[zaloguj się]
[pdf]

ŁOŻKO (112) sb n

-ó- (6), -o- (2); -ó- Oczko (4), SarnStat, GosłCast; -o- OpecŻyw (2); końcowe o jasne.

Fleksja
sg pl
N łóżko
G łóżka, łóżku
A łóżko łóżka
I łóżki(e)m łóżkami, łóżki
L łóżku, łożyku łóżkach

sg N łóżko (12). ◊ G łóżka (18), łóżku (1) PatKaz III. ◊ A łóżko (32). ◊ I łóżki(e)m (8). ◊ L łóżku (33) [w tym: łożyku (1) OpecŻyw]. ◊ pl A łóżka (2). ◊ I łóżkami (1) SkarKazSej, łóżki (1) RejZwierc. ◊ L łóżkach (4).

Sł stp notuje, Cn s.v. łoże, Linde XVI – XVIII w.

1. Urządzenie służące do spania i leżenia; anaclinterium, grabatus, Vulg, PolAnt, Calep; lectus Vulg, PolAnt, Cn; lectulus Calep, Cn; scimpodion, sponda, torulus Calep; cubile, lectica, torus Cn (111): OpecŻyw 19; Niektorzy ludzie chczącz być cżyſci/ zawſze ſobie cżinią łoſzko ſtego drzewka [z włoskiej wierzby]/ albo ie kładą włożko á cżini ie iakoby wałachy. FalZioł I 16d; LibMal 1544/92, 1547/133v, 1551/160, 163v; ya cyebye nędznik wyecżnye chwalić muſſę/ Ná łoſſku y w powſtányu ćyebye wſpomináyąc. LubPs Pv; Weſzli potym do domku álić pełno wſzego/ [...] Loſzko ſtoi chędogye á kołderká ná nim/ Lilium konwálium w głowach ſtoi zá nim. RejWiz 65; Otho ty piękny ieſteś miły moy/ y ozdobny. Loſzko naſſe kwitnące [lectulus noster floridus] Leop Cant 1/15; pokropiłám łoſzko moie Mirrą y Aloe [adspersi cubile meum myrrha et aloe]/ y Cynámonową wodką/ podz vżywaymy miłośći [...] aż do dniá. Leop Prov 7/17, 7/16, Matth 9/6; BibRadz Luc 5/18, 19; WyprKr 100; Gánią ieſzcże ći ſthárczy w nas wiele rzecży/ [...] iż ich oni w młodośći nie cżynili/ iáko vbieráć ſie ciepło młodemu/ ieździć ná wozie/ woźić łoſzko s ſobą GórnDworz Iv; piſmo vcży ábychmy tego ſtrzegli/ áby nas gniew Páńſki ieſzcże ná łoſzku náſzym nie záſtáł. RejPos 75v, 76, 192v, 234, 253v, 309 [2 r.]; HistLan C3v; Nadobne wirſzyki łáćińſkie ieden tákże ſpokoyny pan nád łoſzkiem był ſobie kazał nápiſáć RejZwierc 164, 50, 105, 160v; BudNT Mar 2/4, 9, 11, 12; Oczko 28, 28v; Szopá zgniła byłá tám [w Betlejem] páłacem/ ſtáynia pokoiem/ żłob łoſzkiem/ drábiny namiotem/ śiáno pośćielą/ Iozeph wſzytkim dworem. SkarŻyw 27; [św. Maryja z Egnijej] kazáłá ſobie łoſzko przed ołtarzem w kośćiele zgotowáć SkarŻyw 583, 21, 107, 140, 161, 165 (19); Toral – Kołdra wſzelyaka dona kriczią lozka. Calep 1073b, 146a, 207a, 460b, 588b, 1000a (7); LatHar 159; WujNT Mar 2/9, 11, 12, Luc 5/18, 19 (7); SarnStat 1315; SkarKazSej 668b, 704b; GosłCast 23.

łożko do czego (2): Anaclinterium – Lozko do przeſzipianią południowego. Calep 66b; Scimpodion – Małe łożko do przeſpania ſie wednie. Calep 954a.

W porównaniu (1): Iáko ſię drzwi obrácáią ná hakoch/ tak leniwiec ná łożku ſwoim [super lectulo suo]. BibRadz Prov 26/14.

W charakterystycznych połączeniach: łożko chędogie, grube, kwitnące, nędzne, malowane, małe, paniejskie, proste lipowe, połudzienne, składane, twarde, usłane złotem; łożka (swego) ustąpić [komu]; łożko czynić, opuścić, postawić, pokrapiać [czym], pokropić [czym], wozić (2), zgotować; na łożko wstąpić; na łożku naleźć [kogo], nie umierać, obracać się, (przy)nieść [kogo] (3), skończyć, zastać [kogo]; nad łożkiem napisać [co] (3); od łożka nie odejść; w łożko włożyć [kogo]; z łożka dostać [co], kazać się znieść, porwać się (2), zjąć [kogo]; z łożkiem jechać, spuścić [kogo].

W połączeniach szeregowych (2): GórnRozm L3v; zbuduymy mu komorkę/ poſtawmy łożko/ ſtolik i świecznik SkarKaz 454b.

Zwroty: »do łożka iść« (1): Wyſzedszy tedy z wánny/ [chory] niech ſye dobrze odźieie/ y ták ćiepło wodą rozpárzóny/ záraz do łóżká ſzedſzy/ położy y nákryie: áby ſye duchy wzruſzoné vſpokoić/ á ćiáło rozgrzané zápoćić mogło. Oczko 27v.

»kłaść się, kłaść [kogo], leżeć, leżący na łożku« = ponere in grabatis Vulg, PolAnt; iacens in lecto Vulg [szyk zmienny] (1:2:6:2): Leop Matth 9/2; BibRadz Act 5/15; BielKron 74; RejPos 233v; RejZwierc 105; Ceſarz Otto trzeći názwány dlá wielkich cnot Mirabilia mundi/ ná łoſzku Romuáldá leżał. SkarŻyw 573 marg; [św. Maryja z Egnijej] Snu ćieleſnego bárzo máło vżywáłá: rzadko ſię ná łoſzku ſwym/ ná ktorym nic nie było okrom ſłomy/ kłádłá SkarŻyw 581, 589; Triclinium – Komora w iakiei ſtarzi iadali lieżac na trżech lożkach. Calep 1085a; WujNT Mar 2/4, Act 5/15.

»na łożku odpocząć, odpoczywać« [szyk zmienny] (2:1): Cżemu leżyſs tu w chléwie niebieſká perelko? na tak grubym lożyku [!]/ cżemu odpocżywáſs? OpecŻyw 19; Niechay prziydzie pokoy/ niech odpocżywa ná łoſzku ſwoim [requiescat in cubili suo]/ ktory chodził w proſtoćie ſwey. Leop Is 57/2; Oczko 28.

»paść na łożko« = o śmiertelnej chorobie (1): Lecz Mędrzec mowi: Dźiś kto krolem á iutro vmrze/ y sſtáie ſię prochem. Krolował Alexánder y krole pod ſię mocne y wielkie/ mowi piſmo/ podbił: á potym padł ná łożko/ y vmárł. SkarKaz 637.

»łożka [czyjego] pilnować« = spełniać osobiste posługi przy kim (1): wpadł w wielką niemoc on Osbernus. ziáką mu ochotą ſłużył/ łoſzká iego pilnuiąc S. Anzelmus/ to ſię wypowiedzieć nie może. SkarŻyw 333.

bibl. »posłać, złożyć [kogo] na łożko« = ukarać chorobą (2): Ale oto ią ia [Bóg] poſlę ná łoſzko ná iey [Ecce mittam eam in lectum Vulg Apoc 2/22]/ á ty ktorzy ſię z nią ſcudzołożyli/ ná vdręcżenie okrutne/ ieſli pokuthy cżynić nie będą od ſpraw ſwoich RejAp 31, 31v.

»przy łożku [czyim] siedzieć, siedzenie« (1:1): tám było poznáć corki iey Euſtochiey ku mátce miłość/ w vſtáwicżnych poſługách/ y przy iey łoſzku śiedzeniu. SkarŻyw 142, 589.

»łożko słać« (1): Eufrázya máiąc lat dwánáśćie/ zácżęłá więtſzą ſurowość żywotá. [...] wſzytki poſługi śioſtrom cżyniłá/ chędożyła iadáłną [!] izbę/ łoſzká ſłáłá SkarŻyw 225.

»u łożka służyć« = opiekować się chorym (1): [św. Anzelmus] Oſobliwie niemocnych bráćiey pilnował y o chorobách ſię ich pilnie pytał/ ſam v łoſzká ſłużył SkarŻyw 333.

»na łożku spać, sypiać« = dormire in cubicule PolAnt [szyk zmienny] (2:1): BudBib 2.Reg 4/5; wiedzieć nikt nie mogł/ ieſli kiedy [św. Małgorzata] ná łoſzku ſypiáłá. bo ią záſtawano/ ná ziemi/ ná ſkorze/ á zkámieniem wgłowách leżącą. SkarŻyw 161, 332.

»wstąpić na łożko« (1): Ieſli wnidę w przybytek domu twego: ieſli wſtąpię ná łoſſko pośćieli moiey [si ascendere in lectum strati mei]. [...] I damli odpocżynek cżáſom moim: áleſz znayde [!] mieſce Pánu/ przybytek Bogu Iakobowemu. Leop Ps 131/3.

»złożyć nogi na łożku, włożyć nogi na łożko« [szyk zmienny] (2:1): HistJóz E3v; BielKron 19; Y ták im błogoſłáwiąc/ y onych náucżáiąc y roſkazánie dáiąc/ áby żyli w boiázni Bożey/ á cżekali obiecánego Krolá znarodu ſwego/ włożył [Jakub] nogi ná łoſzko y vmárł SkarŻyw 349.

Wyrażenia: »głowa łożka« (1): [Seduleus tak pisze o Maryjej] yſz przy glouy yey loſku byla lybrarya kſzyąg pelna PatKaz III 143.

»łożko pościeli« (1): Leop Ps 131/3 cf »wstąpić na łożko«.

Zestawienie: »łożko francuskie« (1): Loſko franczuſkie ſkladane male, ktore w Colebcze v K. Iei Mczi bywa WyprKr 101.
Szereg: »łożko i pościel« = lectulus ac grabatus PolAnt, Vulg [szyk 1:1] (2): BibRadz Act 5/15; ná vlice wynaſzáli niemocne/ y kłádli ie ná pośćielách y łożkách [et poneret in lectulis ac grabatis] WujNT Act 5/15.
W przen (1): (A przeto) gniewaycie ſie á niechcieycie grżeſzyć w tym czo myſlicie w ſerczach waſzych/ á w łożku ſerdecżnym [in cordibus vestris, in cubilibus vestris] skruchę pokuty ſwięthey trzymaycie. WróbŻołt 4/5.
2. anat. Błona tworząca rodzaj worka, w której rozwija się płód w łonie matki (1): Secundae arum, lectus in quo infans intra uterum iacet, Das burdlein. Loſko wktorym dzyećyę lyeży wżywoćye. Hymen pro eodem folliculo in quo puer nascitur involutus Murm 62.

Synonimy: 1. pielesz; 2. sekundina.

Cf ŁOŻE, ŁOŻNICA, ŁOŻYSKO

DJ