Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MATANINKA

Następne hasło: MATCZYNIEC »

MATCZYN (54) ai

-a- (35), -å- (3); -å- BielSat, KochTr; -a- : -å- Mącz (5:1).

Fleksja

sg
m	N	matczyn	f	N	matczyna	n	N	matczyno, matczyn(e)
	G	matczyn(e)go		G	matczyn(e)j		G	matczynégo
	D	matczyn(e)mu		D			D
	A	matczyn		A	matczynę		A	matczyno, matczyn(e)
	I			I	matczyną		I	matczynym
	L	matczynym, matczyn(e)m		L	matczynéj		L	matczynym

pl
N	subst	matczyné
G		matczynych
A	subst	matczyn(e)

sg m N matczyn (4). ◊ G matczyn(e)go (3). ◊ D matczyn(e)mu (3). ◊ A matczyn (2). ◊ L matczynym (7), matczyn(e)m (2); -ym : -(e)m FalZioł (1:2). ◊ f N matczyna (3). ◊ G matczyn(e)j (3). ◊ A matczynę (3). ◊ I matczyną (2). ◊ L matczynéj (1). ◊ n N matczyno (2) OpecŻyw, PatKaz I, matczyn(e) (1) FalZioł. ◊ G matczynégo (4); -égo (1), -(e)go (3). ◊ A matczyno (1) FalZioł, matczyn(e) (1) CzechRozm. ◊ I matczynym (2). ◊ L matczynym (1). ◊ pl N subst matczyné (1). ◊ G matczynych (3). ◊ A subst matczyn(e) (5).

Sł stp notuje, Cn s.v. dziad ojcow, Linde XVI i XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik dzierżawczy od „matka” ‘kobieta, która urodziła dziecko’ (54)

Przymiotnik dzierżawczy od „matka” ‘kobieta, która urodziła dziecko’; maternus Mącz; [w tym: o Matce Bożej w stosunku do Chrystusa (8), o zwierzęciu w tekście antropomorfizowanym (1)] (54): Sám że na to odpowiedá/ ijż w ten cżas niebylo tam mieſtza ſlodkiégo mowieniá/ ij matcżynégo ijmienia pomienieniá OpecŻyw 148v; Mącz 211a; Mátcżyn vrząd ieſt/ iżby płod pocżęłá/ rodźiłá/ y wychowáłá. KuczbKat 250.

a. Będący własnością matki (3): a czo ſzyę tyczyę o Ruchna Matczynyę tę trzi szyoſtri wrowny dzal braly ZapKościer 1585/61.

W przen (2): Powiedzieć im [Litwie i Prusom] iż máią/ przed ſobą dwá muſy. Albo ćiągnimy rowno/ álbo day pobory/ A nie daſzli/ podźiſz precz z matcżyney komory. BielSat L4v [idem] BielSjem 28.

b. Będący częścią organizmu matki (też o ciele jako całości) (29): Grzbietem ku żywotowi/ á vſty ku grzbietowi matcżynemu [dzieciątko] leży FalZioł V 14v, V 16c, 17a, 18a, b; Mącz 404b; Zeby Iezus w żywoćie przez vſtá mátcżyne mowić miał. CzechEp 194 marg, 194 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: matczyn(e)(-a) ciało (3), grzbiet, jelita, pępek, usta (3).

Wyrażenia: »łono matczyne« (1): Tedy oni ſzedſzy y wźięli gwałthem ono dziećię z łoná mátcżynego. HistRzym 133v.

»matczyne mleko« (2): Takieſz gdyby matcżyne mleko było nieiako cierpkie á przykre/ tedi natſzcżo nigdy nie ma dziecięciu pokarmu dawać. FalZioł V 36, V 37.

»piersi matczyne« (3): rodzicy [...] nyechay pilnye o tho ſie poſtáráyą áby wthem práwye yeſſcże w pyeluchách będąc y pyersi mátcżyne ſsąc vcżyć ſie pocżął. GliczKsiąż K2; LeovPrzep PI4v; PowodPr 46.

»żywot matczyn« [szyk 12:1] (13): W Zywocie matczynem lezenie płodu: ieſt takowe. FalZioł V 14v, V 15v, 16c, 17c, d; Caeso, Wyprotek/ którego z żywotá matczinego wyproto. Mącz 30b, 99a, 102b; CzechRozm 32v; CzechEp 175, 305; Pan Chriſtus w żywoćie mátcżynym/ iuż mężem był NiemObr 144, 144.

Szereg: »matczyn i synow« (1): Gdyż tedy matczyno ij ſynowo cialo bywa iedno OpecŻyw 181.

c. Czyniony przez matkę, przez nią odczuwany, objawiany; też będący objawem jej działania (14): Radćiem mátcżyn głos vſłyſzał BierEz N2v; przeklynanye mathczyno uykorzeny fundamenth a grunth laſky bozey PatKaz I 15; LibMal 1544/80v; GliczKsiąż O8v; GroicPorz mm2v; Leop Gen 27 arg; Mącz 320c; Maſz przykłády w dźiéwce Chánáneyſkiéy: kthóréy mátczyná wiárá pomocna byłá BiałKat 258v; CzechRozm 85v; SkarŻyw 195; Iuż letniczek piſány/ Y vploteczki wniwecz/ y paſki złoconé/ Matczyné dáry płoné. KochTr 8; ZawJeft 40.

W charakterystyeznych połączeniach: matczyn(e)(-a, -o) ćwiczenie, dary, głos, łaska, łzy, namowa, pilność, porada, przeklinanie, rozkazanie (2), wiara, występek.

Zwrot: »matczynym tchnieniem żyć« = być płodem w łonie matki (1): ieſzcześ ſię nie vrodźił/ á iuż ſłużyć/ ieſzcze mátczynym tchnieniem żyieſz/ á iuż kazánie czynić chceſz? SkarKaz 577b.

Szereg: »ojcowski abo matczyn« (1): Ieſliby cżłowiek vrodźił ſyná vpornego y zuchwáłego/ ktoryby nie ſłuchał oycowſkiego ábo mátcżynego roſkazánia WerGośc 266.

d. Skierowany ku matce, należny jej (1): Boże ij panie naſſ/ chwála matcżyna ma ijſtz w ſyna [Chrystusa] OpecŻyw 179v.

e. O pokrewieństwie ze strony matki (4): Bo śioſtrę Oycowę Amitam, á śioſtrę mátczynę Materterarn názywáią. GroicPorz ff2v, ff2v.

Wyrażenie: »matczyn dziad« = dziad ze strony matki, ojciec matki (1): ktore morſkie żeglowánie/ [...] Krol Ferdynánd Kárłá piątego Ceſárzá Rzymſkiego mátcżyn dziad/ [...] znowu odnowił BielKron 278.

Szereg: »ojcow albo matczyn« (1): Ciotka/ ieſt Oycowá álbo Mátczyná śioſtrá. GroicPorz ff2v.

[ [Postać „matczyn” w porównaniu z „macierzyński” zawiera większy procent użyć czysto dzierżawczych i wykazuje częstszą łączliwość z rzeczownikami konkretnymi i czynnościowymi w ich użyciu dosłownym].

Cf MACIERZY, [MACIERZYNY], MACIERZYŃSKI, MACIERZYSTY, MATECZNY, [MATSKI]

AŻ