Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ŁOIĆ

Następne hasło: ŁOJEK »

ŁOJ (131) sb m

łój, łoj-.

Fleksja

	sg	pl
N	łój	łoje
G	łoju, Łoja	łoj(o)w
A	łój	łoje
I	łojem
L	łoju

sg N łój (16). ◊ G łoju (45), Łoja (1). ◊ A łój (30). ◊ I łojem (34); -em (13), -(e)m (21). ◊ L łoju (2). ◊ pl [N łoje. ◊ G łoj(o)w.] ◊ A łoje (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Tłuszcz zwierzęcy (przeważnie z bydła rogatego) używany głównie do celów leczniczych (1 r. o tłuszczu z kury) (128)
2. [górn. Komora w kopalni]
3. n-pers (3)

1. Tłuszcz zwierzęcy (przeważnie z bydła rogatego) używany głównie do celów leczniczych (1 r. o tłuszczu z kury); sebum, sevum Mącz, Calep, Cn; adeps BartBydg, Mącz; sepum Mymer¹ (128): Mymer¹ 27; gdy Baranowi łoiem nerki wſzytki obroſtą/ Tedy zdechnie. FalZioł IV 1d; Loy też na każde iadowite vkąſzenie y na vraz dobry ieſt. FalZioł IV 5d; Loiem z nyrek iego [lwa] kto ſie pomaże/ vciekaią przed nim wilczy. FalZioł IV 12a, I 71a, II 18b, V 112v; then zid kupil then loy hu ich sąsiadoff trzinasczie kloth na hymya Macziey hyvanoff Rynke ZapWar 1537 nr 2494, 1537 nr 2494 [2 r.]; LibMal 1545/96 [2 r.], 1553/172v [4 r.]; Mięſa áby nie pożywáli niecżyſtego dobytká/ ale ktore ſą cżyſte/ iáko Woł/ Owcá/ Kozá/ Ieleń/ Báwoł/ Zubr/ y ine kthore żuią á maią łoy w ſobie y kopytá roſpadłe/ ty mogą ieść [Vulg Lev 11/3] BielKron 36v; Mącz 384b, [390]b [4 r.]; Nátłuz [!] iądr orzechów łáſkowych z ſolą á z łoiem vgniłym/ á ná ránę przykłáday. SienLek 151v, 166v, 172, 190v, Vvv; BudBib Lev 7/3; Lodzie/ Czołny z Zubrowych ſkor dziwnie ſzywáli/ A ſzwy dla prześcia wody/ łoiem náćieráli. StryjKron 250; GórnRozm 89; Calep 959b [2 r.], 976a; GostGosp 70; GostGospSieb +4; GostGospPon 168.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy zwierzęcia [łoj + określenie (49), określenie + łoj (8)] (57): Loy bykowy z woſkiem á z żywiczą każdą twardoſć odmiękcza FalZioł IV 13a; Wezmi pſiego ſadła/ kozłowego łoiu/ niedzwiedziego ſadła/ dijalteiey (z apteki) wſzytkiego rowne cżęſci FalZioł V 109, I 71c [2 r.], 134a, 143a, II 20a, IV 5d (25); Adeps Bovinus. Wołowy łoy. Mącz 3c; Albo łóy kozłowy/ á málinowy ſok/ z miodem ſmáż/ á tym pomázuy. SienLek 128v; Weźmi kwiećia wiérzbowégo/ á nátłucz go ze pśim ſádłem/ lepiéy s kokoſzym łoiem SienLek 171v, 62, 73v, 79, 93 [2 r.], 93v (30); BudBib 1.Reg 15/22.

W połączeniach szeregowych z nazwami substancji o podobnych właściwościach (32): woſk y łoy rozpuſcić/ á gdy ſie rozpuſci, wlać tham oliwę FalZioł II 20c; Wezmi ſadła wieprzowego/ łoiu oſlowego/ ſadła Iazwczowego, tego troyga rowno oſḿ łotow FalZioł V 103; Wezmi żywicze ſoſnowey/ woſku/ łoiu bykowego/ wſzythkiego rowno ſzeſć vncij FalZioł V 109v, III 36b, IV 5b, 13a, 20b, V 101v (15); W obozye ich [Niemców] álbo w ſtankach/ nalezyone były rozmáité przypáwy [!] ná Polaki/ płotná łoiem z żywicą á z woſkiem nápuſzcżáne ku męcżeniu Polakow BielKron 384v; tedy kádźidło y żywicę ſtłucz/ á gothowé prochy wſypáć/ gdy ſye woſk z łoiem v ogniá roſpuśći SienLek 128; Weźmi ſádłá zdebiowégo/ álbo iaścowégo/ kiernoźiégo/ á lepſzé dźikiégo/ łoiu ieleniégo/ álbo kozłowégo/ woſku iárzęcégo/ żywice białey SienLek 128; álbo w ocćie [warzyć] łóy ćielęcy/ ſzpik z kośći ćielęcych/ á tym ié pomázuy. SienLek 128v, 62, 93v, 123v, 150, 171v (14); á niechay ma pochodnią w ręku ſwoich/ to ieſt/ áby palił á kurzył woſkiem/ ábo łoiem/ ábo żywicą/ przed Máieſtatem Páná ſwego. RejPos 345v; ModrzBaz 34v.

W charakterystycznych połączeniach: łoj czynić, kupić (2), sprzedać (3), rozpuścić (3), (s)palić (5), zbierać, włożyć, roztopić, spieniężyć; łojem karmić, kurzyć, nacierać (natarty), (na)mazać (3), napuszczać, obrastać, ociekać, podmazować, pomazać się; z łojem zmieszać; łoj barani (3), bydlęcy, bykowy (3), cielęcy (3), jeleni (13), kokoszy, kozi (2), kozięcy kozłowy (23), osłowy, owczy (2), skopowy (3), wołowy (7); łoj jelitny, ugniły (2); kamień łoju (2), kłoda, sztuka.

Wyrażenie: »smalcowany [= przetopiony] łoj« [szyk 2:1] (3): ZapWar 1537 nr 2494 [2 r.]; Smalczowany łoy z Rożą zmieſzany/ kroſty na nocz bolącze oddala FalZioł IV 6a.

Szereg: »łoj kozi albo tuk« (1): Loy kozi albo tuk nad inſze ieſt nalepſzy/ tak że y kozłowy FalZioł IV 6b.

Wyrażenie przyimkowe: »do łoju« [o przypiekaniu ciała świecą na torturach] (1): Gdy ták złocżyńcá będzie ćierpliwy w tym boiu: Iuż tu muśi do ogniá/ iuż muśi do łoiu. Iuż poydą według práwá z Woytowſkich wyrokow/ Prawdy ſię wywiáduiąc/ z świecámi do bokow. KlonWor 39.

W przen (2): A żadnéyby wiecznie iuż odmiány Nieznał był móy lud wybrány: Lóy by byli ná zbożu zbiéráli [et cibavit eos ex adipe frumenti Vulg Ps 80/17]/ Miód z opoki twárdéy ſſáli. KochPs 123; ſynom twym dóbr hoyność wielką zgotował. Który pokoiem vſłał twoie gránice/ A ćiebie łoiem karmi tłuſtéy pſzenice [adipe frumenti Vulg Ps 147/14]. KochPs 213.

Przen: Dostatek, dobrobyt (1): Loiem ſwym záwárli ſię [Adipe suo clauserunt]/ vſty ſwemi mowią pyſzno. BudBib Ps 16/10.

a. bibl. O starotestamentowych ofiarach całopalnych (12): A łoy [adipem] y ogon y wſſyſtkę tłuſtość ktora obraſta koło wnętrza/ odzieckę też wątroby/ y dwie nerce z łoiem [duos renes cum adipibus] ich/ y plec práwą/ oddzielił. Leop Lev 8/25, Lev 8/16; nerki z łoiem/ cżepek/ y ine wnętrznośći s tłuſtym ſpalił ná ołtarzu zá grzechy BielKron 38; BudBib Lev 7/3 [2 r.].

Zwrot: »łoj (s-, za)palić« = adipem adolere Vulg; adipem suffire facere PolAnt [szyk zmienny] (5): A łoy kthory był około wnęthrza/ y odzieckę wątrobną/ y dwie nerce z łoiem ich/ zápalił w ołtarzu [Adipem vero, qui erat super vitalia, et reticulum iecoris duosque renunculos cum arvinulis suis adolevit super altare] Leop Lev 8/16, Lev 8/20; iedno wtem rozność byłá/ że inſze bydlę wſzytko/ okrom tylko ſkory/ palono/ inſzego lepak bydlęćiá tylko łoy palono. BudBib b4v; A ofiárownik kropić będzie krwią ná ołtarz Iehowy v drzwi namiotu zgromádzenia/ y palić łoy ná wonność słodkośći Iehowie [suffire faciet adipem in odorem quietis Domino]. BudBib Lev 17/6, Num 18/17.

W porównaniu (1): Ale vpadku nie vydą złośliwi: A którykolwiek pánu ſye przećiwi/ Iáko łóy tłuſtéy ofiáry zniſzczeie/ A proſto z dymem záraz wywietrzeie. KochPs 53.

b. Fraza: bibl. »miecz, ziemia utłuści się od krwi i od łoju« = obraz zagłady (3): Miecż Iehowy nápełnił ſię krwie vtłuśćił ſię od łoiu [incrassatus est ex adipe]/ ode krwie báránow y kozłow/ od łoiu nerek báránich [ex adipe renum arietum]. BudBib Is 34/6; I z nidą iednorożcowie zniemi y ćielcy z wielmożnemi/ y vpije ſię ziemiá ich krwie/ á piaſek ich od łoiu vtłuśći ſię [et pulvis eorum ex adipe impinguabitur]. Bo dzień pomſty (ieſt) Iehowy BudBib Is 34/7.

c. [Przen:

Zwrot: »dobywać [w kim] łoju« = mieć stosunek płciowy z kim: Żona na męża często się skarżyła, Że na każdy rok, jak gąska, utyła; Przedsię od niego nie miała pokoju: Na każdziuchną noc dobywał w niej łoju, Igrzyszczkiem to tam sobie nazywając, Onę niebogę ze snu przebudzając. Otwin(?)Erot 108.]

d. Forma daniny (1): Plebanowi z Niepołomic bywáią dawáné ná kożdy rok cztéry kámienie łoiiu [!]/ y tákze [!] wiele woſku. SarnStat 378.

e. Smar albo jeden z komponentów służących do uszczelniania obudowy maszyn i urządzeń techniczych (np. łój + siano itp.) (4): Y żelázo by namięſzſze gdy ſie uſtáwicżnie á cięſzko obráca/ pewnieby ſie rychło zrobiło/ by mu theż nie odpocżywał álbo go łoiem nie podmázował. RejZwierc 15v; áby kożdy Zupnik/ który kupi Zupy od Królá Ie^go M. był powinien tákże wiele wróćić ſoli/ iáko przyiął/ y tákże wiele łoiu [salis in numero sepi JanStat 40]/ y wſzyſtkich inych rzeczy SarnStat 375, 374, 376; [Item od stąp młynarz bierze i obraca to na oprawę młyńska, na łoje, żelaza etc. LustrKrak I 112; Item z koła stępnego nic nie dawają, ale obracają wszytkie percepta na oprawę młyńską: łoje, oskardy, żelaza etc. LustrKrak I 233; Item tragarzom dawają mniejszy łój, to jest rotnem, ktorzy rumy i wodę foldrują [...] A takiego łoju mniejszego szychtae 120 citra ultra faciunt lap. 1. LustrKrak II 123, 94, 95 [2 r.], 122, 123].

2. [górn. Komora w kopalni: Góra Kroliewska. – Stara, już wybrana i spustoszała – tylko w niej 3 komory zostały: [...], w których łojów 6 jeszcze stoi piecowych. LustrKrak II 94; Jest między stolniki w górach łojów królewskich 5, [...]. Item na te łoje królewskie zasadza urząd żupny parobki [...]. Przezwiska tych łojów królewskich: Sponsa, Byczek, Goczałek, Głowa, Gninski. LustrKrak II 96-7, II 97, 121.]

3. n-pers (3): Iakom ya slachethney annhy Czorky slachethnego stanyslawa Loya srokythk czyelesznye nyeszgalczyl [!] ZapWar 1534 nr 2407, 1505 nr 1961, 1534 nr 2359.

Synonim: tłustość.