[zaloguj się]
[pdf]

1. LEN (94) sb m

e jasne (tylko z Mącz; Cn e pochylone).

Fleksja
sg pl
N len lny
G lnu ln(o)w
D lnu
A len lny
I ln(e)m
L lnie

sg N len (25). ◊ G lnu (38). ◊ D lnu (1). ◊ A len (19). ◊ I ln(e)m (5). ◊ L lnie (1). ◊ pl N lny (1). ◊ G ln(o)w (3). ◊ A lny (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. bot. Linum usitatissimum L. (Rost); len zwyczajny, roślina z rodziny lnowatych (Linaceae); linum Mymer1, Mącz, Calep, Cn (63): Oracż niegdy był lnu náśiał/ Iżby z niego przędziwo miał BierEz N, N [3 r.]; Mymer1 17; MetrKor 57/120v, 59/283; KAnia przędza wije ſie po zielu y po lnie FalZioł I 28d, I 79a; LibMal 1544/85v, 1547/133v; ZapWar 1558 nr 2686; Leop Is 19/9; Niewiáſty Liwońſkie ſą vrodliwe/ ále nie robotne/ choćia máią Len ſláchetny á nie przędą go/ wolą gi przedáwáć á płótno kupowáć. BielKron 437v; Mącz 195a, 209b, 372d; Sok też ze lnu źielonego wzrok czyśći y twierdźi SienLek 65v, 65v marg, 239v, X2v; Calep 606b; GostGospSieb + 4.

W połączeniach szeregowych (3): gdy ſie zábáwi około ogrodow/ około nabiáłow/ około lnow/ około konopi/ wſzytko á wſzytko może ſie to ſowicie opłáćić RejZwierc 109; GostGosp 164, 167.

W przeciwstawieniu: »len ... konopie« (1): A báby gdy Lnu nie máſz/ niech Konopie przędą. RejFig Ee4.

W charakterystycznych połączeniach: len ślachetny, zielony (2).

Zwrot: »brać len; branie lnu« = rwać ten na polu; carpere a. vellere linum, vulsura lini Mącz [szyk zmienny] (3;1): Vulsura lini, Branie lnu. Mącz 478c, 39b, 478c; Len/ konopie/ máią bráć ták coby káżdy ſnop mniey áni więcey nie cżynił iedno garść GostGosp 124.
Szereg: »(tak, i) len, (jako, i, albo) konopie« [szyk 6:2] (8): FalZioł V 62; Dom tedy albo mieſzkánie nie ma być ná mieyſcu bágniſtym bliſku Ieźiorá álbo błotá/ gdźieby moczono Len álbo konopie SienLek 2v; GostGosp 52, 112 [2 r.], 124 [3 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w przeciwstawieniu 1 r.].
a. Włókna lub przędza z tej rośliny (czasem może nici); pensum Murm, BartBydg; linamentum Mącz (25): Pensa. et est pluralis numeri. [...] Das werck/ ader die wol das an dem racken iſt. Len álbo wełná ná kądzyeli. Murm 145; BartBydg 110b; Też na remę nieżitową Lnem kadzienie, ieſt doſwiadcżoney pomocy FalZioł V 77v; GliczKsiąż M6; Thrzćiny przełomioney nie zethrze/ y lnu kurzącego [et linum fumigans] ſie nie vgáśi Leop Is 42/3, Iudic 15/14; Też áby nie mieſzał lnu z wełną/ álbo tkał poſpołu wełnę ze lnem/ przeto Zydowie y dziś lniánymi niciámi ſukniey nie ſzyią. BielKron 36v, 4v, 36v, 442v, 451, 453v [2 r.]; Linamentum, Przędźiwo/ yáko yeſt len/ nići przędźione. Mącz 195a, 71d; on len ktoryś tám wetkał w ránę wyymuy dniá trzećiego SienLek 171, 171; HistLan F5v; CzechEp 18; WujNT Matth 12/20; Páiąk z Minerwą ſzedł o zakład świętą/ Ktoby ćieńſzą nić/ y przędzę zácżętą Vkręćił ze lnu/ lecż ſtráćiłá nakład/ Záraz y zákład. KlonFlis E3v.

W połączeniach szeregowych (3): kthorzy [Holendrzy] ſobie przeſpiecżnie ſtali ná morzu cżekaiąc wiátru/ nábrawſzy towárow Polſkich/ to ieſt miedźi/ wáńcżoſu/ popiolu/ lnu/ y inych kupi. BielKron 408; GórnRozm M; GostGospSieb +4.

Zwrot: »prząść len« (1): Y ná nowinách Herebowych/ Przędźiecie len śiany/ mocżony w káłuży KlonŻal C4v.
2. Tkanina wykonana z lnianej przędzy (23): Efod byłá ſukienká krotka bez rękawow [...] A byłá iedná bárzo koſzthowna/ [...] Ale druga [szata] proſtha ze lnu dla Lewitow BibRadz I 48c marg.

W przeciwstawieniu: »szarłat ... gruby len« (1): Tákże od tego ktory ſię obłocży w ſzárłat/ y nośi koronę/ áſz do tego ktory ſię obłocży w gruby len [A ferente vestem hyacinthinam et coronam, et usque ad eum qui induitur lino crudo]. BudBib Eccli 40/4.

a. Tkanina kosztowna; rodzaj cienkiego, białego płótna, bisior; byssus Vulg, PolAnt (21): Synowie Sele ſyná Iudowego byli/ Her oćiec Lechá/ y Láádá oćiec Máreſá/ y pothomſtwo domu tych ktorzy robili lnem ſubtylnem w domu Asbea. BibRadz 1.Par 4/21; BudBib 1.Par 4/21.

W połączeniach szeregowych (13): Nábiorą złotá/ Hiácyntu/ ſzárłatu/ iedwabiu czerwonego/ lnu ćienkiego [Et ipsi aecipient aurum, et hyacinthum, et purpuram, et vermiculum cocci, et byssum]. BibRadz Ex 28/5, Ex 28/6, 8, 15, 35/6, 23 (12); BielKron 33.

W porównaniach (3): tylko niewiáſty przedawáły ſzáty s pięknego lnu iáko Iedwab BielKron 451, 33, 33v.

W charakterystycznych połączeniach: len bialy (3), cienki (3), subtylny (4).

Zestawienie: »len kręcony« = bissus retortus Vulg, PolAnt [szyk 10:2] (12): A Przybytek ták vcżyniż: Dzieſięć Opon ze Lnu biáłego kręconego z iedwabiu modrego Páwłocánego Kármázynowego bárzo iáſnego przemiennych máśći/ robothą dziáną vdziáłaż Leop Ex 26/1, Ex 38/8; BibRadz Ex 28/6, 8, 15, 39/2, 5, 8, 24; Napirwey ſpodnie vbránie áby było lniáne co namiękſzego biáłego lnu kręconego/ wyſzywáne. BielKron 34, 33, 33v.
Szeregi: »bisior albo len« (1): Nádziáłáli tedy oni wſſyſcy ſercá mądrego/ ku wypráwieniu Przybytku/ Oppon dzieſięć z Biſioru álbo Lnu białego kręconego [et bysso retorta] Leop Ex 36/8.

»len, kotona« (1): Thowary ich ktore nam nośili/ len ſubtylny Kotoná s ktorego ſzáty ſobie dźiáłáią iáko Iedwábne BielKron 451v.

3. Włókno niepalne pochodzenia mineralnego (azbest) lub tkanina złego wlókna; asbestinum Mącz, Calep, Cn; asbeston linum, carpasium, linum vivum Cn (2): Asbestinum, genus lini quod igne non absumitur, Len któremu ogień nie ſzkodźi/ Sálámándrá. Mącz 17d; Calep 101a.
4. bot. Linaria vulgaris Mill. (Rost); lnica pospolita, roślina z rodziny trędownikowatych (Scrophulariceae), pospolita na polach i miejscach piaszczystych (6):
Zestawienia: »leśny len« (1): Osiris est herba alias urinalis, et linaria Leśny len. Mącz 271a.

»Matki Bożej, Maryjej len« [szyk 4:1] (4:1): MAtki bożey len ieſt podobny ku lnu, albo ku ſoſnce/ ale ſie tim dzieli od ſoſnki/ bo ſoſnka puſzcżas [!] ſiebie mleko/ ale len mariey mleka niema, Też kwitnie żołtym kwiatem/ á then prawy modrym. FalZioł I 79a, +4a, I 78d, 79a, 79a żp.

[»psi len«: Pśi len SienHerb E2#.]

Synonimy: 2. biel, bis, bisior, kotona.

Cf ILNICA, LNEK, 1. [LNICA], 2. LNICA, LNICZNIK

KN