Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [KUCHMISTRZOWA]

Następne hasło: KUCHNIOWY »

KUCHNIA (130) sb f

Fleksja

	sg	pl
N	kuchniå
G	kuchni(e)j, kuchni(e), kuchni	kuch(e)n, kuchi(e)n
D	kuchni(e)j
A	kuchnią, kuchnię	kuchni(e)
I	kuchnią
L	kuchni, kuchni(e)j	kuchniåch

sg N kuchniå (31); -å (16), -a (3), -(a) (12); -å : -a Mącz (4 : 3). ◊ G kuchni(e)j (36), kuchni(e) (8), kuchni (2); -e FalZioł, MiechGlab, KlonFlis; -e : -i LibMal (1 : 1); -ej : -e BielKron (1 : 1), RejZwierc (3 : 1), CzechEp (1 : 1); -ej : -e : -i BierEz (2 : 1 : 1). ◊ D kuchni(e)j (1). ◊ A kuchnią (7), kuchnię (1) BielSpr. ◊ I kuchnią (5). ◊ L kuchni (31), kuchni(e)j (2); -i:-(e)j LibMal (5 : 1), BielKron (3 : 1). ◊ pl G kuch(e)n (2) Mącz, CzechEp, kuchi(e)n (1) GrzegRóżn. ◊ A kuchni(e) (2). ◊ L kuchniåch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Specjalny budynek lub pomieszczenie wyposażone w urządzenia do gotowania i przyrządzania potraw (67)
2. Środki spożywcze, zapasy żywności (przeznaczone do sporządzania potraw), także sam produkt gotowania (39)
- а. O pokarmie duchowym (1)
3. Palenisko, ogień na którym gotuje się potrawy (8)
- Przen: Źródło zyskow i korzyści (innowiercy ironicznie o przynoszących korzyści religijnych praktykach katolików) (6)
4. Karczma, oberża, gospoda; miejsce gotowania i wydawania ciepłych posiłków (10)
5. Pole na szachownicy, na którym staje król szachowy przy tzw. roszadzie, czyli zamianie pozycji krola i wieży (2)
6. n-loc (3)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Specjalny budynek lub pomieszczenie wyposażone w urządzenia do gotowania i przyrządzania potraw; coquina Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; culina Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn (67): z kuchni ieść nośić kazał. BierEz D2v, A2v, Iv, K4, Lv; Murm 133; Mymer¹ 28v, 29; BartBydg 38; MiechGlab 45; kmyecz Andrzeyek czo theſch wkuchny poſlugowal LibMal 1545/98v; yſch poſzczye konew czenowa y plaſcz wkuchny vkradla v pana fabiana. LibMal 1546/114v; wſchedſchi donyego [do Iacuba] wdom yeſth yzba nadolye wlyewo a kuchnya wprawo theſz nadolye LibMal 1547/129v, 1545/97v, 98; RejFig A6, Bb5; (nagł) Kuchnia. (‒) TEn gmách gdyby pomiernie/ ná wſzem ſpráwowano Wieleby w dobrym zdrowiu/ ludzi záchowano. RejZwierz 136; IDzyeſz potym do kuchniey/ gdzye wreią potráwy/ Wymyſlaſz roſkázuiąc/ rozlicżne przypráwy. RejZwierz 142, 142 [2 r.]; Obruſow czenowatich do Kuchniey dano 4. WyprKr 114v, 114v; muſiał kothły do kuchnie noſić á dzierżeć nád ogniem w kuchni BielKron 323, 174v, 261v; Skowáliſcie oycowſkie granati na pługi/ A z drugiego iuż dawno w kuchni rożen długi. KochSat A3; Coquinor, Wárzę/ W kuchni ſie obchodzę, Mącz 64d, 64d, 71b, 508d; Poyrzę do ſkrzvnie wedle mego ſtanu wſzytkiego doſyć. Poydę do ſtáyniey/ wedle mey potrzeby koni doſyć. Poydę do kuchniey wſzytkiego doſyć. RejZwierc 66; Kuchnia ieſt gmách dla roſkoſzy/ Lecż bárzo mieſzek puſtoſzy. RejZwierc 237v, 237v [2 r.]; Oczko 24v; wſzytki poſługi śioſtrom cżyniła/ chędożyłá iadáłną [!] izbę/ łoſzká ſłáłá/ do kuchniey/ wodę/ drwá nośiłá SkarŻyw 225; prośił ſię do kuchniey garnkow vmywáć SkarŻyw 543, 74, 225, 226 [3 r.], 329, 354, 543; KochFr 36; Moiá kuchnia/ nacżynie/ poſtąpię y łáwy/ Dam y obruſá ná ſtoł/ iedno nákuṕ ſtráwy. BielRozm 27; Urnarium ‒ Stoł na ktoriw [!] wode w kuchni ſtawiaią. Calep 1143a, 213b, 258b, 275b; do tego niechby było [...] ſrodku podworza wodá rządna: kuchnia przy domu: łáźnia przy wodźie: ſtáynia ná ſtronie GostGospPon 170, 170; KmitaSpit C4, C6; głowę mieway pięknie vmuſkaną/[...] Kiedy domá/ ſtátecznym czepcem ią okryway/ A w kuchni y ná dworze czapkę ná niey mieway. ZbylPrzyg Bv.

kuchnia czego (1): pobocznym oknem do kuchnye thegoſz domu ponyey [po drabinie] wſtąpill. LibMal 1551/158.

kuchnia czyja [G sb (2), pron poss (2), ai poss (1)] (5): zeznal yſch wkuchny pana Poznanſkyego ſzyekyerą vkradl LibMal 1545/91y; powyada yſch spyotrem kthori thu tha v panſkiey kuchny drwa thluka wolu liſſomego zabyel LibMal 1545/106, 1545/97v; KrowObr 77v; WyprKr 126.

W połączeniach szeregowych (2): Dobry w domu/ y w łáźni/ w browárze/ w komnácie/ Ale nalepſzy w kuchni/ iáko ſámi znacie. RejZwierz 135; CzechEp 232.

W przen [czyja] (1): Y cżáplá choćia nie ſtáwia więćierzy Kiedy ſwą brodnią ná brzegu rozſzerzy/ Wyćiąga mnoſtwo ryb do ſwoiey kuchnie Aż nimi cuchnie. KlonFlis B4v.

2. Środki spożywcze, zapasy żywności (przeznaczone do sporządzania potraw), także sam produkt gotowania; res cibaria Mącz (39): potym zá ſtolikiem obádwá vſiedli/ Iáko z nawiętſzey kuchniey bárzo ſmácżno iedli. RejWiz 65v; Copiosus in re cibaria, Okfity w potráwnych rzeczách/ Doſtátek kuchen máyący. Mącz 64c; Weſelſzym pan krokiem chodzi/ Gdy ſie mieſzek s kuchnią zgodzi. RejZwierc 237v; coż cżjni ochędożność ćieleſna y kuchnia [culina]/ iedno iż ćiáłu ſłuży ModrzBaz 143v; Dwu rzeczy do ſpráwienia weſela potrzebá, Pieniędzy [...] Ná ochędoſtwo sieſtrze, ná kuchnią, piwnicę, A mieyſcá CiekPotr 40.

kuchnia czyja [pron poss (8), ai poss (6), G sb (1)] (15): ieſt iáwna wſzyckim ſzcżodrość á ſwobodá ſtanu mego/ iż nigdy kuchnia moia tákież piwnicá przed żadnym cżłowiekiem nie byłá zámkniona BielKron 332³; s pieniądzmi chodźił opſes po goſpodách/ gdzye mięſo vyrzał tedy ie brał/ zrywał piecżenie z rożnow á ćiſkał ná ſwoie Apoſthoły/ á oni iedli á żegnáli ſie z drugimi ludźmi. A thák ſie żywili/ gdyż ſwoiey kuchniey nie mieli. BielKron 420v, 260; nie dzyerżał wśi/ nie był ogárnion ſługámi/ nędzna byłá kuchnia iego. RejPos 13, 301; S kuchniey Ceſárſkiey biorą zá pieniądze ſtráwę komu trzebá BielSpr 53v; Páſterze [...] zá woyſkiem pędzą ſtády dobytká ná kuchnię Ceſárſką. BielSpr 54; SkarŻyw 482; CzechEp 113; WerGośc 216; PaprUp Gv; ktoremu [gościowi] możeſz ſproſtáć ſwoią kuchnią GostGosp 26; Káſzę drobną/ dla kuchniey Páńſkiey/ w iednjm imienin dźiáłáć GostGosp 122, 122; SarnStat 411.

W połączeniach szeregowych (2): Iuż myſliſz o ſkrzyni/ o kuchni/ o ſtáyni RejPos 138v; GostGosp 152.

W porównaniu (1): ſzáty iego y kuchnia iego/ iáko iednego z poſpolitych. SkarŻyw 482.

Wyrażenie: »chudych pachołkow kuchnia« (1): lutzkoſc hoinoſc wiele zawzdi [u Zborowskich] wazela to chudich pachołkow kuchnia/ ſkarb/ y ſtainia bela/ wſzitkich przileglich ſaſiad zdrowie y vcieſzenie PaprUp Gv.

Wyrażenie przyimkowe: »do kuchnie(j)« = na spożycie, do (z)jedzenia (15): KApłon [...] nicżemu ſie niegodzi telko do kuchnie FalZioł IV 19c; Obsono, Skupuyę/ potrzeby do kuchniey/ álbo nárządzam yeść. Mącz 257b, 257c, 280d; RejZwierc 111; potym kápłuny/ iágnię/ prośię/ ćielę/ ſkopu/ y wſzelákie przypłodki do kuchniey tłuſte ma mieć w folwárku ná przyiazd Páńſki GostGosp 16; Kácżki máią bydź w folwárcech/ ktore dáią iáiec wielkie mnoſtwo: y dobre też do kuchniey. GostGosp 110; A ſtrzedz tego áby nie v iedney Dworki bráć do kuchniey máſło GostGosp 122; Woły do kuchniey y do iármárku GostGosp 168, 16, 26, 102, 106, 130, 152.

W przen (1): Zołąd[e]k owſzem co kuchnią ſpráwuie/ Gdy ſwego Páná niezdrowie pocżuie/ Wnet ogień zgáſi potráwy odſtáwi RybGęśli C4v.

а. O pokarmie duchowym (1): moy Pánie [...] pośliſz do cháłupki moiey ſługi twoie z obićiem y kobiercámi twemi/ z kuchnią y kredenſem twoim. Day mi táką przypráwę/ iákaby ſię tobie podobáłá. Ia z ręku y potraw twoich żyw być mam SkarKaz 161a.

3. Palenisko, ogień na którym gotuje się potrawy; focus Mącz (8): Focus, Ognisko. aliquando, Kuchniá. Mącz 132b; Coż zazdrośćiwi s ſwych ſpraw zá zyſk máią/ Nienawiść ćirpią á nie nie wygráią. [...] Dym práwie s kuchniey zazdrośćiwy wſzędzye/ To miewa w zyſku/ gdyż tám ieść nie będzye. RejZwierc 224.

Przen: Źródło zyskow i korzyści (innowiercy ironicznie o przynoszących korzyści religijnych praktykach katolików) (6): KrowObr 191, 199; wcżáſow ſwoich y doſtátkow y kuchen prętkoby poſtradáli. CzechEp 133.

kuchnia czyja [G sb (1), pron poss (1), ai poss (1)] (3): potym y Cżyśćiec/ ogień on kuchien Papieſkich wodą ſłowá Boże^go zgáśił GrzegRóżn F4; GrzegŚm A4; Papieżá dáleko w Rzymie bánkietow ſwych Włoſkich vżywáiącego/ bronić chce/ y ſwey też przy nim/ y rowiennikow ſwych/ kuchniey. CzechEp 323.

4. Karczma, oberża, gospoda; miejsce gotowania i wydawania ciepłych posiłków; popina Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; thermopolium Mącz, Cn; focus publicus Mącz; taberna coquinaria Cn (10): Popina, item kuchnią. Calep 821b.

Wyrażenia: »mie(j)s(c)ka kuchnia« (4): Popina eyn kochshaus ader garkuͦchen. Myeyſka kuchnya. Murm 138; Mymer¹ 31; BartBydg 119b; Thermopolium, Mieysce targ álbo rynek gdźie gotowe ciepłe vwárzone rzeczy przedáyą/ mieyscka kuchnia. Mącz 454d.

»obecna kuchnia« = kuchnia dla wszystkich (1): Popina – Obeczną kuchnią. Calep 821b.

»pospolita kuchnia« [szyk 3 : 1] (4): Popina, Poſpolita/ Kuchnia/ yákie w mieſciech bywáią/ Kárczmá. Mącz 64d, 132b, 312b [2 r.].

5. Pole na szachownicy, na którym staje król szachowy przy tzw. roszadzie, czyli zamianie pozycji krola i wieży (2):

Zwrot: »do kuchniej skoczyć« = o ruchu króla przy roszadzie (2): Biáłego pieſzká [czarny pieszek] wnet gárdłá pozbáwił/ A ſam ná iego mieyſcu ſie záſtáwił. Ale niewidział/ że drugi náń ſtoi/ Przebił go miecżem pieſzek w białey zbroi. Zátym Krol cżárny/ przez ieden huf cáły/ Do kuchniey ſkocżył/ zá oſtátnie wáły. KochSz B, A3v.

6. n-loc (3): Rybitſka kępá tudźieſz bliſko GNIEWA [...] Poniżey Gniewá przy długim oſtrowie Popłynieſz/ Kuchnią zową go fliſowie/ Choć tám kuchmiſtrzá niemáſz ni kuchárzy/ Nic ſię nie wárzy. KlonFlis G3v, G3v, G4.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): k kowál/ komin/ kuchniá MurzOrt B2v.