[zaloguj się]
[pdf]

ŁEB (436) sb m

e jasne. ◊ -b (181), -p (41).

Fleksja
sg pl
N łeb łby
G łba łb(o)w
A łeb łby
I łb(e)m
L łbie, łbu łbach
V łbie
inne sg L a. du L - łbu

sg N łeb (34). ◊ G łba (19). ◊ A łeb (188). ◊ I łb(e)m (21). ◊ L łbie (136), łbu (2); łbie : łbu RejWiz (41 : 1; 15), RejAp (2 : 1; 124). ◊ V łbie (1). ◊ sg L a. du L łbu (2) PaprPan Z3v, KochPam 80. ◊ pl N łby (4). ◊ G łb(o)w (5). ◊ A łby (23). ◊ L łbach (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Głowa zwierzęcia; też o stworach baśniowych, mitologicznych oraz apokaliptycznej bestii; caput Mącz, Cn; calva Calep (64): żeby Baran miał w głowie iakiegos robaka/ ktory gdy go tam zaſwierzby, tedi Baran łbem zatrzęſie FalZioł IV 2d; RejRozpr I2v; RejWiz 32; Wſiądźże ná nię á świeże gowno weźmi w zęby/ Toć poydźie [świnia] łeb podnioſzſzy fámá nie zwie kędy. RejFig Bbv, Bb, Cc6v, Dd8v; PAllás ná Iednoroſcu/ zá tarcżą ſie kriye/ Dzyerży w ręku ſzefelin/ á Smoká w łeb biye. RejZwierz 114, 39, 120; SATYR. Albo Dziki Mąż [...] TAk iako mię widźićie/ choć mam na łbie rogi, I twarz nieprawie cudną/ i koſmate nogi KochSat A2; Cerberus, Piekielny pies/ mayąci trzi łby który piekłá ſtrzeże. Mącz 48b; Mugilis huius mugilis, Nieyáki rodzay morskich ryb/ wielki łep máyący. Mącz 235b, 338d, 470b; GórnDworz P6; A Kániá niech Myſzy ſkubie/ Zadąwſzy łeb w ogon dłubie RejPos A2v, 70v; Bo źrzebcem poſpolicie nie káżdy zátocży/ A miáſto zátocżenia rychley przez łeb [źrzebca] ſkocży. RejZwierc 183, 28 [2 r.], 64, 113 [2 r.]; Skruſzyłeś y ſámemu łeb wielorybowi/ Y dałeś go ná paſtwę górnému ſępowi. KochPs 110; CzechEp 37; KochPieś 8, 49; Calep 153b, 163b; Niewiáſtá wſzeteczna Bábilonia [...] Siedzi ná beſtyey o śiedmi łbách/ y dzieśiąći rogách. WujNT 876; Poſadźiwſzy ſkowronká [kocisko] wznieſie łeb do niebá. Zátym pierżchnie ſkowronek y ſiędźie wyſoko CzahTr L, L; KlonWor 19, 45.

W połączeniu z przydawką przynależnościową (16): Więc śię [baran] ná byká zábieży/ W cżoło mu ſwym łbem vderzy BierEz R4; Szcżucży łeb co w piątek wrzał w niedzyelę gi dáią RejWiz 14v, 171v; Siłáć tu tákich ſmokow/ chociay nie latáią/ Co łby Kotcże á szyie Gąsiorowe máią. RejFig Bbv, Cc6; BibRadz Apoc 9/17; Mącz 11d [2 r.], 238c; Prot C; RejZwierc 193v; [kniaź Oleg] nogą w on łeb Końſki vderzył/ mowiąc/ Otoſcie mi práktykowáli ſmierć podiąć od tego Koniá/ á on iuſz iáko widźićie zdechł StryjKron 121; KołakSzczęśl C2v.

W porównaniach (4):

Jako comparatum (1): Leb iáko v Niedźwiedzyá/ á Báránie rogi/ Zęby iáko v Wieprzá/ á v Szkápy nogi. RejWiz 166.

Jako comparandum (3): BibRadz Apoc 9/17; Głowy teras ták ważne iáko łby Skopowe Prot C; RejZwierc 190v.

W przeciwstawieniu: »łeb ... ogon« (1): Więc ná rybi xtałt/ wnet ſzkutę vrobił/ Y vdychtował/ y żelázem obił/ Sżtabá miáſto łbá [ryby]/ á Rufá ſpráwioná/ Miáſto ogoná. KlonFlis E4.

W charakterystyczych połączeniach: łeb ogryźć, podnieść (3), schylić, skruszyć, tłoczyć, urwać, wnurzyć (4), zadąć, zwiesić; w łeb bić (2), uderzyć; łbem kiwać, uderzyć (2), (za)trząść (3); łeb gnuśny, gruby, okrutny, wielki (2), wściekły; o siedmi łbach, trzy łby mający.

Zwrot: »łby pościnać« (1): Echidna, Genus serpentis, Alias Hidra, Wodny wąż któremu Hercules łby pośćynał. Mącz 99a.
Wyrażenie: »łeb z nogami« (1): [owca] przez płot ſkocżyłá/ wełná leży w leſie/ Alić kęſy [ = pies] pochwili łeb z nogámi nieſie. RejWiz 12v.
W przen (1): ſkoro ná ſzumny łeb wdźieią pyſzny cżubek/ Będźie Wroná Phoenixem, ziáſtrzębieie dudek. KlonWor 56.
Przen: W połączeniu z przymiotnikami od nazwy zwierzęcia oznacza przeniesienie jego cechy charakterystycznej na człowieka (2): A też widziſz świni łeb v páná ſámego/ Gdyż ieſt táki obycżay káżdego tákiego. Aby mu nie minęłá iuż żadna godziná/ Iedno iżby záwżdy żárł/ práwie iáko świniá. RejWiz 169; Tu w tym gmáchu [w piwnicy] z mądrej głowy/ Vcżyni ſie łeb oſłowy RejZwierc [238].
a. W opisie gwiazdozbioru (7): V Nóg Woźniczych vyźrzyſz poklękłégo wołá: Iego znáki/ żywému podobné ſą zgołá. Ták znáczny łeb/ ták świétné rogi vkázuie/ Ze króm gwiazd obcych ſam ſye ſwémi opiſuie. KochPhaen 7; Cepheus po pás w morzu ná łeb wywrócony/ Oſtátek ſucho nieśie wóz niezátopiony. KochPhaen 22, 3, 11, 18, 21 [2 r.], 24.
2. Wulgarnie lub potocznie o głowie ludzkiej; caput Mącz, Cn (372):
a. W znaczeniu konkretnym: część ciała ludzkiego (253): RejRozpr F3; RejKup r8v; RejWiz 13, 15, 175; PAniey ieden powiedział/ álboś oſzáláłá/ Ześ łeb ſobie chuſtámi około związáłá. RejFig Bb2, A5, Bb, Bb2, Cc5, Dd3v; ZLego ſługę málárze/ ták figurowáli/ Pyſk świni/ Wilcże vſzy/ do łbá mu przydáli. RejZwierz 118; BibRadz II 138b marg; Mącz 223b, 339b, 378b; RejAp 11; Kiedy nieprzyiaciel thwoy po pás w wodę wpádnie/ [...] iż mu ſie w gębę lać pocżnie/ náſthąṕ ná łeb/ á pogrąż go do oſtátká. GórnDworz Cc7, S8v; RejPos 327; Warchołom záwżdy prętko cżáſy giną/ Wnet záwżdy ná łbie śiwizná z łyśiną. RejZwierc 227v, 26v, 58, 89v, 103v, 134 (11); A [prorok] ieden z nich cżelnieyſzy/ rogi ſobye ſpráwił/ Zelázne/ ty iák błazen/ ná łeb ſobye wpráwił. HistHel D2; KochFr 55; WerGośc 251; Kufle lecą iáko grad: á drugi iuż ięczy/ Wźiął konwią/ áż mu ná łbie zoſtáły obręczy. KochPieś 21, 21; Cranium – łeb umarłego. Calep 266b; GórnTroas 12; WyprPl B3; piſzą Zołnierzom párágráfy ná gębie, á ze łbá Y z ćiáłá dobywáią im rubryk żelázem CiekPotr 64; Wſtyd mi tego przycżyną/ znáyduie ſie winny/ Prze ktorych ia miewáłá/ ſwoy łeb bárzo śinny. PaxLiz C3v; Ták v śmiádey Cygánki/ ná łbie nie zákrytym. Rownáią ſię wárkocże/ wężom iádowitym. KlonWor 6, 54; ZbylPrzyg A2.

W porównaniach (5): [jeśli pijanica słyszy, iż to ludzie ganią] iuż łbem ftrząſa iáko źrzebiec kiedy mu wędzidło w gębę kłádą RejZwierz 91, 61v, 158; Bo iákie tám zdrowie być może/ kędy ſię záwżdy we łbie/ iáko w kotle mieſza? WerGośc 226; By ná niebie we łbie grzmiáło PudłFr 21.

W przeciwstawieniu: »łeb ... dupa« (1): Práwie s tymi rozumy widzę ſzáleiecie/ Mnię łeb boli á wy mi dupę lecżyć chcecie. RejFig Ee.

Przysłowia: A thy czoś wygrał w pokorze/ Iżći po łbie kto chce orze RejZwierc 231v.

ten tór ieſt głádzony/ żywotá ludzkiégo/ Iż ieden ná drugiégo oczy wytrzéſczoné Wełbie [!] nośi ná iego ſpráwy obnáżoné GosłCast 44.

ſwiádomciem iuż tego chłopięciá/ Y nie táki tám rozum iáko v dzyecięciá. Boć mi dawał łáćinę áż mi ſie łeb kurzył RejWiz 68.

Frazy: »na łbie (rostą) guzy« (4): RejWiz 15; Nicby nam o tálár nie ſzło/ Ale owo więc nie ſmieſzno/ Kiedy ná łbie roſtą guzy/ Co ie zowiecie Fráncuzy. RejZwierc 236, 61v; WerGośc 235.

peryfr. »na łeb [komu] kładą czarną kokosz« = ktoś oszalał (1): Bo więc ſtąd kordiáká y ſtąd oná roſkoſz/ Kiedy ná łeb drugiemu kłádą cżarną kokoſz. RejWiz 16.

»oczy ze łba dobrze nie wylazą« (2): RejZwierc 59v; [pijanica leje] choć przez dźięki w gárdło/ áż po vſzách ćiecże/ á ocży ze łbá dobrze mu nie wylázą. WerGośc 241.

Zwroty: »dać w łeb, po łbu« [w tym 1 r. eliptycznie: komu w łeb] [szyk zmienny] (5 : 1): RejKup t3; RejFig A5v; [Talancyja Spartańska] tá kámień popádłá/ Dáłá mu [synowi] w łeb/ áż ſkorá ná nim ſie przepádłá. RejZwierz 46v; RejZwierc 134; KochPam 80; A przetoż iákom prętko do domu przyiechał/ Vyźrzawſzy ią ſtrwozoną/ iák mi w łeb kiiem dał. PaxLiz Bv.

»dać sobie w łeb o ścianę« = uderzyć się; impingere caput parieti Mącz (2): Illidit caput parieti, Dał ſobie w łep o ſciánę. Mącz 182d, 275d.

»w łeb dostać (a. wziąć)« [szyk zmienny] (7): RejRozpr F3; RejWiz 71v; Nigdy ty ſobye nie gań/ páná ſpokoynego/ Boć ſie rychley doſtánie/ w łeb zá zuchwáłego. RejZwierz 120; Iśćie niebędę [tego w karczmie mowił]/ wźiąłbym pewnie pełną w łeb OrzRozm L; BielKron 331; RejPos 225v; RejZwierc 164.

»w łeb, łba, przez łeb natłuc (a. zbić itp.); rozbić łeb; za łeb dorobić; okładać po łbu« = incutere in caput alterius, depexum aliquem reddere, caput alteri imminnere a. demulcere a. commitigari Mącz [szyk zmienny] (4 : 1 : 1; 1; 1; 1): RejWiz 80; Non posum pati quin tibi caput demulceam, Nie zdźierżę ſie ábych ći nie miał w łep nátłuc. Mącz 284a, 223b, 225a, 285d, 339b, 367a; Dobrze tego doználi po nim kołpacżnicy/ Gdy ich ſzáblą okłádał po łbu po vźicy. PaprPan Z3v; [S. Antoninus] ſkrył ſie do iedney niewiáſty: ktorey gdy oznaymił ſwoię złość/ oná brzydząc ſię niecnotą iego/ włeb go ſtolcem vderzyła/ y zdomu wypędzyłá. SkarŻyw 413.

»po łbie i po nogach kryślać« = może o ceremonii kościelnej (1): Bedzie [pleban] nad thobą wymyſlał Po lbie y po ponogach [!] kryſlal. RejKup h4.

»łeb, w łeb, we łbie skrobać (a. drapać)« = też nudzić się [szyk zmienny] (2 : 2 : 1): trzebá dobrą myſl cżym ozdobić w ſobie/ A nie wſzytko zá piecem we łbie ſkrobáć ſobie. RejWiz 16, 15v; RejZwierz 117v, 125v; A ták nie tóć ieſt modlitwá mrucżeć poniewolnie á w łep ſie drapáć/ [...] ále to ktora przychodzi s ſercá wiernego RejPos 214.

»łeb goły mieć« [o duchownych] (1): Boſczie wiedney baruie [!] wſyſczy Wſzytko ſarzy iako wiłczy. Lby też wſyſczy gole maczie RejKup c7.

»(po-, u)chwycić, popaść, jąć [kogo] za łeb« = rapere aliquem sublimem Mącz [szyk zmienny] (3 : 2 : 1): Item zeznal yſch wſzyeprczu Valenthego Ribithwa ſnym ſzią na Rynku powadzywſſi, za lep vchwiczil LibMal 1543/11; RejWiz 26v; náſzedłem onego co mi dał dwá rázy kámieniem á on vſnął/ popadłem go zá łep/ y putłukłem [!] mu gębę kámieniem BielKron 458v, 24, 324v; Mącz 346a.

»spaść na łeb« (1): [żona mężowi] Grochu poſpie/ przyłoży deſzcżołką ná wſchodzie. Spádnie ná łeb nieborak/ niewie co ſie dzieie BielSjem 10.

»jako oka we łbie strzec« (1): Dźiwuię ſye [...] miłośći onych świętych proſtakow przodkow náſzych/ ktorzy iáko oká we łbie ſwym/ ták ſtrzegli Kápłaná w Koronie Polſkiey. OrzRozm K3.

»[komu] w łeb welnąć« (2): Vix me contineo quin involem in capillum, Ledwey ſie odzierżawam iż mu w łep nie welnę. Mącz 506a, 447a.

»koronę na łeb włożyć« (1): nie doſyć ieſt Koronę ná łeb włożyć czyię. OrzRozm C.

»za łeb (wy)wlec, prowadzić, wymknąć« [szyk zmienny] (4 : 1 : 1): RejRozpr Bv; RejWiz 168; po máłey chwili brát brátá pod łáwą ſiekierką máca/ á ieden drugiego zá łeb wlecże s pokoiu onego. RejPos 334v; Albo gdy kto tonie á drugi go dopłynąwſzy/ chociay będzie zacnieyſzy/ zá łeb go z oney żáłoſney ſmierći wywlecże/ tak drudzy powiádáią iż mu tho záſię ná ſuſzy odpuśći/ iż go zá łeb wywlokł. RejZwierc 99v; Bo też náſz Wereſzcżyńſki iáko iedno krzyknie/ Abo záraz zábiye ábo zá łeb wymknie. PaprPan T2v.

W zwrotach, w których czynność fizyczna wyraża stan psychiczny:»ku gorze łeb wznośić« [znak dumy] (1): Wlśniowieckich to narod/ oſobliwy bywał [...] By Orłowie ku gorze/ záwżdy łeb wznośili/ A przedſię doſyć temu/ pocżąwſzy cżynili. RejZwierz 92v.

»łbem kołysać« [znak zdziwienia] (1): YA iuſz iedno łbem kołyſſę Dziwuiąc ſie co tu ſlyſſę RejRozpr G2v.

»łeb schylić, zwiesić« [znak smutku] [szyk zmienny] (1 : 1): RejKup bb4; Przedſię kłopot s fráſunkiem tuż tuż zá nim wſzędy. Gdzye ſie iedno obroći zwieśiwſzy łeb chodzi HistLan E3v.

»w łeb, po łbu (za)skrobać się (a. drapać się, a. skubać się itp.)« [znak zakłopotania, zmartwienia, niezdecydowania] [szyk zmienny] (32 : 1): Zony nie poymoy. Bo dla niepłodnoſci zaſkrobieſz ſie kori [!] raz w leb FalZioł V 50; RejRozm 398; RejRozpr E2; Iſcieć ſie nam y ociecz nie raz włeb zaskrobie Kiedy mu przydzie poſlać tam Beniamina RejJóz N2v, F5, L4v, O2v, O3; RejKup E, k8v, ſ6, v2v, z5, bb8v; BielKom Bv; Szkápy drżą á chłop płácże zá ſzyię mu kápie/ Pan pociąga wędzonki á po łbu ſie drapie. RejWiz 13, 12, 75v, 84v, 130v (9); RejFig Aa; RejZwierz 4v; HistLan D4v; RejZwierc 101, 114, 216, 227v, 252; PaprPan M3v.

»łeb ponurzyć, wnurzyć« [szyk zmienny] (1 : 1): RejWiz 11; iákoż tu żywot wolny á weſoły zoſtáć może? bo gdzie wziąć tu wziąć fas albo nefas/ to iuż wſzytko o tym wnurzywſzy łeb w ziemię myſlić muśi [człowiek] ſkąd to wziąć RejZwierc 58v.

W opisach skutków pijaństwa (20):

Frazy: »łeb drży, trzęsie się« [szyk zmienny] (1 : 1): A też pátrz iáko wſzyſcy wdzyęcżne zdrowie máią. Ręce drżą/ łeb ſie trzęſie/ á nogi zápuchną RejWiz 30v, 66v.

»[komu] się chmiel we łbie kręci, roi« [szyk zmienny] (1 : 1): Leży cáły dzyeń w bárłogu/ Ni do ludzi ni ku Bogu/ Docżekawſzy záſię nocy/ To dobywa gárdłem mocy/ Straćił wcżoráyſze pámięći/ Bo ſie mu chmiel we łbie kręći BielKom E8, G2.

»ze łba się kurzy« (1): Iuż więc chłopá oſzyway w nátkánym káwtanie/ Choć mu ſie ze łbá kurzy/ by o ſwiętym Ianie. RejWiz 192.

»we łbie się miesza, grzmi, mąci« (2 : 1 : 1): A iákież tu zdrowie ma być moy miły brácie? iáki rozum? iákie bacżenie? áno ſie wełbie mieſza záwżdy iáko w browárze. Ano ieden zgore od gorącośći/ drugi zgnije od drożdzy RejZwierc 61v; KochFr 33; WerGośc 226; PudłFr 21.

Zwroty: »iść, dotańcować na łbie« (1 : 1): RejZwierz 127v; [gdy pijanicy zagrają] to on dopiero áż na łbie/ choć kárku ſobie náruſzy/ dotáńcuie. WerGośc 235.

»łeb opoić; z opiłym łbem« (1 : 1): Bedzie [pleban] gdie dżban declinował A pewnie że czo gdie sbroij Gdy ten plochy lép opoij RejKup n6v; RejWiz 31.

»łeb piwem pomyć« (1): To ſie czáſem náczczo ſpiyą Lby ſobie piwem pomyią RejRozpr I2v.

»łeb zalać« (1): Wſzák iáwnie w káżdym widaſz kiedy łeb záleie/ Ieſli lepiey niż dzikie źwirzę nie ſzáleie. RejWiz 30.

»piwem łeb zamusnąć« (1): Ale to wſzytká roſkoſz/ piwem łeb zámuſnąć. RejZwierz 139v.

»łeb zaparzyć« (1): Teżći náſzy przodkowie podobno pijáli/ Ale namilſze piwko/ á bárzo bijáli. Y lepſzą ſpráwę mieli/ bo łbá nie zápárzył/ Gorącemi przyſmáki/ to pił co vwárzył. RejZwierc 252.

Wyrażenia: »szumny łeb; szum we łbie« (2; 1): Ale dziſia drugiemu rozlicżne perfumy/ Pomieſzáią w ſzumnym łbie rozmáite dumy. RejZwierc 252, 252v; Calep 167a.

Wyrażenie przyimkowe: »nade łbem« = tuż, obok, blisko (2): Zaſz tám kiedy wolną myſl/ zaſz wolne wyſpánie/ Ano nádełbem huk puk/ á záwżdy wołánie. RejWiz 71v; RejZwierc 107.
W przen (53): Bo prawdá gdzye ſwe ſkrzydłá by Orzeł roſtocży/ Iuż ſáłſz ponuro chodzi iuż łeb w zyemię tłocży. RejWiz 2; RejZwierz 123; Hoc facinus in tuum caput redundabit, Tá złość ná twoy łep wpádnie/ álbo tráfi cię w łep Mącz 502d; Kto był kto wniosł napierwey ná świát oſtre bronie/ Muſiał mieć łeb żelázny y hártowne ſkronie RybGęśli B2.
Frazy: »biega łeb jako na szrobach« [o intensywnym myśleniu] (1): bo iuż thám biega łeb iáko ná ſzrobach myſląc iákoby gdzie co záłápić/ álbo wyłupić/ álbo wyſzydzić/ álbo wylichwić/ álbo wykłámáć. RejZwierc 63v.

»(przedsię, wszystko, źawżdy) w łeb« = coś się nie udało, coś wyszło na złe (4): Gdzie co iedno pocżniemy/ wſzyſtko w łeb Koronie. BielSat Gv [idem BielSen]; Pan prziydzie przedſię k ſwemu/ á nędzney chudzinie/ Przedſię w łeb przedſię kłopot żadnego nie minie. RejZwierc 245, 72v; BielSen I4.

»we łbie grzmi, trzeszczy itp.« (6): Azaſz on ma wżdy kiedy beſpiecżne wyſpánie/ Ano we łbie kowale á dziwne ſzemránie. RejWiz 12, 12, 17v, 67; WyprPl C3v; Aż mi grzmi we łbie tá Láćiná ſkocżna/ Bo foremnieyſza niż náſzá potocżna. KlonFlis H3v.

»(u)rostą, mieć na łbie rogi« (3 : 1): Nuż kiedy náſtáną trwogi Wnet náłbie vroſtą rogi RejRozpr F3; RejJóz H5; KochFr 61; niedbam choćbyś miałá Ieleni rogi [!] ná łbie/ byś mię zániecháłá. ZbylPrzyg A4.

»włosy się na łbie najeżą« (1): kto o thym cżyta pewnie káżdemu zádrży wełná/ y włoſy ſie ná łbie náieżą. RejZwierc 41v.

Zwroty: »bić w łeb [czemu]« = sprzeciwiać się, przeczyć (2): To tám piſmo biye w łeb temu przełożeńſtwu Pyotrowemu. KromRozm III M6v, I5v.

»za łeb chodzić (a. iść, a. pojść itp.)« [szyk zmienny] (12): W Tym łbie dworstwo z rozumem/ cżęsto zá łeb chodzą RejZwierz 74v, 6v; OrzRozm G3v, H2v; Prot B3v, B4; RejPos 243; PaprPan K3; Niech drudzy zá łby chodzą/ á ia ſię dźiwuię. KochFr 40; Oćiec z ſynem/ brát z brátem/ cżęſto zá łeb chodzą BielRozm 4; KmitaSpit C5v; KlonWor 50.

»w łeb dostać, wziąć« = być pokonanym (3): Wzyęli też tu w łeb oni źimno mędrkowie á oni ſentenciarze/ co powiedáli iż iuż po ſmierći káżdey rzecży koniec RejAp 124v, 124; PaprPan Ff2v.

»po łbie harcować« = bić (1): [chłopa, który się w karczmie królem nazywał] Bo kiedi go korunuią Sſpetnie mu po lbie harczuią RejRozm 395.

»jąć się za łby« = bić się (1): Poydą w ſwar o Chryſtuſá/ áż ſie imą záłby. Dopiroſz będzie wielkie wſzędzie krwie roźlanie BielSen 10.

»odnieść na łbie guzy« = zostać pobitym (1): A cżáſem też odnieſie cżęſto ná łbie guzy/ Nie pomogą trzy krole ni wierę trzy tuzy. RejWiz 74v.

»łeb [komu] ogłodać« = dokuczyć (1): Twoy ći grzech będzie goſpodże Gdyć mu ta rzecż łep ogłodze RejJóz D5.

»łeb sobie potłuc« = być pokonanym (6): RejWiz 93v; wſzyſcy przećiwnicy łáwice tey Rzymſkiey/ o tę ſkáłę łby ſobie potłuką OrzList h2v; OrzRozm F4; OrzQuin L4v; WujJud 7v, 33v.

»za łeb przekłusać [= wytargać]« (1): Ieśliś go [chłopa] też ſtátecżnie záłep przekłuſáłá Pewnieś przytym Aniołá ku pomocy miáłá. BielSjem 22.

»w łeb [się a. kogo] skrobać« = trapić (się) (2): RejJóz H3v; Iuż czy bych ia wierzyl tobie Lecz ſumnienie wleb ſię ſkrobie. RejKup k8v.

»za łby się wodzić« (1): Drudzy niechay ſpią/ niech zá páſy chodzą Zá łby ſię wodzą. KlonFlis H4.

»łeb zakręcić« (1): Dźiwnieśćie mi łeb zákręćili. OrzQuin X2v.

»zejmować ze łba rogi« = może: uspokajać (1): to vmie [Bachus, bóg wina] czyśćie ſpráwić/ Ze vczyni z vbogiégo Nátychmiaſt Páná wielkiégo. Chybá ſtáwiáć trzebá nogi/ A zéymowáć ze łbá rogi: Bo w ten czás káżdy rogáty: Ten Pan pijány bogáty. PudłFr 22.

Przen: Człowiek (4): A ták dziwny ſwiát á záwikłány záwżdy ſzumi á hucży około łbow ludzkich/ że ſzum záwżdy około vſzu iákoby ſie pcżoły roiły. RejZwierc 100v.
»łeb kryć« = chować się [szyk zmienny] (2): Choboty by dwie grzywnie vwieśił v ſzyie/ A gdy nań mroz tedy wnet bárzo rad łeb kryie. RejFig Bbv; RejZwierc 186.

»mieć łeb chory« = być chorym (1); mam łeb z ich [księży] wołánia chory. BielKom F6.

α. Włosy na głowie; crinis Calag (30): pan ſiedząc ſzcżka/ ſpluwa/ Pierza mu we łbie pełno/ opák ſie obuwa. RejWiz 16v, 30v, 56v; Szcżeſz łeb chociay páznokty/ nie maſzli grzebieniá. RejZwierz 139v, 139v; BibRadz 2.Esdr 13/25; Mącz 34c, 136d; Coż ma dármoleg co ná piecu dyſzy/ Iedno wſzy we łbie/ pod kolnierzem myſzy. RejZwierc 221v, 24, 62; Rauffen. Rwáć/ et záłep. vdrzeć. Trahere crinibus. Calag 388b.

W porównaniu (2): Hircipite dicuntur homines qui duros pilos habent, Którzy máyą lep yáko końską grzywę. Mącz 156d; RejZwierz 139v.

Fraza: »łeb się (na)jeży; najeżony łeb« (7; 1): Vźrzyſz iáko ku tobie prętko wiátr pobieży/ Zeć y cżoło ochłodnie/ y łeb ſie náieży. RejWiz 149, 15, 175; RejFig Cc4v; Ano mu ſie náieżył/ łeb iáko w bárłogu/ Iedno Swiniá miewa więc/ tákowy w połogu. RejZwierz 139v, 138v; RejAp 11; RejZwierc 61v.
Zwroty: »łeb (p)ogolić« (5): Bo drugý lép ogolił Mniemá jż Boga zniewolił RejKup r6v; RejWiz 183v; RejPos 170v, 226; Owa ze wſzech narodow Turki pocżynili/ Nácżyniwſzy zawoiow łby im pogolili. RejZwierc 242.

»łeb przystrzygać; łeb strzyżony« [o mnichach] (1 : 1): RejWiz 161; Mnich. PAtrzże ná tę beſtią/ pátrz ná łeb ſtrzyżony/ Pátrzże iákie w nim znaydzieſz/ dziwne zabobony. RejZwierz 104v.

W przen (2):
Zwrot: »łeb (z)jeżyć« (2): zbytek záſię márny też ſzpetnie łeb zyeży. RejWiz 18v; Ten gmách [kuchnia] łeb głádzi y ieży/ Bo ná niem wiele zależy. RejZwierc 237v.
b. Siedlisko myśli, rozumu, uczuć (119): Wlerę pánie trudno ſnadz kxiądz Ták wiele ma w ſwym łbie doſiąc. RejRozpr F4v, G; Widzę ochotę poſtawę Alie welbie plochą ſprawę RejRozm 392; Iedno melánkolia wełbie ſie wam roi BielKom E3v; RejWiz 6v, 17, 108v, 133v; RejZwierz 43; Scrupulum homini iniicere, Zádáć komu ſtárania w łep. Mącz 162c; Zwártuy Kácérzu wſzyſtek nápełnióny fáłſzem łeb ſwóy OrzQuin Aa4v; Pijány máło s ſzalonym ieſt rozny/ Bo w obudwu łeb płochy bá y prożny. RejZwierc 218, 164, 198v, 216, 232; PaprPan H2.

W porównaniu (1): Iuż wſzytko co ſie nie k myſli wodziło/ á co wełbie iáko w kotle wrzáło/ tho ſie ſnádnie wnet vſpokoić á w dobre ſie obroćić może. RejZwierc 88v.

Przysłowie: mowią iſćie temu kotki Dárły wełbie kto piſał ty plotki RejRozpr A2, I2; RejJóz D3; RejKup g5v; RejWiz 42, 60; OrzList f; Mącz 117d; Zá nic tu Rożána wodká/ Ieſlić grzebie we łbie kotká. RejZwierc 237; KochSob 59. [Ogółem 10 razy].
Frazy: »we łbie się burzy (a. kręci, a. szumi itp.)« na oznaczenie chaosu myśli (38): Abowiem młody człowiek iako dzykie zwierzę Dzywno mu żawzdy wełbie ſzalona myſł gmerze RejJóz Iv, C4v, E2v, H4v, K; RejKup o5, aa5v, cc6v, cc7v; Kto miłuie karánie/ miłuie vmienie/ Kto karánia nie ćirpi/ wełbye ma ſzumienie. BielKom B8; On puſtelnik iuż zgłupiał/ iuż mu bárzo dziwno/ Iż wſzytko rozumowi dzyeie ſie ſprzećiwno. Pogląda to tám to ſám we łbie mu ſie kręći RejWiz 132, 12v, 16v, 41, 129v, 162 (17); RejZwierz 57; RejZwierc 44, 88v, 100v, 157, 212v (8); BielRozm 18; Cożći potym ſąśiedźie: czemu ze mnie ſzydźiſz? Czylić ſię we łbie roi/ y przeto nie widźiſz. ZbylPrzyg A2v.

»[komu] się niedobrze w łeb dzieje« = ktoś głupieje (1): Rzecze mi pewnie ktora [przesadnie wystrojona niewiasta]/ A moy miły bráćie/ [...] Podobnoć ſię tą chwilą nie dobrze w łeb dźieie/ Niktći ſię z náſzych ſtroiow/ iáko ty/ nie śmieie ZbylPrzyg A3.

»(jest) we łbie trwoga (a. kłopot); łeb (a. we łbie) się trwoży; mieć (a. naleźć) we łbie trwogę (a, kłopot); łeb trwożyć (a. kłopotać)« [szyk zmienny] (8; 3; 3; 2): RejJóz H5v; Coż temj Regeſtry grozyſs Darmo ſobie ten lep Trffożiſs RejKup dd5v, bb6; Ia wam nic nie przekáżę/ bo mam doſyć ſwego Kłopotu iście we łbie/ nic mi do cudzego. RejWiz 39v; Iuż ſie márne plugáſtwo ná wſzytkim zámnoży/ A ná káżde ſzaleńſtwo záwżdy ſie łeb trwoży. RejWiz 175, 7v, 13v, 50v, 53v, 190 (8); Sumnienie práwie ieſt to woyt od Bogá/ Aby powſciągał kiedy wełbie trwogá. RejZwierc 223v, 85v, 213, 232v, 235.

Zwroty: »[co] we łbie chować« = wciąż o czym myśleć, stale mieć na uwadze (1): Kto pieniądze we łbie chowa/ Ten fráſunku nie przechowa RejZwierc 233v.

»we łbie nic nie mieć« (1): Aleś weſoł áno we łbie y w mieſzku nic nie máſz RejZwierc 61v.

»o żelaznym wilku łeb nabajać« = zawrócić komuś głowę (1): A ieſli ſie do domu przytráfi kto s ſtrony/ To iuż z nim trway choć głupi á cżáſem ſzalony. Toć o żeláznym wilku iedno łeb nábáie/ A cżáſem odieżdzáiąc y pánu náłáie. RejWiz 73.

»sobie łeb psuć« = kłopotać się, rozmyślać (1): thy czo ſobie łeb pſuieſz/ Siedzącz wſzytko ſpekuluieſz/ Niewiem ieſliś też co wygrał RejZwierc 232.

»we łbie, po łbie (s)kryślić; łbem skryslić« [szyk zmienny] (8 : 1; 1): A wierz mi iz to cżęſto ſobie w wełbie kryſlę RejJóz L4v, A7; RejKup m7v; Ná poſtáwie Báránek/ ále Lis ná myſli/ Co wſzytki ludzkie ſpráwy ćicho we łbie ſkryſli. RejWiz 77, 11, 77v; RejFig Aav, Bb2v; RejZwierc [213]; RejZwiercPowod 183v.

»tkwić we łbie« (1): Wiérzćie mi W. M. żeć to nie ládá ſtrách: y nie trzebá go lekce ważyć: vſtáwicznie ten tkwi we łbie v káżdégo co Bogá zdrádźi OrzJan 35.

»we łbie układać« (1): TAm nie wſzyſtkim iednáko we łbie vkłádano/ Ale rozno we wſzyſtkim táki dowćip dano PaprPan Aa3v.

»wleźć w łeb« (2): Nlewiém co mi ſye sſtáło móy Hrábiá v ćiebie/ Tyś mi ſam tylko wlazł w łeb/ iam zápómniał śiebie. PudłFr 55, 52.

»w łeb się wrzepić« (1): Bo więcz y rozum żaſlepi Gdy ſie komu to [miłość] w łep wrzepi RejJóz E3.

»ze łba wybić, wypłoszyć, wystraszyć« (2 : 1 : 1): Kto yedno zawoła kniemu Lakomſtwo/ Swiat/ y Roſkoſſy Wſſytko nam zełba wypłoſſy RejKup dd6v; Gospodárſka inuencya/ wſzythka mu ſye ze łbá wybije Strum Rv, Q3v; KochFr 92.

Przen: Człowiek (14): W Tym łbie dworſtwo z rozumem/ cżęſto zá łeb chodzą RejZwierz 74v; GórnDworz M; A ſnadźby ſnádniey vpáść záiącá płochego/ Niż gdy ſwą wolą weźmie łeb chłopá młodego. RejZwierc 28v; A iáko táki łeb co długo pámiętáć álbo ná ſłuſznym bacżeniu mieć może? RejZwierc 100v; Myſl zápleciona nigdy niebeſpiecżna/ Ieſt w warcholnym łbie niewolnicá wiecżna. RejZwierc 227v, 100; Nie riy łbie/ złyli moy Rym/ moiá ſzkodá/ Dáy kuńſztownieyſzy (doydźie z námi zgodá) KlonKr F4v.
Wyrażenie: »szalony łeb; szaleje łeb« [szyk 5; 2] (6 : 1): RejKup t4v; dziw iż nie ſzáleie łeb v owych chłopow. RejWiz 71v, 30; RejFig Dd3v; Iáko inſtrument głupye náſtroiony/ Muśi ſzpetnie brzmieć/ tákże łeb ſzalony. RejZwierc 214v, 75v, [238].

Synonim: głowa.

Cf CZERWONOŁBY, [KŁOSOŁBI]

TK