[zaloguj się]
[pdf]

MĘŻCZYZNA (375) sb

m (264), f [w tym w funkcji coll. (30)] (35), m a. f (76); w funkcji jednostkowej: f CzechRozm (3); m : f BudBib (7 : 2). [Za rodzaj wątpliwy uznano użycia jednostkowe z tekstów, w których dla funkcji tej nie ma zaświadczonego pewnego rodzaju lub występują oba. Użycia jednostkowe bez wyznaczników rodzajowych z tekstów, gdzie występuje prócz tego jeden pewny rodzaj, zostały pod ten rodzaj podciągnięte].

Fleksja
sg pl
N mężczyzna mężczyźni, mężczyzny
G mężczyzny mężczyzn
D mężczyźnie mężczyznåm, mężczyzn(o)m
A mężczyznę mężczyzny
I mężczyzną mężczyznami
L mężczyźnie mężczyznåch
inne N a. I - mężczyzna, mężczyzną

sg N mężczyzna (108). ◊ G mężczyzny (31). ◊ D mężczyźnie (24) [w tym zapis: -znie (21), -żnie (2)]. ◊ A mężczyznę (31). ◊ I mężczyzną (11). ◊ N mężczyzna a. I mężczyzną (1). ◊ L mężczyźnie (7) [w tym zapis: -znie (6)]. ◊ pl N mężczyźni (41) [w tym zapis: -zni (40)] [cf też MĘŻCZYŹNI N sg m], mężczyzny (14); -i GórnDworz (37); -y OpecŻyw, KromRozm III (2), BibRadz (2), Mącz, BubBib, ModrzBaz, ZawJeft, SarnStat (2); -i : -y BielKron (4 : 3). ◊ G mężczyzn (41). ◊ D mężczyznåm (32), mężczyzn(o)m (5); -åm : -(o)m KromRozm II (1 : 1), BielKron (1 : 2), WerGośc (1 : 2); ~ -åm (14), -(a)m (18). ◊ A mężczyzny (17). ◊ I mężczyznami (6). ◊ L mężczyznåch (6); -åch (3) KwiatKsiąż, SienLek, GórnDworz, -ach (2) BibRadz, CzechEp, -(a)ch (1).

W funkcji coll. składnia orzeczenia typu: mężczyzna jest, była (4) SkarŻyw (3), ReszHoz, mężczyzna byli (1) WujNT.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Człowiek płci męskiej, tak dorosły, jak dziecko; mas Murm, BartBydg, Mącz, Cn; vir Mącz, Cn; masculus Calep, Cn; homo, proles mascula a. virilis, sexus melior a. virilis Cn (374): bo niemiala zwycżaiu wieleé z ludzmi rozmawiatz/ a zwláſſcża z mężcżyznami. OpecŻyw 24v, 4v; Murm 44; HistJóz B3; BartBydg 87b; A gdiby ten plaſtr przykładał na cżłonek thaiemny młodemu męſzcżiznie tedy mu nie będzie roſć FalZioł I 34d, ++5c, ‡‡4e, *2b, *3f, I 16c (25); RejJóz B7; ktoráſz téſz niewiaſta/ [...] na lázwſzy [zgubiony grosz] nie zwoływá przyiációłek i ſąśiadek (marg) ſąśiád: ale byto mogło znaczyć męſzczyſzny przetożem to maluczko odmięnił (–) MurzNT Luc 15/9; KromRozm II h4, k4v; GliczKsiąż P3, Q2; GroicPorz k3v, m, n, z2v; Leop Ios 7/18, 1.Mach 5/28, 35; Wſzelki mężczyzná oſmego dniá po ſwem národzeniu będźie obrzezowan BibRadz Gen 17/12, Gen 17/10, 14, 23, 27, Ex 1/17 (23); á meſzcżyznam kiedy ſie kthory vrodził oko iedno wyłupiły á pálec wielki vrzynáły [...] Amázońſkim obycżáiem. BielKron 319v, 27, 36, 37v, 110 [2 r.], 148 (11); A żbytnie vbiory y ochędoſtwa/ niewieśći vmysł w męſzcżyznach znaczą KwiatKsiąż Qv, P3, P3v; Mącz 9c, 210c, 373c, 498c; SienLek 58, 106; LeovPrzep I; GórnDworz B4, B4v, E [3 r.], F6v, Gv (66); RejPos 55v; KuczbKat 130 [2 r.]; Y wziął Abráhám [...] káżdą mężcżyznę z mężow domu Abráhámowego/ y obrzezał ćiáło napłetku ich wdzień on BudBib Gen 17/23, Gen 17/14, Lev 6/18, 29, 7/6, Num 1/2 (28); CzechRozm 137v, 166; Zbudowawſzy męſki klaſztor/ á męſzcżyżnie iy do ſpráwowánia polećiwſzy: niemáło pánienek zrozmáitych ſtron názbierawſzy/ [...] ná trzy ie rzędy y klaſztory rozdzieliłá SkarŻyw 141, 13, 140 [2 r.]; CzechEp 418; WerGośc 264; BielSjem 2; ZawJeft 22; bedąc mezczyzna wolę nasladowac Scypionem niz Fulcium ActReg 114; Masculus – Meżcziſna. Calep 641b; WujNT Luc 2/23, Rom 1/27 [2 r.], Apoc 12/5, 13; SarnStat 569 [2 r.], 882; SkarKaz 39b; GosłCast 50; PaxLiz D3.

W połączeniach szeregowych (8): KromRozm I Mv; KromRozm III I4v; ták teſz nieieſt/ áni obrzezány/ áni nieobrzezány/ áni dziewicá/ áni małżonek/ áni męſztzyzná áni niewiáſtá/ ále nowe odrodzenie w Pánu Iezu Kryſtuſie. KrowObr 139v, 201, 202v; UstPraw G4v; WujNT 701 marg; SzarzRyt D.

W przeciwstawieniach: »mężczyzna ... białagłowa (39), niewiasta (10), dziew(ecz)ka (4), żeński(e) plemię (a. pogłowie, a. rodzaj) (3), corka, matrona, pani, panieńska płeć« (60): Iozeff z mężcżyznami ijdzie naprzod/ a panna Maria z onymi dobrymi matronami rozmáwiaiątz ijdzie ſ nimi z daleka. OpecŻyw 30v, 32; FalZioł I 98a, V 1v, 43, 59; Dáley: Kyedy w Korynćye nyektorzy/ gárdząc zwyczáyem poſpolitym mężczyzny z przykrytymi/ á byałe głowy z odkrytymi głowámi bogu ſye modliły. KromRozm III F3v; Skaże Sędźia ieſli ſtroná ieſt Pánienſka płeć/ iże ſye może popráwić ile iey będźie potrzebá. A ieſli Mężczyzná/ tedy do trzećiego rázu GroicPorz z2, k3v, gg2; UstPraw H3v; Gdy będźiećie bábić niewiáſtam Hebreyſkiem/ tám przy ich rodzeniu vyzryćieli że mężczyzná/ zábiyćie go/ ábędźieli dźieweczká/ żywo zoſtáwuyćie. BibRadz Ex 1/16, I 113c marg; krzcżą ſie we cżterdźieśći dni Męſcżyzni/ á Zeńſki rodzay w ośḿdźieſiąt dni. BielKron 462, 9v, 13, 37v, 321, 442; SienLek 74, 77, 106, 106v; GórnDworz B3v, T8 [3 r.], V7 [2 r.], V7v [3 r.], X4v (32); KuczbKat 130 [2 r.]; BudBib c2v; StryjKron 345; gdybyſmy z łáſki Bożéy mieli ſyny y dźiéwki/ iednégo z mężczyzn/ á gdyby mężczyzny nie było/ iednę z córek náſzych [...] niech máią zá dźiedźicá SarnStat 882.

W porównaniach [zawsze przy comparatum „białagłowa”] (6): Wſzákoż znałem ia białegłowy/ y ſą ieſzcże żywe drugie/ kthore z miecżem/ z oſzcżepem ták dobrze vmieią/ iáko męſzcżyzná ktory GórnDworz X3, V8, X6v, X7v, Mm7, Mm7v.

W połączeniach niewspółrzędnych (lub w różnych członach zdania złożonego) z wyrazami: baba (2), białagłowa (42), dziew(ecz)ka (2), mężatka, niewiasta (5), pani (3), powinowata, samica, siostra, żeński narod, żona.

Wyrażenia: »mężczyzny z białągłową obcowanie, towarzystwo [= stosunek cielesny]« (1 : 1): Rozumyeć tedy tho mamy/ iż tákowe dzyeći/ ktore ſie vrodzą z nyerządnego á ſwowolnego towárzyſtwá męſſcżyzny z byałą głową/ ſą przed pánem Bogyem yáko błoto á wſſeláka nyecżyſtosć. GliczKsiąż B7v; KarnNap F3.

»poznanie mężczyzny« = stosunek cielesny (1): iáko to/ piſzą o tym niektorzy Fiżikowie iż to iednę biáłągłowę potkáło/ że oná z nieopátrznego vſiędzienia w łáźni bes wiádomośći/ y poznánia męſzcżyzny płodem záſzłá CzechRozm 162v.

»poł mężczyzny« (1): Semimas, Półmęſzćizny/ nápoły wáłách. Mącz 381d.

»złączenie mężczyzny z białągłową, z niewiastą« = stosunek cielesny (2 : 1): A yáko bez pićya/ yedzenya/ y ſpánya/ ták y bez żłączenya ſpolnego mężczyzny z nyewyáſtą człowyecze przyrodzenye trfáć nyemoże. KromRozm I D3; GórnDworz X7v, X8.

Szeregi: »(tak, nie tyl(k)o, ani, bądź) mężczyzna i (jako (i, też), ale i, także i, ani, bądź, abo) białagłowa; mężczyzna z białągłową« = non femina tantum, sed et vir; vir cum muliere Modrz; laicus et femina, proles tam masculina quam feminina JanStat [szyk 28 : 8] (32; 4): FalZioł I 74b, V 4v, 5, 10v, 43; KromRozm I Mv, Ov; KromRozm III I4v; Dobrze by thedy áby to práwo w poſpolitoſći ták ſtało/ áby mężczyzná z białą głową ſpadek wſzytkich rzeczy rowno po przyiaćielu bráli. GroicPorz gg2v, k3 [2 r.]; KrowObr 15v; BielKron 100v; GórnDworz Bv, E7v, Hv, M3v, T7v (11); ModrzBaz 51, 54; SkarŻyw 518; NiemObr 86; Piſze Valerius Maximus, iż Rzymſkie práwá nie tylo mężcżyznom ná vrzędźie będącym/ ále y białym głowam zgołá zákázowáli winá álbo mocnego pićia. WerGośc 264; Ale życżyłbych tego/ áby też w náſzey miłey Polſzcże iakie práwo o tym vroſło/ nie tylko ná białe głowy/ ále y ná mężcżyzny. WerGośc 264, 264; SarnStat 219, 517 [2 r.], 927 [2 r.]. [Ponadto w przeciwstawieniach 39 r.; w porównaniach 6 r,; w połączeniach niewspółrzędnych 42 r.].

»(tak) mężczyzna (jako) i biała płeć« [szyk 3 : 1] (4): GroicPorz ffv, ff2; Soccus, Stároſwiecki xtałt obowia/ álbo wyſoki trzewik męſzczyźnie y białey płći należáći [!] Mącz 398a; PudłFr 71.

»(tak) mężczyzna i (jako (i), ani) niewiasta« = masculus et (neque) femina Vulg, PolAnt [szyk 11 : 2] (13): y niemáſz v niego żadnego dziáłu [...] miedzy ſlugą y miedzy wolnym/ miedzy męſztzyżną y miedzy niewiáſtą KrowObr 201, 202v; Leop Gen 1/27; BibRadz Gen 1/27, I 2b marg, Gen 5/2; BielKron 261; SienLek 58; Oczko 22v; WujNT Matth 19/4, Mar 10/6, Gal 3/28, Col 3/11. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w przeciwstawieniach 10 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 5 r.].

»(bądź, tak) mężczyzna albo (jako) żeń(sz)czyzna« = masculus aut femina PolAnt (3): SeklKat F, Fv; Abyśćieſię nie zárázili cżyniąc ſobie rzezánie podobieńſtwo wſzelkiego obrázu/ wyobráżenie męſzcżyzny álbo żeńſzcżyzny. BudBib Deut 4/16.

»tak żona, jako mężczyzna« [szyk 2 : 1] (3): Słudzy wáſzy ták żoná iáko męſzcżyzná/ áby byli z wáſzego kráiu bliſko BielKron 36v, 44, 256v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

a. Symbol rodzaju gramatycznego (1):

W przeciwstawieniu: »mężczyzna ... niewiasta« (1): Tákżeć Kálwinowi ieden Bog Troyca nie podoba ſię [...]/ boi ſię podobno áby nie był iákiem mieſzáńcem z obudwu rodzáiow zlepiony/ to ieſt z chłopá y niewiáſty/ (bo Bog ieſt imię mężcżyzny/ á Troyca ieſt imię niewiáſty) GrzegRóżn I2.

b. coll. Mężczyźni; masculi Vulg (30): A wſſyſtkich ktorych náłiczono [!]/ od iednego kxiężycá y wyſſey mężcyzny było dwádzieśćiá y trzy tyſiące Leop Num 26/62; SkarŻyw 341, 392, 480; Tákże y mężczyzná/ opuśćiwſzy przyrodzone vżywánie niewiáſty/ zápalili ſię w ſwey pożądliwośći ieden ku drugiemu WujNT Rom 1/27.

W połączeniu szeregowym (1): To wſzyſtko Páńſtwo/ okrutny Moſkwićin pośiadł/ y niesłycháne w nim okrućieńſtwo ták nád Męſzczyżną/ iáko Białymi głowámi/ Wdowámi/ Mężatkámi/ Pánnámi / y dźiatkámi / náprzećiw Pánu Bogu ſtroył. KwiatOpis D.

W przeciwstawieniach: »mężczyzna ... białegłowy (5), niewiasty (3), dzieweczki, panienki, płeć żeńska« (11): GliczKsiąż P2v; Magis haec malitia ad viros pertinet quam ad mulieres, Więcey tá złość męſzcziznie prziſtoyi niżli białym głowóm. Mącz 447d; bráć ćię z ſobą nie mogę/ tyś ieſt płći żeńſkiey/ á ia do klaſztoru miedzy męſzcżyznę poydę SkarŻyw 183; iſz pſalmodyą zácżynałá męſzcżyzná/ á odpowiádáły pánienki SkarŻyw 589, 178, 309, 460; á Krzyżacy poſiekwſzy mężczyznę wſzyſtkę/ Dziatki y Niewiáſty pobráli StryjKron 309; ma męſzcżyzná ſwe miſtrze ktorzy ich vcżą/ máią y dźiewecżki oſobnie ReszHoz 128; ReszList 172; WujNT 789.

Szeregi: »(nie tylko, tak) mężczyzna (ale) i (jako (i)) białegłowy« (7): O iáká byłá rádość ludu Bożego. męſzcżyzná y białegłowy oſobno w weſelu ſpiewáły SkarŻyw 481; CzechEp 417; ReszPrz 43; KochProp 12; SarnStat 522 [2 r.]; GrabPospR N4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w przeciwstawieniach 5 r.].

»młodzieńcy i mężczyzna« (1): y dla tego oſobno mieſzkáć pocżęli/ Bázyliſſa pánienki y białe głowy: á Iulianus młodzieńce y męſzcżyznę Pánu Bogu pozyſkuiąc. SkarŻyw 178.

»(jako) mężczyzna i (tak, też i) niewiasty« (6): KrowObr 202 [2 r.], 202v [2 r.]; Tym dárem Bożym pośilony/ zá pomocą Bożą/ iáko męſzcżyznę/ ták y niewiáſty rządzić/ y wſłużbie Bożey ſpráwować pocżął SkarŻyw 211; StryjKron 140. [Ponadto w przeciwstawieniach 3 r.].

2. U zwierząt: samiec [czego] (1): Vir gregis ipse caper, Mężczizná trzody. Mącz 498c.

Synonimy: 1. chłop, człowiek; 2. samiec.

Cf MĄŻ, MĘŻCZYNA

MM