[zaloguj się]
[pdf]

LISTEK (141) sb m

e prawdopodobnie jasne (tak w -ek).

Fleksja
sg pl du
N listek listki
G listka, listku listków
D listk(a)m
A listek listki
I listki(e)m listkami, listki
L listku listkoch listku
inne pl A a. I - listki

sg N listek (12). ◊ G listka (3) GliczKsiąż, ModrzBaz, NiemObr, listku (3) SienLek, RejZwierc (2). ◊ A listek (11). ◊ I listki(e)m (3). ◊ L listku (3). ◊ pl N listki (21). ◊ G listków (35); -ów (1), -(o)w (34). ◊ D listk(a)m (1). ◊ A listki (30). ◊ I listkami (9), listki (5); -ami HistAl, MWilkHist, GrabowSet, RybGęśli; -i RejWiz, BielKron, SienLek, RejZwierc; -ami : -i FalZioł (5:1); ~ -ami (4), -(a)mi (5). ◊ A a. I listki (1). ◊ L listkoch (3). ◊ du L (cum nm) listku (1) FalZioł I 87c.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v.

Dem. od „list”:
1. Od znacz. ‘liść’; folium Mącz, Modrz; coma arboris Cn [sg przewαżnie w funkcji coll] (115): KVklik [...] to ziele niemałą moc ma/ w liſtku więczſzą niż w korzeniu FalZioł I 57d; Skocżek mnieyſzi [...] liſthki ma podługowathe/ tłuſte á głatkie/ liſtki na krziż ſkłada FalZioł I 62b; PIęćperſt ieſt ziele opięci liſtkoch FalZioł I 102a, I 6b, 20c [3 r.], 36b, 37a [2 r.], 38c (21); á między filari groná złote z liſtkámi złotemi wiſiály HistAl Hv; RejFig Bb4 [2 r.]; Ci tho ácż wody ſłotkiey nie máią/ wſzákże bárzo ſmácżną zbieráią z liſtkow ktore ſie w trąbkę ráno zwijaią BielKron 447v, 447v [3 r.]; SienLek YYv; A ieſli ná nim owoc iáki vroſcie/ áliżći go kiymi wnet otłuką/ że ni liſtku ná nim nie zoſtánie RejZwierc 21v, 18; MWilkHist Gv; Calep 560b; IAk ptaſzek rozrzewniony/ Co [...] W krzu/ ná gáłążce/ liſtkiem záſłoniony [...] niechce odmiennośći GrabowSet G2v; WitosłLut A3.

listek czego (2): Też ieſt ieden bluſzcż na ktorego liſtkoch roſa padnie á twardzieie/ á w kadzidło ſie obracza FalZioł I 49a. Cf »listki lauru«.

W połączeniu szeregowym (1): Iż ſię ſtąd nie co ráduią. Drzewá ſwoimi pączkámi Liſtkámi/ y też kwiatkámi. MWilkHist A3v.

W porównaniach (4): Tákowyć będzye iák drzewo przy wodach wſzcżepyone/ Ktorego liſtki nie zeſchną záwżdy ſą zyelone LubPs Bv; Słowá mądrych iáko laſká á goźdzye wbite miedzy liſtki zebrane ſpołu BielKron 82; RejPos 34, 128.

W charakterystycznych połączeniach: listek pachnie, rozszerzy się; listek rwać; listek białej zieloności, czarny, drobny (3), gładki, podługowaty, powiewny, tęgi, tłusty, zielony (2), złoty; listkiem zasłoniony.

Przysłowie: Pluma ac folio facilius moveri, Ládá rzeczką być poruſzón áż y piórkiem álbo liſtkiem. Mącz 233d; Bo ſumnienie [...] ſtráchu wielkiego/ nietylko od nieprzyiaćielá/ ále też y od ſámego ćieniá/ ábo ſzumu liſtkow ná drzewie będźie ie nápełniáć. ModrzBaz 113; będźie was ſtráſzył ſzum liſtká lecącego zdrzewá. ModrzBaz 113v; Bo by ſye namniey ná drzewie wzieżyły Powiewné liſtki: [...] tá ſye duſzá zlęknie KochPieś 13. [Ogółem 4 r.].
Fraza: »listki lecą; listek lecący« = folium volans Modrz (1;1): Przydzye Ieſień pochmurna/ álić liſtki lecą RejZwierz 127v; ModrzBaz 113v.
Zwrot: »listki wypuszczać (a. wypuścić)« [szyk zmienny] (3): BibRadz Luc 21/30; BielKron 41v; gdy iuż z śiebie [drzewa] liſtki wypuſzczáią [cum producunt iam ex se fructum]/ wiećie żeć iuż blizko ieſt láto. WujNT Luc 21/30.
Wyrażenia: »listki lauru« (1): [Febus] W złote cżáſze niech cżerpa nieśmiertelney wody. Zdobiąc Skronie liſtkámi Lauru źielonego RybGęśli B3.

»zielony [= świeży] (jest) listek« [szyk 3:2] (5): LubPs Bv; RejWiz 24; która [gołębica] wiecżor przynioſłá do okrętu rozgę oliwną z zyelonemi liſtki w noſie ſwoim. BielKron 5; RejPos 34, 128.

Szereg: »(ani) listek i (ani) gałązki« [szyk 1:1] (2): SienLek 256v; IAka oliwká máła pod wyſokim ſádem Idźie z źięmie ku gorze máćierzyńſkim śládem/ Ieſzcze áni gáłązek/ ani liſtków rodząc KochTr 6.
W przen (3): Tákże też y pieſzcżoſzkowie iego cżáſem ſie zázielenią/ á cżáſem ni liſtku ná żadnym nie naydzieſz/ bo więc ſzpetnie z drugiego kwiatki opádną RejZwierc 21v; A ták ieſt [moja nadzieja] rozkrzewiona/ Y liſtkámi odźiana/ Ze kwitnąc/ w rożne bárwy ieſt vbrána. GrabowSet 13.
Fraza: »listki padną« (1): Przydzye ſtárość zázyębła/ liſtki pádną z roſą/ A oná smierć iáko chłop/ dybie s tyłu s koſą. RejZwierz 127v.
Przen (1):
Wyrażenie: »listek figowy« = osłona (1): O obronie przećiw temu ktoby tobie [...] powſtał/ mowić będę. áleć to naprzod ná ty ſłowá twe powiádam: iż ty nic tego przedſie nie bierzeſz/ [...] co ſie o woley y opátrznośći Bożey mowiło. Abowiem gdybyś ty ná to bacżenie iákie miał/ [...] tedybyś nigdy tákowych figowych liſtkow Adámowi y Ewie zwycżáynych nie vżywał: áni byś ſie ták przeciw tym przypadkom vzbraiał CzechRozm 231v.
a. Używane w lecznictwie i w kuchni [zawsze w pl] (51): gdy vwarziſz ſirop ſtych to Liſtkow [senesu], [...] oczukrowawſzy napijay ſie ciepło FalZioł III 5d.

listek czego (23): liſtki tego ziela [łobody] iedzione ſkapuſtą cżarną tedy bolenie ktore bywa wmiechierzu odeymuie. FalZioł I 12a, I 130a, 147d, V 117. Cf W połączeniu z nazwą rośliny.

W połączeniu z nazwą rośliny lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: G sb (27), ai (19); listek + określenie (41), określenie + listek (5)] (45): liſtki paprocziane poki ſą zielone á młode barzo/ gdy będą vwarzone á iedzione otwiera żywoth cżyniącz ſtholcze FalZioł I 55d; z Liſthkow Grzybieniowych może być ſirop pożythecżny naprzeciwko cięſzkim gorącżkam FalZioł I 92a; Wezmi liſthkow ſenes korzonkow Paprotcżanych, korzenia ſoſnki/ każdego ſnich po poł vncijey FalZioł I 98d, I 4c, 7a, 9b, 11b, c (40); SienLek 54v, 124v, 157; BielSat B3v [idem BielRozm ]; Nuż też záſię ázaż zle ogorecżkow náſolić? tákże też koprzykiem á wiſniowemi álbo dębowemi liſtki przekłádáć RejZwierc 110v; BielRozm 12.

W charakterystycznych połączeniach: listki bobkowe, bukwicowe, dębowe, grzybieniowe, jeżynowe, konopne, koszyczkowe, lewandulowe, makowe, mirtowe, paprociane, psiego języku (2), ruciane (ruty) (5), sałwijej, sene(s) (23), szczawiowe, szczyrowe, trawowe, wiśniowe.

b. Igła drzewa iglastego (używana w lecznictwie) (2): To liſcie ma być zbierano. Iako naprzod liſcie Bobkowe/ ſzawina, Iałowiecz tak liſtek y z gałąſkami FalZioł V 118v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rośliny (1): Rzeczy poſpolite: ktore ciało naraſzczaią. [...] cortices granatorum/ babka/ liſtki ſoſnowe/ cipres FalZioł V 99v.

c. Pokryta liściem gałązka, pęd (1): Furunculus [...] in vitibus dicitur Małi kończiſty liſtek/ pączek. Mącz 141a.
d. Okrywa nasienia, łuska na ziarnie; folliculus, gluma (cluma) Mącz (2): Matriſilua. IEſt ziele [...] we dwu liſtku zamyka ſie to naſienie iakoby w mieſzkoch FalZioł I 87d; Folliculi hordei, Yęczmienne liſtki álbo ośći Mącz 58a.
e. Płatek kwiatu (1): Spádły rożáne liſtki: áż nic nie zoſtáło. WisznTr 12.
f. [Ozdoba w kształcie listka: pas srebrny w kalinowy listek, biały InwMieszcz 1567 nr 139, 1576 nr 209, 1579 nr 222.]
2. Od znacz. ‘kartka papieru’ (6): Obyes vcżyniwſſy dwá liſtki w ktore włożył po ſſelągu/ zátknął ye zá okrągłą cżapkę GliczKsiąż H8v, H8v [3 r.], I.
Szereg: »książki albo listek« (1): Adversaria, prothocol vulgo dicitur. Xiąſzki álbo Liſtek/ w który prętko naterminowáć á náznáczić może á z niego záś tak yáko ſie godźi przepiſać. Mącz 3d.
3. Od znacz. ‘pismo’; epistolium Murm, BartBydg, Mącz; parva(e) litera(e) Murm, BartBydg; literulae Murm; pusilla a. tantula epistula, tabella Mącz [w tym: pl w funkcji pl t (1)] (17): Literulae, parvae literae eyn briefflen Liſtki Epistolium idem Murm 191; BartBydg 51; Tabella, Tabliczká/ też máłe Xiążeczki/ Regiſtrek/ liſtek. Mącz 438a; Tantula epistola, ták máluczki liſtek. Mącz 440c, 106d, 332c; á teras potumek tego Kaſztelana wiriwal Liſtki z zapazuſza przitzinial ſie ſam niewiedzial zakim [dotyczy czytania mowy w sejmie] PaprUp C3v.
a. Krótka wiadomość przesłana drogą korespondencyjną, liścik (8): ieſli co do ſługi ſwey przerzecże/ tá wnet przedárowána/ [...] poda liſtek/ poda vpominek od miłego GórnDworz Bb4; NiemObr 23 [2 r.].
Zwroty: »listek napisać [ze zdαniem dopełnieniowym]« (1): PAnie rymem iednemu liſtek nápiſáły/ Ze rozlicżnych owocow przeń nágotowáły. RejFig Cc4v.

»listek posłać« (1): [pan mój] lyſtek swoy yvsz na wſyadanyv przes Logophetha swego poſlal my ktori tesz w. km. slye. LibLeg 11/12v.

α. Jeden z Listów Apostolskich (tu o najkrótszym z nich, liście św. Judy) (2): Liſtek Iudy ś. BudNT d2v.
Zwrot: »listek napisać« (1): Yudaſz Thádeus máły liſtek nápiſał KromRozm II e4v.
β. Rozkaz pisemny (tu: o wiciach) (1): záwżdy woyſko gotowe gdy będzie z miłośći á nie s przymuſzenia tego potrzebá. Iuż wſzyſcy ledá zá liſtkiem bieżą/ á zá niewolą nos zwieśiwſzy po kąciech ſie kryią. RejZwierc 46.
b. Zaświadczenie (prawdopodobnie napisane na małej karteczce) (2): Perscribere pecuniam, Przes bank komu pieniądze posłáć/ to yeſt gdy ye włoży w Krákowię [!] á dádzą mu liſtek od w banku ſiedzących/ tedy mu ye dádzą w Weneciey. Mącz 375c; á ták áby od tego byli ſtroże coby káżdego pytáli w bronie s kąd ieſth/ [...] áby liſtek miał od ſwego páná ieſli ieſt iego poddány albo ſługá. BielSpr 27v.
4. Cieniutka blaszka, folia; tu: o tzw. złocie i srebrze płatkowym (3): [srebro] czuchnienie vſth y drżenie ſezcza [!] vmnieyſza/ á to liſtki Srebrne z ktoremkolwiek lektwarzem iedzone/ ale złothe ſą więtſzey moczy. FalZioł III 35a; Iż on [goldszlar] rázem kilko ſet Złotych w kupę zleie. Rozbija to Málárzom na ćienuchne liſtki BielSat C3v [idem] BielRozm 20.

Synonim: 2., 3. kartka.

Cf LISTECZEK, LISTKI

BZ, ZCh