Bahal]. BibRadz Ier 11/13.

kadzenie ku czemu (1): Bo wnet cżłowiek niewinny walcżył zá nie/ wziąwſzy ná ſię zbroię posługi ſwoiey/ modlitwę y kádzenie ku vbłagániu [orationem et per incensum deprecationem Vulg] BudBib Sap 18/21.

kadzenie przed kim, przed czym (3): KromRozm II 12v; BibRadz Lev 4/7; Niechay proſto idźie ktobie modlitwá moiá/ iáko zápalona ofiárá álbo kádzenie/ przed oblicżnością twoią. KuczbKat 355.

W połączeniu szeregowym (1): Nie przynieſięćie nań kádzenia obcego/ áni obiáty/ áni mokrey ofiáry wleiećie nań. BudBib Ex 30/9.

W charakterystycznych połączeniach: kadzenie nowe, pogańskie, wonne (2), żydowskie; kadzenie obrazow, ołtarzow, zioł; kadzenie sprawować (2), (u)czynić (4); czas kadzenia, dym (2), godzina.

Zwroty: »kadzić kadzenim; kadzenie kadzidła, kadzidłem« (1; 1 : 1): Y będzie kadzić na nim Aharon kádzenim wonnych zioł [suffire faciet ... suffimentum aromatum] BudBib Ex 30/7; á zapachnęłám [...] iáko Gálban/ Onyx/ Stákte/ y iáko kádzenie kádzidłá [quasi libanus Vulg] w domu. BudBib Eccli 24/17[21], E 30/1.

»ofiarować kádzenie, kadzeni(e)m« [szyk zmiennyy] (2 : 2): Deo thure et vino supplicare, Kádzenim y winem bogu ofiárowáć obyczáyem pogáńskim. Mącz 305d, 305d; Rzekł Krol Ozyaſz/ przywłaſzcżaiąc ſobie przodkowánie kápłáńſkie: chcę ofiárowác kádzenie: bom ieft ſpráwiedliwy. SkarŻyw 91, 492.

Wyrażenia: »kadzidlnica ku kadzeniu« (1): (marg) Nacżynie koſcielne. (–) Kádzidlnice ku kádzeniu/ bánie/ konewki. BielKron 33.

»ołtarz kadzenia, do kadzenia, ku kadzeniu« = altare suffimenti PolAnt (5 : 2 : 2): Sthoł z naczyniem iego/ y Lichtarz polerowány/ ze wſzythkiemi rzeczámi náleżącemi kniemu/ y Ołtarz do kádzenia. BibRadz Ex 31/8, Ex 30/27, 35/15, Lev 4/7, Ier 11/13, 2.Mach 2/5; BudBib Ex 37/25, 2.Mach 2/5; Y vkazał mu ſię ánioł Páńſki/ ſtoiąc po práwey ſtronie ołtarzá kádzenia [altaris incensi]. WujNT Luc 1/11.

Szeregi: »modlitwa i kadzenie« = oratio et incensum Vulg (1): BudBib Sap 18/21 cf kadzenie ku czemu.

»(ani) ofiara, (i, a, albo, ani) kadzenie« [szyk 6 : 1] (7): KromRozm I O; A wſzákoż kaplice po gorách niebyły popſowáne/ y owſzem lud ieſzcze ná nich ofiáry fpráwował y kádzenia [populus immolabat et suffiebat in excelsis]. BibRadz 4.Reg 15/4; KuczbKat 355; áby on ofiáry cżynił/ y kádzenia/ ná wdzięcżną wonność Bogu zá lud. SkarŻyw 491, 27, 492; WujNT 103.

b. Owiewanie kogoś lub czegoś dymem; suffitio, suffitus Cn (17):

Wyrażenie:»kadzenie kadzidłem« (1): I theż ſamo Srebro ciemnieie od one^go dymu/ aż kadzeniem Kadźidłem albo Armoniakiem bywa wyiaſnione. FalZioł III 34d.

α. Jako zabieg leczniczy (14): Theż khadzenie z dołu białey głowie ſtego korzenia vcżynione/ z niepłodney płodną cżyny FalZioł I 109d, I 2b, III 38c, V 19d, 24 [2 r.].

kadzenie czego [= czym] (1): Mozg potwierdza kadzenie iey [gumi]/ y theż macicze FalZioł III 28a.

kadzenie z czego (1): Też to ziele wypadza [!] z domu iadowite robaki gdy bedzie [!] w do mu/ albo kádzenie z niego/ albo pokropienie podomu wodą w ktorey bedzie [!] wrziało. FalZioł I 2b.

kadzenie czym (5): Też naprzeciwko zginęłey pamięci/ Kadzenie thym klijem potwierdza pamięć. FalZioł III 33c; K temu też cżynić kádzenie woniaiączemi rzecżami/ iżeby wonia do nofa oney niewiafty nieprzichodziła FalZioł V 25v, IV 5b, V19d, 77v.

W charakterystycznych połączeniach: kadzenie siarczane; kadzenie macice; kadzenie gnojem, klijem, lnem, umbrą, woniającemi rzeczami; kadzenie czynić (uczynione) (3).

Zwrot: »kadzić kadzeniem« (1): mazać y theż kadzić thakowym kadzeniem/ ktore k temu iey barzo pomoczne. FalZioł V 24.

β. Jako sakralne oczyszczenie, odegnanie złych mocy, wyświęcenie (2):

kadzenie kogo (1): Kádzenie Kxiędzá y ludzi w kośćiele/ vftáwił Lew trzeći tym imieniem Papieſz/ według pogáńſkiego y Zydowſkiego obytzáiu. KrowObr 196.

W połączeniu szeregowym (1): Ieſli tylko tá ziemiá ná Smyńtarzu Swiętha ieft/ dla waſzego ſzemrániá/ tzárowánia/ kádzenia/ y kropienia? KrowObr 104v.

2. Kadzidło, mieszanina pachnącej żywicy i aromatycznych ziół; thymiama Calep, Cn; Ubanus Mącz; exfitus, incensi odores, odor, suffimen(tum) Cn (19): Thymiama ‒ Kadzenie barzo wdziecznę. Calep 1067a.

a. Spalane na ofiarę Bogu (18): Pothym Ołtarz ku kádzeniu/ z drążki iego/ Máſć pomázowánia/ kádzenia wonne [suffimenturn aromatum]/ y Oponę miáſto drzwi Przybytkowych. BibRadz Ex 35/15, Ex 30/35, 37, 31/11; á vdzyáłay kádzenie poświęceniu godne BielKron 33v; Teſz vczynił oleiek święty námazywánia/ y kádzenie wonne cżyſte/ robotą Aptekárſką. BudBib Ex 37/29; SkarŻyw 492; LatHar +8.

kadzenie z czego (1): oliwá do świecżniká/ kádzenie zwonnych zioł obiátá vſtáwicżna y oliwá námazywánia BudBib Num 4/16.

W połączeniu szeregowym (1): iż towárow ich żaden więcey nie kupi [...] y Cynámonu/ y kádzenia/ y máśći/ y kádźidłá/ y winá/ y oliwy WujNT Apoc 18/13.

W charakterystycznych polączeniach: kadzenie czyste, wonne (4); kadzenie (u)czynić (3), udziałać.

Wyrażenie: »rzeczy wonne ku kadzeniu« (8): Przytym też dał Czáſzkę złothą ważącą dzieſięć ſyklow/ pełną rzeczy wonnych ku kádzeniu [plenum suffitu]. BibRadz Num 7/38, Ex 35/8, Num 7/44, 50, 56, 62, 68; Weźmieſz też rzecży wonnych ku kádzeniu/ Bálſámu/ Mirry z drzewá/ Onichy/ Gálbanu/ Kádzidłá co naſwietleyſzego/ rowney wagi/ wſzytko zniieſzay BielKron 33v.

b. [Używane w celach higienicznych:

Zestawienie: »kadzenie damasceńskie«: [W rozdziale: „O wonnościach łożniczych [...] jako i gmachów kadzeniu”] Kádzenie Dámáſceńſkie: Weźmi piżmá Moſzko: [...]/ Ambry/ Cukru po 4. źiárná [...]. Wſzyftko to potłucż ná proch [...]. Y to kádzenie Dámáſceńſkim zową: Weźmi Styráku trćiennego 4. vncye/ Belzoinu 3. vncye/ Koźiolepu/ [...] potłukſzy to ná proch/ zádziáłay w nacżyniu Kádźidlnym. SienHerb 577b (Linde).]

Synonim: 1. b. kurzenie.

Cf KADZIĆ, KADZIDŁO

ZCh