Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [KONIJURAT]

Następne hasło: [KONIKOWIE] »

KONIK (64) sb m

o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	konik	koniki
G	konika, koniku	koników
A	konika, konik	koniki
I	koniki(e)m
L	koniku

sg N konik (28). ◊ G konika (3) koniku (2) [w znacz. 3]. ◊ A konika (11), konik (1) [w znacz. 3]. ◊ I koniki(e)m (1). ◊ L koniku (8). ◊ pl [N koniki.] ◊ G koników (3); -ów (1), -(o)w (2). ◊ A koniki (7).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.; poza tym XIX w. w innym znaczeniu.

Znaczenia

1. Dem. od „koń” ‘zwierzę domowe służące jako siła pociągowa lub pod wierzch’ lub młody koń, źrebak; często hipokor. (36)
2. zool. Locusta viridissima L.; pasikonik lub Stenobothrus sp., dołczan (Rost); owad skaczący z rzędu szarańczaków (Saltatoria), z rodziny pasikoników (Acridoidea), wydający charakterystyczne dźwięki (cykanie) przez pocieranie przednich skrzydeł, też gatunek szarańczy (13)
3. bot. Trifolium L.; koniczyna, roślina z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) o liściach trójdzielnych (13)
4. bot. Medicago sativa (Rost); lucerna, siewna bylina z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) (1)
5. [Narzędzie tortur]
6. [Zestawienie w funkcji nazwy zoologicznej: »konik morski«: = Hippocampus hippocampus (L.); pławikonik, ryba morska z rodziny igliczniowatych (Syngnathidae), żyje w Morzu Śródziemnym]
7. n-pers (1)

1. Dem. od „koń” ‘zwierzę domowe służące jako siła pociągowa lub pod wierzch’ lub młody koń, źrebak; często hipokor.; equulus Mymer¹, Calep, Cn; equuleus Cn (36): Mymer¹ 26v; RejWiz 57; UstPraw B2v; Iáko s świnie koniká vcżynić. RejFig Bbv, Bb2; RejZwierz 107v, 116; Poiedźmyż ták do domu/ bądź Záiącżku w leſie/ Przeſtániemy na Gąſce/ á konik ná wrzeſie. BielSat C4v; Każą nędznemu kmiotkowi ná iáką robothę/ á on wołku ábo koniká náleść nie może RejZwierc 80v, 24v; Calep 370a.

W połączeniach szeregowych (5): To ſie iuż ciągń iáko Lis/ myły dobry Pánie/ Poki worká/ kożuſzká/ y koniká sſtánie. RejZwierz 102; RejZwierc 31, 101v; Więc też zá nią Goſpodarz wlecże ſię y ſługá: Odbieżawſzy konikow/ y wołkow y pługá. KlonWor 48, 78.

Przysłowie: Gdy zna kęs łaski pańskiey wſzytko iuz ża nicz ma Ano ſnadz ten wygrawa kto w tym mądrze goli Bo tą na pſtrym koniku iezdzi po ſwey woli (marg) Pańska łaska na pſtrem koniku (‒) RejJóz H.

Zwroty: »na koniku biegać (a. (przy)bieżeć)« [szyk zmienny] (4): LibMal 1546/110v; Błázen w ten cżás przybieży/ ná kęſym Koniku RejFig Dd8; RejZwierz 102v; zeználiby ſámi [...]/ iż dáleko oni lepſzych/ poććiwſzych/ y weſelſzych krotofil vżywáią/ niżli ow co ná vpſthrzonym koniku po polu biega RejZwierc 144v.

»osadnić konika« (1): A kogo możeſz rátuj cżyrn możeſz/ [...] á nie żáłuy dla niego oſádnić koniká ſwego RejZwierc 35v.

»na konika wsieść; konika osieść« [szyk zmiennyJ (2; 1): RejFig Bb2; niewádzi mu też [...] náucżyć ſie y koniká oſieść/ y iáko ſobie ná nim poigráć/ á iákoby gi theż cżáſu potrzeby obroćić. RejZwierc 15, 113.

Wyrażenie: »młody konik« = equus tener, hinnulus Mącz (2): Equus tener, Młody konik cui vetulus opponitur Mącz 448c, 156b.

Zestawienie: »konik turecki« (2): RejFig Bbv; Stąd do doſkonáłośći złodźieyſkiey przychodzą: Aż potym y koniki Tureckie wywodzą. KlonWor 41.

Szeregi: »konik i inochodnik« (1): chceſzli z niey [świni] koniká/ Tureckiego vcżynić/ y inochodniká. Wſiądźże ná nię RejFig Bbv.

»konik, woźnik« (2): Toć ieſt godność y biegłość tych pięknych konikow/ Wyśmienitych y rządnych ćiſáwych woźnikow. CzahTr L3, L2.

»konik i zbroiczka« (1): Tákże też roſtropny cżłowiek Ricerſki gdy cżuie poſtrách o trwogach iákich ábo o niepokoiu iákim/ o wneth ſobie koniká wyprawuie y zbroicżkę chędoży RejZwierc 134.

»konik to jest zrzebiątko« (1): Hinnulus, Młody yelonek. [...] Item młody konik/ to yeſt zrzebiątko y tym rowne. Mącz 156b.

Przen: Członek męski (1): Bábá nań rzyć wypięłá/ otoż tám maſz ćwiká/ Możeſz Kácżek nágonić/ iedno miey Koniká. RejFig Cc2.

a. Kucyk, gatunek karłowatych koni; musimon Mącz, Cn; equus musimon, musmor Cn (1): Musimon, Nieyáki rodzay máłych koników. Mącz 238d.

b. Zabawka dziecinna imitująca kształt konia (1): Wyęcey mu myſl o koniku/ ná ktoremby vcżyniwſſy go ſobye z laſki/ obyezdzał á tocżył/ niż kyedy o łáćinye álbo lekcyi GliczKsiąż I5v.

2. zool. Locusta viridissima L.; pasikonik lub Stenobothrus sp., dołczan (Rost); owad skaczący z rzędu szarańczaków (Saltatoria), z rodziny pasikoników (Acridoidea), wydający charakterystyczne dźwięki (cykanie) przez pocieranie przednich skrzydeł, też gatunek szarańczy; locusta Murm, Mymer¹, BartBydg, Calep; cicada Murm, BartBydg, Cn; saltatricula Mącz; aethaliones Calep; acheta, tettigonia Cn (13): Locusta animal parvum infirmis alis, quod de terra consurgens altius non valet evolare. Eyn hewſchrek Konik. Murm 97, 97; Mymer¹ 28; BartBydg 83b; AEthaliones – Konik, ſwierczek. Calep 38a, 611a; Acridophagi ſwe też żniwo máią/ Kiedy ſzáráńctą [!] po wiátru łápáią. Ná pſtre koniki co lecą z Afryki Stáwiáią wniki. KlonFlis C.

W porównaniu (1): Ták ſye vmykam/ ták ſye kriję po świećie/ Iáko konik/ czuiąc chrzęſt bliſkich nóg lećie. KochPs 169.

Zestawienia: »łączny konik« (1): Saltatricula, diminutivum a Saltatrix, Trawny álbo łączny konik. Mącz 365d.

»konik polny« (1): Ieden cżłowiek vbogi był/ Ien koniki polne łowił. A śiedząc ták w ſwoiey kucży/ Owa ſie mu świercżyk zocży BierEz F2v.

»trawny konik« (1): Mącz 365d cf »łączny konik«.

»konik ziemny« (2): Cicada animal in arboribus rorem lambens, et pectore fistuloso vocem emittens, eyn heummöcklin ader hewſchreck. Konyk źyemny co ſpyewa. Murm 98; BartBydg 27b.

Szereg: »koniki albo szarańcza« (1): przeto Pan Bog drugą plagę przepuśćił ná zyemię Egipſką/ to ieſt/ koniki álbo ſzáráńcżą BielKron 29v.

3. bot. Trifolium L.; koniczyna, roślina z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) o liściach trójdzielnych; trifolium Mącz, Calep, Cn; symmonianum (a. simonianum) symmoniacum trifolium Mącz, Cn; mensiflora, trifolium acutum Cn (13): KOnik ieſth ziołko poſpolite/ ieſth rżecżono Połacinie Trifolium To ieſt wetrzy liſty roſtącze. FalZioł I 147c, +5a, I 126d, 147b, 147v żp; Symmonianum vel Symmoniacum trifolium, Nieyáki rodzay koniku trawy zwłaſzczá w łąkách roſtącey niektorzy máyą zá to ziele które ſiedḿ czáśów [!] zową. Mącz 436c, 133c, 465a; Calep 1086a.

Zestawienia: »konik domowy, mniejszy« = Trifolium pratense L. (Rost); koniczyna łąkowa (czerwona) [szyk 2 :1] (2 :1): Też Konik więtſzy y mnieyſzi bolenie moſzen y macice vſmierza FalZioł I 147d, I 147c [2 r.].

»konik więtszy, polny albo leśny« = Trifolium repens L.; koniczyna biała (2 : 1): Serapio piſze dwoiaki Konik być/ ieden domowy drugi polny albo leſny FalZioł I 147c, I 147c, d.

4. bot. Medicago sativa (Rost); lucerna, siewna bylina z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) (1): Medica, Nieyákie zielie konie dobrze tuczące/ Konik. Mącz 212c.

5. [Narzędzie tortur: Te ſą prawdźiwe plagi vmyſłow [...]/ z ktoremi niechćiey zrownáć Konikow onych/ ſkrzypic/ y hakow. LipsPiotr 131; Koniki/ żelázá álbo miedźiáne nacżynia dęte/ ná ktore złocżyńce wſádźiwſzy po vlicách wodzą/ á wewnątrz węgle ktore kát miechem rozdyma. LipsPiotr 132.]

6. [Zestawienie w funkcji nazwy zoologicznej: »konik morski«: = Hippocampus hippocampus (L.); pławikonik, ryba morska z rodziny igliczniowatych (Syngnathidae), żyje w Morzu Śródziemnym: Konik morſki/ Equulus Marinus, Hipocampus. Waſſer Rſzle/ Seerſzle. SienHerb ) K2#.]

7. n-pers (1):

Zestawienie (1): Iakom ya wszyala robothlivego jacuba Conyka skosznyna [...] wszwem leszye. ZapWar 1525 nr 2319.

Synonimy: 2. kobyłka, szarańcza, świerczek, świerczyk; 3. narduszek.

Cf KONIĄTKO, KONICZ, KONICZEK, [KONIKOWIE]

ZCh