Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KRUSZYĆ

Następne hasło: KRUSZYKAMIEŃ »

KRUSZYĆ SIĘ (17) vb impf

się (9), sie (8).

Fleksja

indicativus
inf	kruszyć się
praes
	sg	pl
3	kruszy się	kruszą się

praet
	sg		pl
3	n	kruszyło się	subst	kruszyły się

imperativus
	sg
2	krusz się

conditionalis
	sg
3	m	by się kruszył

inf kruszyć się (3). ◊ praes 3 sg kruszy się (7). ◊ 3 pl kruszą się (1). ◊ praet 3 sg n kruszyło się (2). ◊ 3 pl subst kruszyły się (2). ◊ imp 2 sg krusz się (1). ◊ con 3 sg m by się kruszył (1).

Sł stp brak, Cn s.v. kruszę, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Rozpadać się na drobne kawałki, łamać się (13)
- Przen: Tracić logiczną spójność (1)
- a. W funkcji wzajemnej: niszczyć się, miażdżyć się wzajemnie; tu przen: walczyć (1)
2. Powstawać podczas rozpadania się czegoś na kawałki, łamania czegoś; wykruszać się (1)
3. Skłaniać się do skruchy; zaczynać odczuwać żal za popełnione zło, błąd (3)

1. Rozpadać się na drobne kawałki, łamać się; confringi, distringi Cn (13): March¹ A3v; Drugie Kadzidło [...] nie łaczno ſie kruſzy FalZioł III 32d; RejZwierz 58v; Strum M2; BiałKaz B4; ták wielki [był smok]/ iſz gdy ſię ruſzył/ ziemiá pod nim drżáłá/ á kámienie ſię kruſzyło. SkarŻyw 187; PudłFr 51; GrabowSet Nv.

W przen (3): s ſmutku kruſſą ſie we mnyę nędzne kośći LubPs L4v.

Fraza: »serce się kruszy« = ktoś odczuwa lęk, przerażenie [szyk zmienny] (2): RejŁas w. 17; Lękay ſię duſzo moiá/ vſtaway myśli moiá/ kruſz ſię ſerce moie. LatHar 152.

Przen: Tracić logiczną spójność (1):

Szereg: »łamać się i kruszyć« (1): A ták ex ſpeciali diviſione czynić generalem, particulari univerſalem, ieſt to wielkié abſurdum, y muśi ſie zátym rzecz wſzyſtká łámáć y kruſzyć SarnStat *6v.

a. W funkcji wzajemnej: niszczyć się, miażdżyć się wzajemnie; tu przen: walczyć (1): widźiáne były woyſká ná powietrzu/ zbroyne y świetne/ ktore ſię z ſobą potykáły y kruſzyły. SkarKaz 5a.

2. Powstawać podczas rozpadania się czegoś na kawałki, łamania czegoś; wykruszać się [z czego] (1): Kápłani ſą ony koſze głębokié/ w którich ſchowáné ſą odrobiny oné/ któré z chlebowych pártyk kruſzyły ſye w rękách Páńſkich/ y Apoſtołów iego ná puſzczy. OrzQuin F4.

3. Skłaniać się do skruchy; zaczynać odczuwać żal za popełnione zło, błąd (3): Przeto ſię ich wiele [panów świeckich] kruſzyło y do P. Bogá náwracało. SkarŻyw 574.

Fraza: »serce [czyje] się kruszy« [szyk zmienny] (2): Táką ćierpliwośćią y miłośćią zwyćiężyli świát Apoſtołowie y potomkowie ich: ná ktorą pátrżąc pogáńſtwo iáko tu widziſz/ kruſzyć ſię á kámieniſte roſpuſzcżáć ſię ich ſercá muśiáły. SkarŻyw 238, 165.

Synonim: 1. łamać się.

Formacje współrdzenne cf KRUSZYĆ.