[zaloguj się]
[pdf]

KOLANO (305) sb n

Oba o jasne (w tym w pierwszym 1 r. błędne znakowanie). ◊ -an- (w 2 r. błędne znakowanie), -ån.

Fleksja
sg pl du
N kolano kolana, kolany
G kolana kolån
D kolanu kolan(o)m
A kolano kolana kolenie
I kolan(e)m kolany, kolanmi, kolan(a)mi
L kolenie kolanach, kolani(e)ch, kolan(o)ch
V kolana

sg N kolano (47). ◊ G kolana (8). ◊ D kolanu (2). ◊ A kolano (8). ◊ I kolan(e)m (4). ◊ L kolenie (9). ◊ pl N kolana (13), kolany (1) Murm. ◊ G kolån (24); -ån (22), -ąn (1) GlabGad, -(a)n (1). ◊ D kolan(o)m (1). ◊ A kolana (151). ◊ I kolany (15), kolanmi (3), kolan(a)mi (1) GlabGad; -mi GrzegRóżn; -y : -mi FalZioł (2 : 2). ◊ L kolanach (11), kolani(e)ch SienLek (2), kolan(o)ch (1) FalZioł; -ach (6), -åch (1) Leop, -(a)ch (4). ◊ V kolana (2). ◊ du A (cum nm) kolenie (2) RejWiz 32v, 126.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Staw kolanowy, stawowe połączenie kośći podudzia z kością udową; u zwierząt (koń, krowa) w przednich kończynach; genu Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn (302): ZapWar 1527 nr 2378; Genu. Das kny Kolyány Murm 62, 62; Mymer1 22; BartBydg 119b; VIelbłąd ieſth zwierzę ſzpetne [...], á gdi nańmaią brzemiona kłaſć/ thedy go trączaią wkolana FalZioł IV 7a; Kolana theż kokoſze z nogami ſpołem w roſole vwarzywſzy/ na bolenie ſzije powagaią [!] FalZioł IV 19b, ++7b, I 108c, 144b, V 17c, 50; Bowiem tam ieſth przegub ku chodowi barzo potrzebny, á też y kolanami przyciſkaiąc wiele ku rubocie [!] pomagamy. GlabGad F3; Przeto ieſt cżaſzka aby koląn od vrazu broniła iakoby tarcża nieiaka GlabGad F3, F3 [2 r.], 12 [2 r.], P6 [3 r.]; KromRozm III F7v; RejWiz 55v; A oto ręká dotknęłá mię/ y poſtáwilá mię ná koláná moie [et erexit me super genua mea] Leop Dan 10/10; BibRadz Deut 28/35; tákże y dziś Turcy po iákichkolwiek grzechach wodą ſobie omywáią łono/ koláná/ głowę/ y ine cżłonki/ mnimáiąc áby tym grzechow zbyli. BielKron 165, 259v, 313, 452 [2 r.]; Mącz 144c, 312b [2 r.], 475d; Kiedy choremu wrzody ſye ná koleniech vdźiałáią: vmrze do ośmi dni. SienLek 23, 18v, 24v, 170, 175v; HistHel C2; ModrzBaz 21v; Oczko 33; ReszHoz 127; Calep 450b, 822a; Nogá ſłucha koláná/ bo ſię z nim związáłá: koláno ſłucha ręki/ ręká oká/ oko głowy. SkarKazSej 676a; RybWit B3v.

W charakterystycznych połączeniach: kolano kokosze, miąższe, mięsiste, niskie, suche; bolączka na kolenie (2), czaszka (5), wrzod; bolenie (boleść) w kolanach (2), wrzod (2); kolano całować, omywać (umywać) (2), rozkładać; siec w kolano; kolanami czwałgać się, przyciskać; twarz schylić między kolana.

Frazy: »pika pod kolany« [na określenie tremy] (4): áby im nie pikáło/ yáko mowyą poſpolicye pod kolány/ álbo rozum nie nucżył GliczKsiąż K7v.

»zadrżały kolana; zadrżeć pod kolany« (1; 2): BierEz K4; A tobieby też iſcie zádrżeć mogło pod kolány nędzny niewierniku ſłyſząc co ſie ma dziać s tobą RejAp 174; RejZwierc 137v.

Zwroty: »kolana, w kolana całować« [szyk zmienny] (1 : 1): pocżęli Ceſárzowie z zachodu ſłońcá cáłowáć w koláná Papieżá dla koronácyey BielKron 188v; SkarŻyw 212.

»klęknąć (a. poklęknąć, a. (po)klękać, a. przyklęknąć, a. uklęknąć, a. uklękać, a. klęczeć) na kolana, na (jedno) kolano, na obie kolenie, kolany; na kolanach klęczący« = ponere genua Vulg, PolAnt; flectere genua Vulg; in genu astare, niti genibus Mącz; incurvare se super genua PolAnt [szyk zmienny] (35 : 4 : 2 : 2; 1): Trze krolowie pogani/ pana Iezuſa z dary/ chwálą klęcżątz kolany/ bogiem go bytz poznali OpecŻyw 21v, 9v, 11v, 15v [2 r.], 31, 91v [2 r.] (13); BierRozm 17; On vbogi młodzyeniec znowu ſie przelęknął/ Aż witáiąc ná obie kolenie przyklęknął. RejWiz 32v, 126, 179; Leop Dan 6/11, Mar 10/17, Act *7/59; BielKron 114v, 314v; Klękam kolánmi. GrzegRóżn Mv; Mącz 167a, 248a; RejAp 66v; RejPosWiecz2 92v; RejZwierc 71v; BudBib 4.Reg 1/13, 3.Esdr 8/72; BudNT Act 20/36; SkarŻyw 107; MWilkHist I; LatHar 719; WujNT Luc 22/41, Act 7/60, 9/40, 20/36, 21/5, Eph 3/14, Aaaaaav [2 r.]; SiebRozmyśl C4v, I3v.

»leżeć na kolanoch« = stać na czworakach (1): Zaſię ieſthliby k temu barzo thłuſta albo ciałem zbytnie była obłożona niewiaſtha Tedyby ſnadniey takowey na licze leżeć nakolanoch. Abowiem richlej y z mnieyſzą cięſzkoſcią porodzi. FalZioł V 23d.

»kolano nachylić; kolano schylone« (1; 1): ReszList 189; Bądźćie pozdrowione ſwięte miłoſierdźia koláná Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá/ dla nas ná modlitwie ſchylone. LatHar 266.

»nakrzywiać kolano« (1): iż ich wiele ſobie ma ktorzy nie nákrzywiáli koláná ſwoiego przed tymi beſtiámi/ o ktorych to nam tu Duch ſwięty iáſnie powiedáć racży. RejAp 116v.

»położyć kolana« (2): A położywſzy ná zyemi koláná ſwoye/ wołał głoſem wyelkim RejPos 22v; BudNT f4v marg.

»poniżyć się do kolan« (1): Y poniżywſzy ſię iemu do kolan iego/ vpadł proſząc go o modlitwę. SkarŻyw 212.

»potrzeć kolana« (1): Potrze ſobie koláná á potłucże cżoło/ Bo ſie muśi zátocżyć przy tym nie raz w koło. RejWiz 88.

»z kolan powstać« (1): Exurgere a genibus Z kolan powſtáć. Mącz 435c.

»puścić się na kolana« (1): POdniozſzy ręce/ puść ſię ná koláná/ O mężu święty. GrabowSet G2.

»skłaniać (a. przekłonić) kolana; pokłonić się na kolana« = curvare genua PolAnt [szyk zmienny] (4; 1): OpecŻyw 91v; BudNT Rom 11/4; Y ſzli pokłonili ſię pierwey ná koláná/ potym padli ná twarzy ſwoie/ iáko Bogu ſwemv SkarŻyw 28; NiemObr 87; RybWit kt.

»do kolan ukłonić się« (1): Wieſz iáko Tobiaſzá Anyoł ſwięty gromił/ Iż ſie też niſko przed nim do kolan vkłonił. RejWiz 179.

»(u)paść (a. (u)padać, a. przypaść) na kolana, na kolanach; na kolana padanie« = abicere se ad pedes, genibus advolvi, provolvere se ad genua Mącz; appronare Calep; genu flectere, ponere genua, provolvi genibus Vulg [szyk zmienny] (75 : 1; 1): a padwſſy na ſwé kolana chwlilij boga wſſechmotznego rzekątz. OpecŻyw 5, 24, 30, 67v, 164; Bowiemeś ſie vpodobáłá tákiemu krolowi ktory ieſt tego godzień/ áby przed niem ná koláná ſwoie vpádłá RejPs 68v, 33; RejJóz Mv [2 r.], M2; HistAl Lv; KrowObr 84v, 136v; Poźrzał wzgorę ná domek/ á kámień ſie roſpadł/ Ná ktorym ſtał/ áż nędznik ná koláná przypadł. RejWiz 108v, 107v, 165, 165v, 178v, 179, 181v, 186v; BibRadz *3; BielKron 17, 105; Mącz 161d, 506d, 507b; RejAp 11, 33v, 95, 126, 130, 153, 159v [2 r.]; RejPos 9, 10v, 34, 34v, 36v (18); WujJud 55; CzechRozm 192; KochPs 105, 143, 146; SkarŻyw 58, 134, 545; StryjKron 662; CzechEp 81; ArtKanc C13v; KochProp 7; Calep 84b; Zálecać y Chryſtus Pan/ ſwoim ná koláná y ná twarz padániem LatHar +10, 273, 348, 643; WujNT Matth 17/14, Mar 1/40, 10/17, 15/19, s. 307; SiebRozmyśl G; GosłCast 74.

»zgiąć kolano; podginać kolan« = ingeniculari, genu suhmittere Mącz (1; 1): Genu submittere, zgiąc koláno. Mącz 227b, 144c.

»zniżyć kolana« (1): Zniżmy koláná/ á wznieśmy źrzenice GrabowSet T3v.

Wyrażenia: »gołe kolano« = nudum genu Mącz (3): OpecŻyw 100v; Mącz 252d; á drudzy gołymi kolány po świętym ſchodźie [...] cżwałgáli ſię. ReszList 161.

»zadnie kolano« (2): Suffrago, Zádnie koláná v zwiérząt Mącz 136a, 427d.

Szereg: »łokieć, (a) kolano« (2): Meliceris, [...] Nieyáki wrzód kroſty álbo boliączká puſzczáyąca z ſiebie ropę ták yáſną y żołtą yáko miód/ á poſpolicie ná łokciách á kolánách vſiáda. Mącz 214b; KlonWor 41.
Wyrażenia przyimkowe: »do kolan« (8): a v warziwſchi lyala ye przed wrotha v lyudzi mowyacz. luczku przinyeſzmy tho do mych krow abi bilo mlyeko do kolyan LibMal 1544/86; Femen, [...] Wnetrzna á zádnia część mięśiſta ciáłá począwſzy od kroku áż do kolan/ Zádek/ Posladek. Mącz 120c, 120c; BielSat C4; RejZwierc 17, 31; ModrzBaz 51; BielRozm 21.

»od kolan(a)« (3): A od kolana na dol az do podeſchwy aby zadne plechowye rzeczy any panczerzowe nyebyly yedno nogavicze proſte ſzvkyenne MetrKor 26/62; Goski * SienLek 182.

»nad kolana« (1): Ná tey ſzácie ma być druga ſzátá zwirzchu krotka nád koláná (zową Ephod) BielKron 34.

»po kolana (a. kolano)« (7): vmyy choremu cżłowiekowi nogi: pokolana. FalZioł V 75v, V 116; BielKron 313; SienLek 176v; Ieden z morzá na deſzcżce wypłynie/ á drugi w káłuży po koláná vthonie. RejAp 128; OrzJan 97; KmitaSpit C2v.

»za kolana« (2): Aqua superans genua, Wodá áż tróchę zá koláná. Mącz 434b; KmitaSpit C5.

»nad kolanmi« (2): Też bańki nad kolanmi ſtawiane/ ciągną krew gorączą ze wſzego ciała/ y wrzedzienicze wſzelkie od niey giną. FalZioł W 60v; SienLek 115v.

»pod kolany (a. kolanem)« (13): FalZioł V 50, 59; ná Seymie potáiemnie vrádzili káżdey białłey głowie ktora ſie vrodzi/ y ktore teraz ſą/ żeły pod kolánem rzezáć/ áby ſobą niewładnęły. BielKron 320v, 282v, 309v, 464; Mącz 312b; SienLek 36, 56; CzahTr L3. Cf Frazy.

W przen (w opisie gwiazdozbiorów noszących nazwy istot żywych) (8): TVż przy lewym kolenie/ w kupie vſádzone Báby bieżą KochPhaen 10; Tym wſzytek/ iáko wielki Skop ieſt/ przedźielony: Tym koláná Wołowé/ y pás roſpalony Orionów KochPhaen 19, 11, 18, 19.
Wyrażenia przyimkowe: »od kolan« (1): Klęczen z głową do páſá/ Wężownik ogniowy Od kolan do rámieniá/ wąż wſzytek prócz głowy. KochPhaen 20.

»po kolana« (2): A Klęczeń práwą tylko nogę po koláná Ná ten czás z głębokiégo wynióſł Oceáná. KochPhaen 21, 24.

Przen (61):
a) Metonimicznie: osoba, istota (Połączenia z przydawką dzierżawczą można zastąpić odpowiednim rzeczownikiem lub zaimkiem osobowym) (51): Leop Ez 21/12; Y odwiodł ie Iozef od kolan iego BudBib Gen 48/12.

W charakterystycznych połączeniach: kolano anielskie, każde (22), możne (2), niebieskie (13), piekielne (13), wszel(a)kie (19), ziemskie (13); odwieść od kolan.

Frazy: »drży (a. drżeć musi) kolano« [szyk zmienny] (3): O znáiomeć ieſt imię twoie moy miły Pánie/ przed ktorym drży y vpada káżde koláno ziemſkie niebieſkie y piekielne RejAp 28; RejPos 286v, 344.

»kolano klęka (a. przyklęka, a. ma, musi klękać)« = genu flectitur Vulg [szyk zmienny] (13): KrowObr 34; Zywię ia/ mówi Iehowá Bóg/ mnie będźie koláno káżde klękáło BiałKat d2, d2 [3 r.]; RejZwierc 12; BiałKaz Gv [2 r.]; LatHar 557; WujNT Philipp 2 arg, 10; WysKaz 35; SkarKaz 82b.

»kłania się (a. skłoni się, a. pokłoni się, a. ma, musi, chce się (s)kłaniać) kolano« = genu flectit PolAnt; genu flectitur Vulg [szyk zmienny] (16): ty tako wielki ſklaniáſs ſie przedemną/ ktorému ſie klaniaią anielſkié kolana/ vmywaiątz nogi mnie grzéſſnému cżlowiekowi OpecŻyw 91v; SekłKat E4; KrowObr 67v; BibRadz Rom 14/11; BielKron 85; SarnUzn E2v; CzechEp 317; NiemObr 104,108; ReszPrz 41, 42; WujNT 324, 375, Rom 14/11, Xxxxx4; SkarKaz 242b.

»upada (a. upadnie, a. ma, musi upadać) kolano« (15): Prawdziwe ſłowo páńſkie ieſt złym bárzo ſtráſzliwe/ á przed nim vpada káżde koláno niebieſkie/ ziemſkie y piekielne. LubPs X marg; KrowObr 34; RejAp 28v, 85v; RejPos 121, 232v [2 r.], 285v, 286v, 343v, 344; RejZwierc 195v; CzechEp 286; CzechEpPOrz **4; NiemObr 108.

Zwrot: »(u)paść (a. przypaść) u kolan, przed kolana, do kolan« = accidere genibus, genupetere PolAnt [szyk zmienny] (3 : 2 : 1): á ták iuż niemieſzkáiąc/ zeydzmy ſie do niego/ á płáczliwie vpádńmy przed koláná iego/ ábowiem to ieſt bog náſz RejPs 141, 158v; BibRadz Matth 17/14, Luc 5/8; LatHar 213; Co widząc Symon Piotr/ vpadł v kolan [procidit ad genua] Ieſuſowych/ mowiąc WujNT Luc 5/8.
b) Metonimicznie: nogi, część nogi od kolana w górę (10): proſila ijżby iey dál oględacz on cżas ktorego by ſie ona náſwiętſſa panna narodzila/ ktoraby ſyna bożego porodzicz miala/ proſſacz aby iey [...] zachowal [...] kolana/ aby go na ſwym lonie piaſtowala. OpecŻyw 2; RejKup i5v; HistRzym [89].
Fraza: »kolana zemdleją (a. omdlewają); kolana zemdlone, osłabione, zmordowane« = genua debilia a. soluta Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (2; 2 : 1 : 1): ábowiem y ćiáło moie ſćieńczáło y koláná moie zemdláły bo niſkąd niemáią poſilenia iuż zá długi czás. RejPos 164; LubPs Zv; Leop Is 35/3; Nád to tego ſye trzebá bać: [...] ieſli koláná iákoby zmordowáne/ á wſzyſtko ćiáło ſtrudzonym ſye zda. SienLek 19; BudBib Is 35/3; BudNT Hebr 12/12; WujNT Hebr 12/12.
Szereg: »ręce i (a) kolana« = manus et genua Vulg, PolAnt (4): Vmacniayćie ręku vpádłych/ á kolan zemdlonych pośiłayćie. Leop Is 35/3; BudBib Is 35/3; BudNT Hebr 12/12; WujNT Hebr 12/12.
2. Zakręt rzeki (1): Ale gdyſmy obacżyli wielkie okręgi á koláná rzeki/ wroćiliſmy ſie ná zad BielKron 451.
3. W jednostkach frazeologicznych oznaczających czary dla przyciągania uczucia (2):
Zwrot: »zawziąć z kolana« (1): proverbium Lotum gustavit, Záwziął z koláná niechce ſie mu ztąd do domu. Mącz 197d.
Wyrażenie: »zadanie z kolana« (1): Virus amatorium. Trunek/ napóy dla miłośći/ podź zá mną zową niekyórzi [!]/ álbo zádánie z koláná. Mącz 499b.

MM