Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KRZYKŁY

Następne hasło: KRZYKNIENIE »

KRZYKNĄĆ (116) vb pf

Fleksja

praet
	sg		pl
1	m	krzyknął(e)m	m pers
3	m	krzyknął	m pers	krzyknęli, krzykli
	f	krzyknęła, krzykła	m an
	n	krzyknęło	subst

imperativus
	pl
1	krzyknimyż
2	krzyknicie

conditionalis
	sg
3	f	by krzyknęła

con praet
	sg
3	m	by był krzyknął

fut 2 sg krzykniesz (2). ◊ 3 sg krzyknie (13). ◊ 1 pl krzykni(e)my (1). ◊ 3 pl krzykną (5). ◊ praet 1 sg m krzyknął(e)m (1). ◊ 3 sg m krzyknął (41). ◊ 3 sg f krzyknęła (8), krzykła (1); krzyknęła : krzykła RejZwierc (1 : 1). ◊ 3 sg n krzyknęło (1). ◊ 3 pl m pers krzyknęli (25), krzykli (1); krzyknęli : krzykli ArtKanc (1 : 1). ◊ imp 1 pl krzyknimyż (1). ◊ 2 pl krzyknicie (1). ◊ con 3 sg f by krzyknęła (1). ◊ con praet 3 sg m by był krzyknął (1). ◊ part praet act krzyknąwszy (9).

Sł stp notuje, Cn s.v. stanąwszy, Linde XVI(XVIII) i XVIII w.

Znaczenia

1. Wydać donośny głos (115)
- a. O ludziach: Zawołać, powiedzieć coś donośnym głosem, głośno; zakrzyknąć, także wznieść okrzyk bojowy; podnieść głos; wrzasnąć (112)
  - α. Wznieść okrzyk z powodu radości lub na czyją cześć (5)
    - αα. O ludziach (4)
    - ββ. O aniołach (1)
- b. O zwierzętach (3)
2. Zabrzmieć, zadźwięczeć donośnie (1)
3. [Przywołać]

1. Wydać donośny głos; clamare PolAnt, Vulg; exclamare Vulg (115):

a. O ludziach: Zawołać, powiedzieć coś donośnym głosem, głośno; zakrzyknąć, także wznieść okrzyk bojowy; podnieść głos; wrzasnąć (112): Matuchna iego milá gdy to widziala/ krzyknąwſſy omdlala OpecŻyw 122v, 131v; Niespokojni [ba]rzo sypiają, A często sie [z]rywają I jedno k[to] blisko krzyknie Wnet sie im serce zl[ęknie] BierRozm 13; gdy głośno krzyknieſz gdzye miedzy ſkáłámi/ Wnetći ſie zda by drudzy wołáli zá námi. RejWiz 112, 123v; Tedy krzyknąwſſy zá raz wſſyſtká tłuſſcża/ rzekłá [Exclamavit autem simul universa turba dicens]: Zágub thego Leop Luc 23/18; BibRadz Ios 6/20; Turkow wiele zbitych było. Skánderbeg to bacżąc/ wyſkocżył krzyknąwſzy poſiláiąc ſwoie BielKron 256, 411v; RejPos 22v; BudBib Dan 13/24; Bo też náſz Wereſzcżyńſki iáko iedno krzyknie/ Abo zá raz zábiye ábo zá łeb wymknie. PaprPan T2v; SkarŻyw 600 [2 r.]; krzyknąłem z przeſtráchu WisznTr 12; GórnRozm F2 [2 r.]; Y od boiáźni krzyknęli [et prae timore clamaverunt] WujNT Matth 14/26; KlonFlis G; KlonWor 19; SzarzRyt Cv.

krzyknąć ku komu (1): będąc ſtrwożeni ná ſercu/ krzyknęli pokornie ku Krolowi [et clamaverunt ad regem cum precibus]. Mowiąc/ Day nam ná to prawicę BibRadz 1.Mach 11/49.

krzyknąć na kogo (18), na co (1): Lowiec ná niedźwiedziá krzyknie/ On ſie zlęknąwſzy bárzo ryknie BierEz I4v; KrowObr 153v; PAn iádąc w drogę Kánię Iáſtrząbem vgonił/ Y krzyknął na páchołká/ by iey nogi złomił/ Ten gmerze w pirzu á pan polaḿ [!] nogi wrzeſzcży RejFig Cc3v; RejZwierz 46v, 47v; BielKron 95, 222v, 348, 409v; RejAp 85v; HistRzym 20; RejZwierc 86; SkarŻyw 459; SkarKaz 515v. Cf »krzyknąć na swoje«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby (5), by (2), iż (2)] (9): A dali Bog krzykniemy iż náſzy wygráli/ Ieſli będzyem przy ſobye w tym ſtátecżnie ſtali. RejWiz 102v; RejFig Cc3v; [królowa] Krzykłá ná chorążego/ by cnotę pámiętał/ A ten rzekł/ nigdymći ſie Krolowa nie lękał. RejZwierz 47v; Kápłani krzyknęli ná krolá áby ſie nie dał námáwiáć Ieremiaſzowi/ mowiąc iż odſzedł od rozumu. BielKron 95; byli by ſie wſzyſcy zbili/ by był Krol ſam nie krzyknął áby przeſtáli BielKron 443, 245; Zá tymi ſłowy dworzánie iego krzyknęli/ áby śmierćią był karan Gerebernus SkarŻyw 487, 441, 459.

Ze zdaniem przytoczonym (46): krziknąli wſchithczy podz precz day zabith bo czyą sluchacz nyemozemy. LibMal 1554/189v; RejFig Cc6v; RejZwierz 3 [2 r.], 46v; BibRadz 1.Mach 11/49; BielKron 67v, 222v, 312v; GórnDworz S7; krzyknęłá ná ludzi ktorzy iuż byli pocżęli vciekáć: O pomnicie ſie zli ludzie co cżynicie/ á gdzież vciecżecie? RejZwierc 86; BudNT Apoc 18/2; SkarJedn 118; To ſłyſząc ludzie przytomni krzyknęli: Kirye eleyſon chwałá Bogu/ ktory tákie cudá cżyni SkarŻyw 102; A krzyknęli przelęknieni: Pánie zmiłuy ſię. Y wołáli długo zboiázni. SkarŻyw 184, 20, 21, 69, 179, 189 (15); StryjKron 732; WerGośc 248; Krzyknęli wſzyſcy o godźinie trzećiey/ Nie chcemy dáley ſwoich krzywd ćierpieći ArtKanc D9v, D12v; GórnRozm F2; W tym Dániel krzyknie: Tey śmierći/ prze fałſz ſproſny Widźieć niechcę. GrabowSet B3v; LatHar 711; Krzyknimyſz wſzyſtcy y wielcy y máli Day BOZE byſmy tych dobr godnie vżywáli RybGęśli C; SiebRozmyśl F3v, H3; Tedy źli oni z roſpáczy wielkiey krzykną: Gory przywalćie nas SkarKaz 7a, 6a, 6b, 7a, 422a, 457b, 515b; Mnich widząc nierząd/ krzyknie: Poſtoy P. bráćie KlonWor 71.

W porównaniach (2): Krol Boleſław iáko Lew krzyknął á vderzył ná nie zſwoim máłym ludem BielKron 351; RejAp 85v.

Zwroty: »krzyknąć straszliwym głosem« (1): krzyknął onym ſtráſzłiwym [!] głoſem ſwym ná niewierniki ſwoie RejAp 85v.

»krzyknąć głosem (wielkim)« = exclamare voce magna Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (10): (oni) krzyknąwſſy głoſem wielkim zátkáli ſobie vſſy Leop Act 7/56; KochZuz A3, A5; Rycerzá [...] wiedziono mimo oń ſrodze związánego/ A ten wnet krzyknął głoſem RejZwierz 33v; BibRadz 3.Esdr 9/10; BudNT Luc l/38[42], 4/33, Apoc 18/2; on tak wielką boleść ná ćiele vcżuł/ iſz ocknąwſzy ſię głoſem wielkim krzyknął SkarŻyw 201; WujNT Act 7/57.

»krzyknąć mowiąc (a. rzekąc)« = clamare a. exclamare dicentem PolAnt, Vulg (12): BibRadz 1.Mach 11/49, 3.Esdr 9/10; Ty rzecży oni vſłyſzawſzy/ nápełnieni gniewu krzyknęli/ mowiąc: Wielkać ieſt Dyaná Efeſka. BibRadz Act 19/28; wźiąwſzy Apollon gęſle/ pocżnie gráć bárzo wdzięcżnie/ á plęſáć wybornie/ thák że wſzyſcy krzykną rzekąc.Wdzięczniey gędzie y lepiey pląſze niż Krolewná. HistRzym 13; BudNT loann 18/40, Luc 4/34, Act 19/28, Apoc 18/2; SkarŻyw 79; LatHar 723, 732; WujNT Act 19/28.

»krzyknąć o ratunk« (1): Konſthánty ná Polaki krzyknie o rátunk/ wyſtąpili z rothámi [...] Litwę rátowáli. BielKron 409v.

»krzyknąć w sile [= głośno]« (1): Y krzyknął wśile (marg) Gr: głoſem wielkim. (‒) mowiąc [Et exclamavit in forti voce (marg) fortitudine (‒) dicens]. Vpádłá/ vpádłá Bábilonia wielka BudNT Apoc 18/2.

»krzyknąć na sw(oj)e« (5): gdy Iozáfát krzyknął ná ſwoie/ poználi go po głoſie iż nie Acháb BielKron [84²]; Tárquinius [...] pchnął go [Tulliusa] od ſiebie á krzyknął ná ſwoie/ ktorym roſkazał áby go zepchnęli ná doł. BielKron 103v, 57, 245, 312.

W przen (2): Iż ſie tám nád wolą Páńſką pomieſzáło/ Ale wierz mi żeć [Bóg] krzyknie/ s kogo to powſtáło. RejWiz 184.

Zwrot: »sercem krzyknąć [do kogo]« = serdecznie zawołać (1): ſercem krzyknął do Páná Bogá: proſząc o zbáwienną rádę SkarŻyw 462.

α. Wznieść okrzyk z powodu radości lub na czyją cześć (5):

αα. O ludziach (4): Potym náſz Hetman z twarzą weſołą śpiéwáiąc Krzyknął/ zwyćiężcy ſwemu winną chwałę dáiąc. ZawJeft 14; SapEpit A2v.

Zwroty: »krzyknąć wielkimi głosy« (1): Vyrzawſzy go [Samsona] związánego/ krzyknęli wielkimi głoſy ráduiąc ſie. BielKron 52.

»wesoło krzyknąć« (1): WSzyſcy/ ktorzy po źiemi chodźićie/ Ku czći pánu weſoło krzyknićie/ W rádośći mu ſłużćie KochPs 149.

ββ. O aniołach (1): krzyknął wſzytek zbor niebieſki/ weſeląc ſie á ráduiąc ſie s tego iż iuż Pan dokońcżyć chcze onych obietnicz pocieſzliwych wiernym RejAp 97.

b. O zwierzętach (3): Potym drugi kur krzyknął/ á páni [...] pytáłá coby drugi kur wykrzykał. HistRzym 109, 109v; Iuż ia tráfię gdy pies krzyknie/ Gdźie záiéżdżáć záiącowi/ Máiąc chárty pogotowi. KochPieś 63.

2. Zabrzmieć, zadźwięczeć donośnie (1): Słuchayże iáko tu Apoſtoł powieda/ gdy iuż krzyknęłá tá ſiodma trąbá ſroga Páńſka [Et septimus angelus tuba cecinit Vulg Apoc 11/15]/ iż ſie sſtáły głoſy wielkie ná niebie. RejAp 97.

3. [Przywołać [kogo]: zlękłá ſie/ y krzyknęła towárzyſzek ſwoich. Ony zbiegſzy ſie poimáły iy [Klaudiusa] CiceroKosz c4v (Linde).]

Synonimy: 1. wrzasnąć, zawołać; 3. przywołać, zawołać.

Formacje współrdzenne cf KRZYCZEĆ.

Cf KRZYKŁY, KRZYKNIENIE