Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [KURZYCA]

Następne hasło: KURZYĆ SIĘ »

KURZYĆ (45) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	kurzyć
praes
	sg	pl
1	kurzę	kurzymy
2	kurzysz	kurzycie
3	kurzy	kurzą

praet
	sg		pl
2	m	-ś kurzył	m pers
3	m	kurzył	m pers	kurzyli

fut
	sg
3	m	będzie kurzył

imperativus
	sg
2	kurz

conditionalis
	sg
2	m	byś kurzył
3	m	by kurzył

inf kurzyć (9). ◊ praes 1 sg kurzę (2). ◊ 2 sg kurzysz (1). ◊ 3 sg kurzy (7). ◊ 1 pl kurzymy (3). ◊ 2 pl kurzycie (1). ◊ 3 pl kurzą (8). ◊ praet 2 sg m -ś kurzył. ◊ 3 sg m kurzył (3). ◊ 3 pl m pers kurzyli (4). ◊ fut 3 sg m będzie kurzył (1). ◊ con 2 sg m byś kurzył (1). ◊ 3 sg m by kurzył (2). ◊ imp 2 sg kurz (1). ◊ part praes act kurząc (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Sprawiać by coś się tliło tak, by powstawały kłęby dymu (34)
- a. Przy nabożeństwach, składaniu ofiar kadzić; przeważnie z zabarwieniem ujemnym w odniesieniu do fałszywej nabożności (16)
- b. Dla okadzania ludzi lub pomieszczeń w celach leczniczych, magicznych (15)
2. Wydzielać kłęby lotnej substancji (4)
- a. Dymić (3)
- b. Parować (1)
3. Poddawać działaniu dymu; okurzać, okadzać (2)
4. Prószyć (1)
5. Palić, wywoływać pożar; wypędzać za pomocą ognia (2)
6. [Wytwarzać coś za pomocą palenia, wypalać]
7. Smrodzić (2)

1. Sprawiać by coś się tliło tak, by powstawały kłęby dymu; fumificare Calep, Cn; adolere Mącz; suffire PolAnt (34): A cżáſem do láſá muśiſz ſie więc pytáć [= chronić się], Więc tu kurzy w krzewinie á Bący go iedzą RejWiz 93v; Calep 440b.

kurzyć pod kim (1): Czeſarz [...] kazáł páná Turniuſá do niego [słupa] przywiązáć/ y nágárnąwſzy plugáwego ſmiecia kazał pod nim kurzyć áż ledwe żyw zoſtał RejZwierc 84.

a. Przy nabożeństwach, składaniu ofiar kadzić; przeważnie z zabarwieniem ujemnym w odniesieniu do fałszywej nabożności (16):

kurzyć komu, czemu [w tym: czym (1)] (6): on mi vkázuie z długą á s śiwą brodą Bogá Oycá/ á on mu ſie kłánia/ á on mu kurzy/ á on go kropi/ á ieſzcże ſie ktemu vbierze w perły/ w złotohłáwy. RejAp 180, 10v, 50v; RejPos 173, 342. Cf kurzyć komu co.

kurzyć komu co [= czym] (1): Miáſtá Iudſkie y mieſzczánie Ierozolimſcy odeydą/ a będą wołáć do Bogow ktorym kádzidłá kurzyli [ofiáry czynią WujBib] / ále ći ich nie wybáwią BibRadz Ier 11/12.

kurzyć czym (5): RejZwierz 132v; BibRadz Is 66/3; Adoleo, Zápalam/ palę/ ofiáruyę/ záżegam/ wonnością kurzę. Mącz 261d; Gdzieſz ony ſwiecżki/ gdzieſz ony kádzidłá/ gdzieſz ony złote płaſzcże/ co imi báłwánom kurzymy/ álbo ie w nie vbieramy. RejAp 10v. Cf kurzyć czym przed czym.

kurzyć czym przed czym (1): palił á kurzył woſkiem/ ábo łoiem/ ábo żywicą/ przed Máieſtatem Páná ſwego. RejPos 345v.

W połączeniach szeregowych (11): RejWiz 181, 183v; RejAp 6v, 50v, 180 [2 r.]; toż dopiro do Páná/ toż dopiro wołáć/ ſpiewáć/ dzwonić/ kurzyć/ á nárzekáć nań/ iákoby ná iákiego niedbáłego ábo ſpiącego. RejPos 244, 173, 342, 346v; RejZwierc 262.

W charakterystycznych połączeniach: kurzyć bałwanom, bogom, Bogu (2), obrazom, Panu; kurzyć kadzidłem (3), łojem, wonnością, woskiem, żywicą.

b. Dla okadzania ludzi lub pomieszczeń w celach leczniczych, magicznych (15): [młodzieńczyka] w ſtuczki drobne zſiekáli/ y ná węgle roſpalone włożywſzy kurzyli/ ktorym kurzenim wſzytkie kąty zamkowe z záklinánim Czárownicym okadzáli.StryjKron 572.

kurzyć czym [w tym: pod co (2), w czym (1)] (10): FalZioł III 30b, V 62v; Ale ſie nád owymi ieſzcże więcey [czarci] burzą/ Co im w dzwony igráią/ pokrzywámi kurzą. Ano im nie pomogą wierę ony cżáry/ Gdyż Pan ni nacż nie pátrzy/ iedno pilen wiáry. RejWiz 169v, 150; Węże theż tym roſpędźiſz/ gdy będźieſz rogiem ielenim częſto w domu kurzyć. SienLek 159v; RejPos 304v [2 r.]; KochFr 85. Cf »pod nos kurzyć«.

kurzyć po czemu [= gdzie] (1): A gdyby ktho vſuſzywſzy iego płucze kurzył po domowi/ na węgle ſypiąć [!]/ tedy wſzytki węże y gadzinę iadowitą wypędzi. FalZioł IV 4d.

kurzyć pod co (3): dwá/ zá tym co inſzy/ klęknąwſzy/ podołek mu podnioſzą y pod on podołek kurzą ábo kádzą. CzechEp 191. Cf »pod nos kurzyć«.

kurzyć w co (2): PAtrz więc kiedy ſie kſiężą/ v ołtarzá burzą/ Wznioſzſzy ornat/ iednemu/ wſzyſcy w ogon kurzą. RejZwierz 106. Cf »w nos kurzyć«.

Zwroty: »na gromy kurzyć« = odpędzać gromy kadzeniem (1): dziwne ziołá ná thy wymyſlone ſwiętá ſwięćili/ po domoch wieſzáli/ ná gromy imi kurzyli RejPos 304v.

»pod nos, w nos kurzyć« [w tym: czym (2)] (2 : 1): Ono to zielie ſwieczone Y one ſwieczky kręczone Częſto iemi pod nos kurzył Dobrąć wiarę wſobie burzył RejKup r3v, r3v; od ſpánia co nawięcey wśćięgáć/ kurząc mu pod nos rogi/ pierzym y rzeczámi innymi/ ktore bárzo śmierdzą. SienLek 54v.

Szereg: »kurzyć abo kadzić« (1): CzechEp 191 cf kurzyć pod co.

2. Wydzielać kłęby lotnej substancji (4):

a. Dymić (3): Rauchen. Dymić. Kurzić. Fumare.Calag 388a; Acapna ‒ Suche drzewo ktore mię [! lege: nie] kurzij, Przipał. Calep 12a.

kurzyć czym (1): ogień ón/ we wnętrznośćiách źiemnych záwárty/ [...] záwżdy iáko z kuźniéy rozmáitemi dymámi kurzy. Oczko 6.

b. Parować (1): Dampff auftreiben. Dymić/ Kurzyć. Vaporare. Calag 110a.

3. Poddawać działaniu dymu; okurzać, okadzać (2):

kurzyć co nad czym (1): pomaga [...] gdy go [ząb z martwej człowieczej głowy] w ogień włoży á ząb bolący nád onym dymem kurzy. SienLek 78.

kurzyć kogo czym (1): A Krol go [pochlebcę] [...] kazał dymem kurzyć RejZwierz 18v.

4. Prószyć; excitare, movere pulverem Cn (1):

Zwrot: »w oczy kurzyć« (1): gdy ná morzu walcżył z Rzymiány/ ćiſkáli ná okręty one gárnce [z popiołem]/ popioł w ocży kurzył BielSpr 45.

5. Palić, wywoływać pożar; wypędzać za pomocą ognia (2):

kurzyć czym (1): kazał im woiowáć ſwoię źiemię/ bydło pędźić/ y ogniem kurzyć. BielSpr 42.

W przen (1):

Zwrot: »[komu] w nos kurzyć« (1): tákim ćię [...] oglądáły/ y Moſkiewſkié kąty: Gdźieś Derptowi w nos kurzył/ [...] Liczbę nieprzeliczoną wśi w popiół obróćił KochJez A3v.

6. [Wytwarzać coś za pomocą palenia, wypalać:

Zwrot: »smołę kurzyć«: Kto smołę kurzy, daję od dołu po gr 6 na rok, a od kłody gr 3. LustrWpol I 191.]

7. Smrodzić [czym] (2): Iákoby zacny Smárágd powieśił w wychodzye. Albo gdy w pięknym gmáchu márnym dymem kurzą RejWiz 7v.

Zwrot: »[komu] pod nos [czym] kurzyć« (1): Trzebá by ſie káżda wyſtrzegáłá/ By ſerwatką w rádzie nie śmierdziáłá. Bo my cżęſto małdrzyki tworzymy/ Ludziom pod nos podołki kurzymy. BielSjem 9.

Synonimy: 1. kadzić; 2. dymić, dymić się; 5. palić; 7. kadzić.

Formacje współrdzenne: dokurzyć, kurzyć się, okurzyć, podkurzyć, przekurzyć się, przykurzyć się, skurzyć, wykurzyć, zakurzyć, zakurzyć się; okurzać, podkurzać, podkurzać się, przekurzać, wykurzać.

Cf [KURZĄCY], KURZENIE